Յունաստանի հազարաւոր կղզիներէն Սիրոսը առանձնայատուկ տեղ կը գրաւէ մեր՝ յունահայերուս սրտերուն մէջ: Ցեղասպանութեան դաժան ու արիւնալի եաթաղանէն մազապուրծ հայութիւնը, եւ մասնաւորաբար որբ երախաները, ապահով ապաստան մը գտան այնտեղ: Առիւծասիրտ արցախահայ հերոսներու լոյս շառաւիղները երանութեան պահեր ապրած են այնտեղ: Մարդկային բարձր արժանիքներով խոնարհ ու համեստ սիրոսցիներ, քաղաքապետներ, հայ եւ յոյն քաղաքական գործիչներ եւ ամերիկեան «Նիըր Իսթ Ռիլիֆ» կազմակերպութիւնը իրենց անվերապահ ու անսակարկ ծառայութեամբ, կեանք եւ յոյս ընծայած են հայ մանուկներու՝ հայութեան ապագային:
Սիրոսի համար բացառիկ յուզումնալից եռօրեայ մը անցաւ Սեպտեմբեր ամսու վերջին շաբաթավերջի ընթացքին, երբ «Նիըր Իսթ Ռիլիֆ» կազմակերպութեան հարիւրամեայ գործունէութեան ձօնուած շարք մը ձեռնարկներ, համակազմակերպութեամբ նաեւ Յունաստանի Հայ դատի յանձնախումբին, յիշատակներով եւ պատմական գիտելիքներով ողողեցին Կիկլադէսի մայրաքաղաքը՝ Էրմուպոլիսը:
Ուրբաթ, 22 Սեպտեմբերի երեկոյեան, Յունաստանի մէջ առաջին անգամ ըլլալով ներկայացուեցաւ «They shall not perish» վաւերագրական շարժանկարը, որ կը ներկայացնէ Նիըր Իսթ Ռիլիֆ կազմակերպութեան պատմութիւնն ու գործունէութիւնը:
Մէկ ժամուան տեւողութեամբ վաւերագրական շարժանկարը Միացեալ Նահանգներուն մէջ սփռուած է հանրածանօթ հեռուստաընկերութեանց ցանցերու կողմէ եւ ցուցադրուած է բազմաթիւ երկրորդական վարժարաններու մէջ, ամերիկացի աշակերտներուն Հայոց ցեղասպանութեան նիւթին վրայ գիտելիքներ փոխանցելու նպատակով (ծանօթ՝ Հայոց ցեղասպանութիւնը՝ պաշտօնական ճանաչումէն ետք, իբրեւ պատմութեան նիւթ կը դասաւանդուի Ա.Մ.Ն.-ի դպրոցներէն ներս): Ցուցադրութիւնը տեղի ունեցաւ Էրմուպոլիսի քաղաքապետական Մշակութային կեդրոնի բերնէ բերան լեցուն կեդրոնական սրահին մէջ, ներկայութեամբ համակազմակերպող կազմակերպութիւններու եւ Միութիւններու ներկայացուցիչներու, կղզիի ականաւոր անձնաւորութեանց, պատմաբաններու, հնէաբաններու եւ շարժանկարի ստեղծագործ խմբակի պատասխանատուներու: Ցուցադրութեան յաջորդեց զրոյց ներկաներու եւ համագործակցող արտադրողներուն միջեւ: Պարոն Շանթ Մարտիրոսեան, որ նաեւ ներկայի Կազմակերպութեան նախագահն է, պարոն Ճորճ Պիլլարտ եւ տիկին Գառլա Կարապետեան առցանց՝ լուսաբանեցին ներկաները: Հետաքրքրական զրոյցը վարեց հնէագէտ, հետազօտող պարոն Լեֆթերիս Զորզոս: Երեկոն շարունակուեցաւ աւելի մտերմիկ մթնոլորտի մէջ Մշակութային կեդրոնի մուտքը, ուր ներկաներս տեղական գինիով ու խորտիկներով իրարու ծանօթացանք ու կարծիքներ փոխանակեցինք:
Շաբաթ, 23 Սեպտեմբերի առաւօտեան Հայ դատի յանձնախումբի պատուիրակութեան հետ ուղղուեցանք Քինի ծովեզերեայ գիւղը, ուր աւելի քան քսանհինգ տարի կը ժամանէին Արցախէն զոհուած հերոսներու կորիւններ եւ Հայ դատի յանձնախումբի, Արցախի կառավարութեան, Սիրոսի քաղաքապետութեան եւ Խածիքիրիաքօ հաստատութեան համատեղ ջանքերով, արցախցի լոյս երախաներ մօտ տասնհինգ օր կը վայելէին Յունաստանի արեւն ու ծովը: Այնտեղ տեղի ունեցաւ յիշատակներով լի հանդիպում մը պատասխանատու տիկին Թերեզա Տալեզիուի հետ եւ ուխտագնացութիւն դէպի կաթողիկէ ֆրէրերուն պատկանող ապարանքը, ուր կը հիւրընկալուէին ապագայ հերոսները, որոնցմէ շատեր արդէն զոհուած կամ անհետ կորած են քառասունչորսօրեայ պատերազմի օրերուն: Այդ քսանհինգ տարիներու ընթացքին հայեր եւ յոյներ միասնաբար իրենց կարելին ըրին, որպէսզի ժպիտ մը գոյացնեն պատերազմի արհաւիրքը ապրած այդ մանուկներուն դէմքին: Ճաշարաններու տէրեր, վաճառականներ, արհեստաւորներ եւ անշուշտ կամաւորներ, որոնք իրենց թանկագին հանգստեան քանի մը օրերը մեծ սիրով տրամադրեցին ու իրենց լաւագոյնը նուիրաբերեցին այդ վսեմ աշխատանքին:
Երեկոյեան ներկայ գտնուեցանք Կիկլադական պատկերասրահին մէջ տեղադրուած բացառիկ ցուցահանդէսի բացման: Ցուցահանդէսը չորս ընդարձակ սրահներու մէջ կը ներկայացնէր Նիար Իսթ Ռիլիֆ կազմակերպութեան գործունէութիւնը եւ ի մասնաւորի Սիրոսի որբանոցէն գտածոներ:
Առաջին անգամ ըլլալով յունական հանրութեան ներկայացուեցան Ա.Մ.Ն.-էն բերուած կազմակերպութեան արխիւներէն բացառիկ վաւերագրեր:
Պատկերասրահի մէկ սրահին մէջ, կրկին առաջին անգամ ըլլալով, կը ցուցադրուէր տոքթէօր Եօհաննէս Լեփսիուսի նկարահանած փաստավաւերագրական շարժանկարը, որ նկարահանուած է Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքին եւ անմիջապէս ետք, եւ ցոյց կու տայ Հայ Ազգի ողբերգութիւնը: Ցուցահանդէսը բաց էր մինչեւ 17 Հոկտեմբեր:
‘Կիրակի, 24 Սեպտեմբերի առաւօտեան բախտը ունեցանք այցելելու երբեմնի որբանոցը, որ 1930-էն ետք վերածուեցաւ անչափահասներու արգելանոցի եւ ապա տրամադրուեցաւ յունական բանակին: Այժմ շէնքերուն մէկ մասը կը գործէ իբրեւ զօրանոց: Այնտեղ, հնէագէտներու ուղեկցութեամբ եւ զօրանոցի պատասխանատու սպայի յատուկ արտօնութեամբ, շրջեցանք շինութեանց նոյնիսկ ամենավտանգաւոր եւ հանրութեան արգիլուած հատուածները: Շէնքեր, որոնց մէկ մասը որբ երախաները կառուցած ու տախտակամածին տակ իրենց գաղտնիքները պահած են: Ամայացած շէնքեր, որոնց մէջ ապաստան գտած ու ապրելու տարրական նախապայմանները ստացած են հազարաւոր հայ եւ յոյն մանուկներ: Այնտեղ բուժուած ու կազդուրուած, այնտեղ խաղացած, մարզուած, ուրախացած ու տխրած, այնտեղ արհեստ սորված ու նոր յոյսով նետուած են կեանքի ասպարէզ:
Ապա ուղղուեցանք դէպի Զիսիմաթոս հին ջուլհակագործարանը, որ գործած է մինչեւ 1986 թուական եւ ապա, վերանորոգուած, կը գործէ իբրեւ մշակութային կեդրոն: Այնտեղ տեղի ունեցաւ նոր լոյս տեսած Սիրոսի որբանոցին նուիրուած ծաւալուն պատկերատետրի շնորհահանդէսը: Պատկերատետրի լոյս ընծայումը իրականացաւ Նիըր Իսթ Ռիլիֆի նախաձեռնութեամբ եւ Հայ դատի յանձնախումբի կարեւոր ներդրումով: Մօտաւորապէս երկու հարիւր էջ կազմող պատկերատետրին մէջ ողջոյնի խօսք ունին հնէագէտ՝ Լեֆթերիս Զորզոս, Սիրոսի քաղաքապետ՝ Նիկոլաոս Լիւատարաս, Նիար Իսթ Ռիլիֆի պատմական բաժնի վարիչ՝ Սոնա Վայոլա, Հ.Յ.Դ. Հայ դատի յանձնախումբի անդամներ եւ այլք: Այս երկլեզու՝ անգլերէն եւ յունարէն աշխատութեան մէջ ներկայացուած են որբանոցին մէջ պեղումներու գտածոներ, անտիպ արխիւներ, փաստաթուղթեր, վիճակագրական տուեալներ եւ Սիրոսի մէջ 1923-էն մինչ օրս կազմակերպութեան մարդասիրական հսկայական գործունէութիւնը: Աշխատութեան մէջ յատուկ տեղ ունի 2014-ին շէնքերու տախտակամածներուն տակ պահուած մանկական «գանձերու» յայտնաբերումը եւ անոնց ուսումնասիրութեան ընթացքը, ինչպէս նաեւ գաղթականներու բանաւոր վկայութիւններու գրառումն ու զանոնք պատմական աղբիւրներու կարգին դասելու կարեւոր հանգամանքը:
Այս բոլոր միջոցառումները զուգադիպեցան մեր պատմութեան յոռի օրերուն, երբ փաստօրէն մենք կը գտնուինք կրկին այսպիսի իրավիճակի մը առջեւ. կրկին կիներ ու մանուկներ խնամելու, հոգեկան վէրքեր դարմանելու, կրկին նոր կեանք ստեղծելու: Սակայն անցեալին օրինակները ուսումնասիրելով մենք աւելի լաւ կը հասկնանք, թէ ի՛նչպէս կրնանք կրկին ոտքի կանգնիլ: Նիար Իսթ Ռիլիֆի օրինակը բարեգործութեան եւ մարդկային համերաշխութեան փայլուն օրինակ մըն է: Եւ ի վերջոյ յիշենք Սարոյեանի խօսքերը՝ «Կ’ուզէի տեսնել այս աշխարհին վրայ որեւէ ուժ, որ բնաջնջէ այս ցեղը, այս փոքր ցեղախումբի անկարեւոր ժողովուրդը, որուն բոլոր պատերազմները կռուած եւ պարտուած են, կառոյցները` փշրուած, գրականութիւնը չէ կարդացուած, երաժշտութիւնը չէ լսուած եւ աղօթքներն ալ չեն պատասխանուած: Համարձակեցէ՛ք բնաջնջել Հայաստանը: Տեսէք, թէ կրնա՞ք: Աքսորեցէ՛ք դէպի անապատները առանց հացի եւ ջուրի, այրեցէ՛ք անոնց տուներն ու եկեղեցիները: Յետոյ տեսէ՛ք, թէ անոնք արդեօք կրկին չե՞ն խնդար, երգեր կամ աղօթեր: Որովհետեւ, երբ անոնցմէ երկուքը աշխարհի որեւէ մասին մէջ հանդիպին, տեսէ՛ք, թէ անոնք արդեօք նոր Հայաստան մը չե՞ն ստեղծեր:»
ԹՂԹԱԿԻՑ
