Մարտ 21ին վախճանած է հայ գրականութեան արժանաւոր դէմքերէն բանաստեղծ Վահան Միրաքեան, որ յատկապէս իր «Լալուարի որսը» երկարաշունչ ու հանրածանօթ բանաստեղծութեամբ՝ մնայուն իր տեղը գրաւած հայոց անմահներու պանթէոնին մէջ։
Հայ ժողովուրդի ազգային աւանդներուն դիւցազներգակ բանաստեղծն է Միրաքեան, որ հայ գրականութեան անդաստանէն ներս մուտք գործեց 19րդ դարավերջին։ Քսաներորդ դարու սկիզբները արդէն սիրուած բանաստեղծ էր, հրատարակած էր «Լալուարի որսը» եւ արժանացած էր ընթերցողի ջերմ ընդունելութեան՝ իբրեւ Հայաստան Աշխարհի եւ հայոց պատմութեան դիւցազներգական աւանդներուն հարազատ բանաստեղծը։
Ժամանակը դասաւորեց այնպէս, որ իր ծննդավայր գիւղին ամրօրէն կապուած եւ ընդհանրապէս հոն ապրած ու գործած Վահան Միրաքեան գրական ու մանկավարժական իր գործունէութիւնը ծաւալէ Մեծ Եղեռնի եւ Հայաստանի անկախացման բախտորոշ տարիներուն, ճաշակէ հայ ժողովուրդի խաչելութեան ու յարութեան բախտորոշ վերիվայրումները եւ իւրովի արձագանգէ այդ բոլորին։
Վ. Միրաքեան տեսաւ եւ ապրեցաւ նաեւ դառն լուծը խորհրդային կարգերուն, որոնց ճնշումին հակառակ՝ թէեւ շարունակեց ստեղծագործել, բայց ի վիճակի չեղաւ տպագրութեան յանձնելու ազգային-ազատագրական պայքարի ներշնչումով գրուած իր գործերը եւ 1942ի Մարտ 21ին աչքերը առյաւէտ փակեց Երեւանի մէջ՝ անտիպ գործերու ամբողջ շարք մը ժառանգութիւն ձգելով մեր ժողովուրդին։
Քննադատներու կողմէ «Լալուարի որսը» գնահատուած է իբրեւ Յովհաննէս Թումանեանի հանճարեղ «Անոյշ»ի կողքին իր արժանի տեղը ունեցող տաղանդաւոր գործ։ Անիկա քնարերգական պատումն է հայ գեղջկական կեանքին այնքան բնորոշ անկարելի սիրոյ ողբերգութեան, ուր երիտասարդ զոյգը կը բախի ծնողական մերժումի ու կտրուկ արգելքի, բայց անդրդուելիօրէն փարած կը մնայ իր սիրոյ ուխտին եւ յուզաշխարհին՝ մինչ ի մահ։
Վահան Աղաբէկի Միրաքեան ծնած է 1866ի Նոյեմբեր 6ին, Շուլավեր գիւղը (որ խորհրդայիններու օրօք Շահումեան վերանուանուած քաղաքատիպ աւան մըն էր, վրացական Մառնէուլի շրջանին մէջ)։ Մանկութեան՝ 1873ին ան ուղարկուեցաւ Սանահինի «Սուրբ Աստուածածին» վանքի դպրոցը՝ հայեցի իր նախնական կրթութիւնը ստանալու համար։ 1880էն 1886 ուսանեցաւ Արհեստաւորաց Դպրոցին մէջ։ Իսկ 1888ին աւարտեց Գորիի Ուսուցչական Սեմինարիան։
Տակաւին ուսանող՝ Վ. Միրաքեան Թիֆլիս հրատարակուած «Աղբիւր» ամսագիրի էջերուն լոյս ընծայեց «Երեք վարդ» խորագրով իր առաջին բանաստեղծութիւնը։ Իսկ ուսումը հազիւ աւարտած՝ 1889էն սկսեալ ան ամբողջապէս նուիրուեցաւ ուսուցչական ասպարէզին, հայոց լեզու եւ գրականութիւն ջամբելով հայոց նորահաս սերունդներուն ինչպէս իր ծննդավայր Շուլավերի, նոյնպէս եւ Ջալալօղլիի, Ս. Էջմիածնի «Գէորգեան» Ճեմարանի, Նուխիի, Նոր Նախիջեւանի, Թիֆլիսի եւ Երեւանի մէջ։
1924ին Վահան Միրաքեան վերջնականապէս հաստատուեցաւ Երեւան՝ Ձերժինսկիի անուան դպրոցին մէջ ստանձնելով հայոց լեզուի եւ գրականութեան ուսուցիչի պաշտօնը։
Վ. Միրաքեանի «Լալուարի որսը» երկարաշունչ բանաստեղծութիւնը առաջին անգամ տպագրուեցաւ 1901ին, Թիֆլիսի «Մուրճ» ամսագիրի էջերուն։ Անմիջապէս արժանացաւ ընթերցող հասարակութեան ուշադրութեան եւ լայն ժողովրդականութիւն գտաւ։ Հետագային, վերահրատարակութեանց կողքին, գործը արժանացաւ նաեւ ռուսերէն (1942), պարսկերէն, անգլերէն եւ այլ լեզուներով թարգմանաբար հրատարակութեանց։ «Լալուարի որսը» հիմք ունենալով՝ հետագային ստեղծուեցան թատրերգութիւն, օփերա (ինչպէս մեծատաղանդ երաժիշտ Բարսեղ Կանաչեանի «Ալվարդի Երազը») եւ գեղարուեստական շարժանկար («Լալուարի որսկանը»)։
Խորհրդային տարիներուն, Վահան Միրաքեան թափով փարեցաւ թատերական գործերու ստեղծագործութեան։ Գրեց «Մանուշի հարսանիքը», «Նոր գիւղի շէմքին», «Խոզարածի կինը» թատրերգութիւնները։
Վախճանեցաւ Թիֆլիս, 21 Մարտ 1942ին եւ թաղուեցաւ Երեւան։ Խ.Ս.Հ.Մ. Գրողներու Միութեան անդամ էր 1934 թուականէն։
Իր հրատարակուած գործերու շարքին են՝
-«Առանց լարերի (բանաստեղծութիւններ)», Թիֆլիս, տպարան Վրաց. Հրատ. Ընկ., 1897, 64 էջ (Այս գիրքը լոյս տեսած է Միր Կոնօ գրչանունով, զոր բանաստեղծը կազմած էր իր մականունին Միր մասնիկով եւ Շուլավերի բարբառով «Վարդի փունջ» նշանակող Կոնօ բառով)։
-«Լալուարի որսը» (պոէմ, արտատպուած «Մուրճ» ամսագիրէն), Թիֆլիս, տպարան Վրաց. Հրատ. Ընկ., 1901, 78 էջ։
-«Նոր գիւղի շէմքին (պիես չորս պատկերով)», այս գործը օրին արժանացաւ Գիւղատնտեսական Գեղարուեստական Գրականութեան մրցանակին, Ե., Պետհրատ, 1927, 46 էջ։
-«Մանուշի հարսանիքը» (պիես), Ե., Պետհրատ, 1927, 30 էջ։
— «Խոզարածի կինը (դրամա՝ 5 գործողութեամբ, գիւղական կեանքից)», Ե., Պետհրատ, 1928, 51 էջ։
«Լալվարի որսը» արժանացած է բազմաթիւ վերահրատարակութեանց՝ 1929ին, 1935ին, 1936ին, 1938ին, 1948ին, 1953ին, 1967ին եւ 1980ին։
Վահան Միրաքեան թողած է նաեւ անտիպ գործերու հարուստ ժառանգութիւն մը, որուն առիւծի բաժինը կը կազմեն հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական պայքարէն եւ ցարական փտած կարգերու դէմ հայ գեղջուկի ըմբոստացումէն ներշնչուած երկարաշունչ բանաստեղծութիւններն ու դիւցազնավէպերը, ինչպէս «Եփրատի կոյսը», «Եղնիկի փերին», «Արզուման քեռին» եւ ուրիշներ։ Անտիպներու շարքին կան պատմուածքներ եւ յուշագրութիւններ։
Արժէքաւոր է յատկապէս «Եղնիկի փերին» հեքիաթ-պոէմը, որուն վրայ բանաստեղծը աշխատած է 1904էն մինչեւ 1940 եւ մշակած 18 տարբերակներ, որոնցմէ հատուածներ լոյս տեսած են տարիներու ընթացքին ինչպէս հայրենի, նոյնպէս եւ սփիւռքեան հանդէսներու էջերուն (ինչպէս Փարիզի «Անահիտ» գրական հանդէսը եւ Վենետիկի «Բազմավէպ» հայագիտական հանդէսը)։ «Եղնիկի փերին» ներշնչուած է հեթանոսական շրջանի հայկական աւանդութենէ մը, որ կը վերաբերի անմեղ եղնիկները չարէն պաշտպանող առասպելական փերիի մը։ Այլաբանական մշակումով՝ Վահան Միրաքեան համիտեան կոտորածներուն դէմ հայկական ըմբոստացման դիւցազներգութիւնը շնչաւորած է հայոց քաջերու պահապան «Եղնիկի փերի»ով եւ անոր յառաջ բերած ազատագրական պայքարի շարժումով։
Վահան Միրաքեանի ոգեկոչման նուիրուած այս անդրադարձի աւարտին կ՛արժէ ընթերցողին ներկայացնել բանաստեղծի անտիպ դիւցազներգութիւններէն՝ «Եփրատի կոյս»ը անունով երկարաշունչ բանաստեղծութեան նուիրուած Լ. Բադիկեանի վկայութիւնը.
-«Հետաքրքրական է նաեւ «Եփրատի կոյսը» պոէմր, որը գրուած է 1894-95 թթ. եւ ունի երեք տարբերակ։ Պոէմի նիւթը վերցուած է 90ական թուականների հայկական կոտորածների դրուագներից։ Կարեւոր են առանձնապէս թուրք բարբարոսների դէմ հայերի մղած հերոսական պայքարն արտացոլող էջերը։
«Պոէմի գլխաւոր հերոսները Սասնայ լեոներում հովուական կեանքով ապրող երկու երիտասարդներ են։ Վանիկ լեռնականի անբիծ հոգով սիրում է Ֆիդանին։ Համիդեան արիւնալի եղեռնի օրերին Վանիկը գնում է հայրենիքը պաշտպանելու։ Հայրենասէր հովիւուհին, զգեստափոխուած ու զինավառ, նոյնպէս մեկնում է ռազմաճակատ։ Քաջակորով սասունցիներր կազմակերպում են այնպիսի պաշտպանութիւն, որ բարբարոսները հարկադրուած հաշտութիւն են կնքում ու ռազմական գործողութիւնները դադարեցնում։ Կարճ ժամանակ անց, թուրք հրէշները խաբէութեամբ զէնք կրելու ընդունակ բոլոր հայերին բանտերն են լցնում, իսկ կանանց՝ գերեվարում։ Գերի է տարւում նաեւ Ֆիդանը։ Գերութեան կապանքների մէջ նա արհամարհում է մահը եւ չի յանձնւում բէկին։ Կրօնամոլ ջարդարարները հայ բանտարկեալներին տանում են հաւատափոխութեան։ Անհաւասար մի ճակատամարտում զոհւում է Վանիկը։ Բէկը աղջկան է բերում սիրած տղայի գլուխը։
«Պոէմի ռեալիստական հէնքին հիւսւում Է լեռնական գեղջուկների սիրոյ ռոմանտիկան։ Ֆիդանը մերժում է ատելի բէկի բոլոր պահանջները եւ գերեզման գտնում Եփրատի կոհակների մէջ։ Նա եղեռնական մահուամբ հաստատում է իր յաւերժական սէրը, իր մահուամբ հասնում անմահութեան»։
Իսկ գրական քննադատ Էդ. Ջրբաշեանի վկայութեամբ՝
«Սովորական չեղաւ այս բանաստեղծի եւ նրա պոէմի ճակատագիրը։ Գրեթէ աննկատ մնալով 1890ական թուականներին, պարբերական մամուլում տպագրուած (մեծ մասամբ Միր-Կոնօ ծածկանունով) բանաստեղծութիւններից եւ նոյնիսկ առանձին փոքրիկ ժողովածուից («Առանց լարերի», 1897) յետոյ, նա միանգամից հռչակուեց 1901 թ. «Մուրճ» ամսագրում, ապա նաեւ առանձին գրքով հրատարակուած «Լալուարի որսը» պոէմով։ Նա ընդունուեց իբրեւ մի յուսատու անուն, որը, ոմանց կարծիքով, դառնալու էր հայ բանաստեղծութեան առաջնակարգ դէմքերից մէկը։ Սակայն Վահան Միրաքեանի համբաւը հասարակութեան աչքում փաստօրէն այդ միակ պոէմով էլ աւարտուեց, թէեւ դրանից յետոյ նա ապրեց եւս չորս տասնամեակ։ Ո՛չ մամուլի հատուկենտ հրապարակումները եւ ո՛չ էլ 20ական թ,թ. գիւղական բեմերի համար գրած փոքրիկ պիեսները (թատերախաղերը) որեւէ բան չաւելացրին այդ համբաւին։ Հայ գրականութեան պատմութեան մէջ նա մտաւ իբրեւ մէկ հատիկ ստեղծագործութեան հեղինակ։
«Իրաւացի էր Դերենիկ Դեմիրճեանը, երբ Վահան Միրաքեանի մահուան տարելիցի առթիւ գրած յօդուածում (1943), որը բանաստեղծի վաստակի ամենախոր գնահատականներից է, ասում էր.- «Քիչ գրեց Վ. Միրաքեանը, համարեա մի պոէմով յայտնի դառաւ, բայց տուեց մի բազմաբովանդակ, շքեղ պատկեր, որ բաւական է նրա անուան համար անմոռանալի մնալու մեր գրականութեան պատմութեան մէջ։ Նա այս պոէմով դառաւ մեր
գրականութեան Դոդոխեանը։ Կան այդպիսի անուններ նաե՛ւ այլ գրականութիւնների մէջ, ինչպէս Գրիբոեդովը։ Դա թերութիւն չէ, այլ իւրայատկութիւն։ Վ. Միրաքեանի իւրայատկութիւնն էլ այս միակ պոէմն է, որ սակաւ չէ, այլ շատ է բաւական»։
