«Սուրբ Սոֆիա»ի տաճարը մզկիթի վերածուեցաւ
Էրտողան անգամ մը եւս ոտնահարեց
համամարդկային արժէքները
Ուրբաթ՝ 10 Յուլիսին, Թուրքիոյ նախագահ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողան որոշում ստորագրեց, որով «Սուրբ Սոֆիա»ն վերածուեցաւ մզկիթի։ Մինչ կը սպասուէր, որ Էրտողան իր որոշումը պիտի հրապարակէ 15 Յուլիսին, սակայն՝ այդ ըրաւ Ուրբաթ օր՝ Թուրքիոյ բարձրագոյն վարչական դատարանի որոշումէն անմիջապէս յետոյ։
Յիշեցնենք, որ «Սուրբ Սոֆիա»ի տաճարը, որ Կոստանտնուպոլսոյ գրաւումէն յետոյ վերածուած էր մզկիթի, 1934ին եղաւ թանգարան եւ այդ կարգավիճակին մէջ մնաց մինչեւ այսօր։
Թուրք նախագահը հրապարակեց մզկիթի վերածելու հրամանագիրը եւ յայտնեց, որ առաջին աղօթքը պիտի կատարուի 24 Յուլիսին։
Թուրքիոյ իշխանութիւններու որոշումը մեծ դժգոհութիւն յառաջացացուց աշխարհի տարածքին։ Յունաստանի վարչապետ Քիրիաքոս Միցոթաքիս յայտնեց, որ Յունաստան բուռն կերպով կը դատապարտէ Թուրքիոյ որոշումը՝ «Ս. Սոֆիա»ի տաճարը մզկիթի վերածելու։ Ան նաեւ շեշտեց, որ Թուրքիոյ այս շարժումը պիտի ազդէ Անգարայի միջազգային յարաբերութիւններուն վրայ։ Կառավարութեան ներկայացուցիչ Սթ. Փեցաս յայտնեց, որ Թուրքիոյ այս ապօրինի քայլը անպատասխան պիտի չմնայ եւ պիտի յաջորդեն պատժամիջոցներ եւրոպական ու միջազգային կազմակերպութիւններուն կողմէ։
UNESCOն կոչ ուղղեց թրքական իշխանութիւններուն անյապաղ սկսիլ երկխօսութիւն, որպէսզի ետ առնուի որոշումը, որ կը ստորադասէ «Այիա Սոֆիա»ի համաշխարհային քաղաքակրթութեան ժառանգութեան բացառիկ արժէքը։
Միացեալ Նահանգներու արտաքին գործոց նախարարութիւնը իր յուսախափութիւնը յայտնեց որոշումին համար եւ կոչ ուղղեց Թուրքիոյ երաշխաւորել բոլորի հաւասար իրաւունքը այցելելու տաճարը, որ մինչեւ հիմա որպէս թանգարան կը գործէր։
Ֆրանսայի արտաքին գործոց նախարարութիւնը իր վիշտը յայտնեց մզկիթի վերածման համար եւ նշեց թէ այս որոշումը հարցականի տակ կը դնէ արդի Թուրքիոյ դիրքը։
Բաւական բուռն եղաւ Գերմանիոյ մամուլի արձագանգը՝ նախագահ Էրտողանը ներկայացնելով որպէս «Կոստանտնուպոլսոյ երկրորդ գրաւողը»։
Յայտարարութիւններով հանդէս եկաւ նաեւ Գերմանիոյ արտաքին գործոց նախարարութեան բանբերը, կուսակցութիւններու ներկայացուցիչներ եւ գերմանական կաթոլիկ եկեղեցւոյ եպիսկոպոսներու սինոտը։

«Արժէքներ ոտնահարելու եւ միջազգային սկզբունքներ
անտեսելու Թուրքիոյ վարքագիծը կը շարունակուի».
Արամ Ա. Կաթողիկոս
Քիչ առաջ համացանցի ճամբով իմացանք, թէ թրքական դատարանը որոշած է Կոստանդնուպոլսոյ յունաց «Այիա Սոֆիա» պատմական մայր տաճարը վերածել մզկիթի:
Արդարեւ, 537 թուականին կառուցուած այս տաճարը բիւզանդական ճարտարապետական արուեստի գագաթը կը նկատուի: Բիւզանդական կայսրութեան անկումով եւ Օսմանեան կայսրութեան գրաւումով1453ին, տաճարը վերածուած էր մզկիթի եւ ապա
1935ին, թանգարանի: Անցնող օրերուն եկեղեցիներու պետեր եւ ընդհանրապէս միջազգային շրջանակներ կոչ ուղղեցին Թուրքիոյչդիմելու «Այիա Սոֆիա»ն վերստին մզկիթի վերածելու քայլին եւ պահելու անոր ներկայ կարգավիճակը: Հայ թէ օտար մամլոյ ներկայացուցիչներ ուզեցին մեր տեսակէտը ունենալ այս մասին: Մենք չուզեցինք կարծիք յայտնել
նախատեսելով թրքական դատարանին տալիք որոշումին բնոյթը: Կ՚ուզենք հետեւեալ ընդգծումները կատարել.
Առաջին. Թուրքիանիր նախագահին ներկայ նախաձեռնութեան ճամբով, հոգեւոր ու մշակութային արժէքներ ոտնահարելու, միջազգային օրէնքով ճշդուած սկզբունքներ անտեսելու եւ պատմութիւնը նենգափոխելու իր վարքագիծը փաստօրէն կը շարունակէ: Երկրորդ. մեկնելով ներկայի եւ ապագայի իր ներքին թէ արտաքին շահերէն, ինչպէս նաեւ աշխարհաքաղաքական նպատակներէն, Թուրքիան նոյնիսկ կ՛անտեսէ իր հին թէ նոր բարեկամներու թելադրութիւնը: Երրորդ. Թուրքիա իր այս որոշումով գիտակցօրէն կը հարուածէ քրիստոնեայ-իսլամ փոխադարձ յարգանքի ու վստահութեան վրայ հիմնուած համակեցութիւնը
տեղական, շրջանային ու միջազգային մակարդակներու վրայ, հակառակ այս գծով կատարուած զգուշացումներուն:
Չորրորդ. Թուրքիա իր ներկայ քայլով կու գայ անգամ մը եւս հաստատելու, որ Արեւմուտքին եւ քրիստոնեայ համայնքներուն բացուելու իր ցոյց տուած նշանները կեղծ էին:
Հինգերորդ. ո՞ւր էին արեւմտեան աշխարհի ղեկավարները, քաղաքական թէ հոգեւոր, երբ Հայոց ցեղասպանութենէն ետք հայ ժողովուրդին պատկանող հազարաւոր եկեղեցիներ ախոռներու, սրճարաններու, մզկիթներու եւ այլ հանրային վայրերու վերածուեցան…:
Այո՛, ցեղասպանութիւնը ա՛յլապէս կը շարունակուի նո՛յն ցեղասպանին կողմէաշխարհի լռութեան դիմաց: Օսմանեան կայսրութեան այլամերժ գաղափարախօսութիւնը ա՛յլապէս կը թափանցէ ամէն տեղ
արաբական աշխարհէն սկսեալ մինչեւ արեւմտեան երկիրներ` աշխարհի լռութեան դիմաց:

Կարօ Փայլան անդրադարձած է «Ս. Սոֆիա»ի մզկիթի
վերածուելու որոշումին
Թուրքիոյ խորհրդարանի հայ պատգամաւոր Կարօ Փայլան անդրադարձ կատարեց «Սուրբ Սոֆիա» տաճարին՝ մզկիթի կարգավիճակին վերադարձնելու որոշումին։ Այս մասին, Փայլան գրած է Դիմատետրի իր էջին մէջ։
«Տխուր օր՝ քրիստոնեաներու եւ բոլոր անոնց համար, որոնք կը հաւատան բազմակարծիք Թուրքիոյ: «Սուրբ Սոֆիա»ի տաճարը մզկիթի կարգավիճակի վերադարձնելու որոշումը պիտի բարդացնէ կեանքը այստեղ ապրող քրիստոնեաներուն եւ Եւրոպայի մահմետականներուն համար: «Սուրբ Սոֆիա»ն մեր հարուստ պատմութեան խորհրդանիշն էր: Անոր գմբեթը բաւականաչափ մեծ էր բոլորին համար»։