Ս­թաւ­րօ-­Խա­չիկ Ա­պա­րեա­նի յի­շա­տա­կին

Շ. ԷԼՄԱՍԵԱՆ

«…­Պի­տի մնայ լոկ ա­նոր այն մեծ մխի­թա­րանք,
­Թէ իր կեան­քը իր սա­նե­րուն մէջ կ­՚ապ­րի դեռ»

­Սի­րե­լի Ս­թաւ­րօ. ­Մա­յի­սեան ա­րե­ւոտ պայ­ծառ օր մըն էր. եր­կին­քը յան­կարծ մթնեց կար­ծես, երբ մա­հո­ւանդ գոյ­ժը կայ­ծա­կի ա­րա­գու­թեամբ տա­րա­ծո­ւե­ցաւ բեր­նէ- բե­րան մեր շրջա­նակ­նե­րէն ներս: ­Մար­դիկ լու­րը դժո­ւա­րու­թեամբ, վե­րա­պա­հու­թեամբ կը փո­խան­ցէին ի­րա­րու. քա­նի որ ոչ մէ­կը կ­՚ու­զէր կամ կրնար հա­ւա­տալ ե­ղե­լու­թեան ի­րա­կա­նու­թեան… այն­քա ՜ն ա­նակն­կալ էր, այն­քա՜ն անս­պա­սե­լի, այն­քա՜ն ցա­ւա­գին…:
­Սի­րե­լի Ս­թաւ­րօ. դուն հե­ռա­ցար այս փուճ աշ­խար­հէն, ա՜յն­քան վա­ղա­ժամ, կեան­քիդ ա­մե­նէն գոր­ծօն, ա­մե­նէն ծաղ­կուն մէկ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին. կի­սա­ւարտ թո­ղու­ցիր ե­րազ­ներդ, իղ­ձերդ, ծրա­գիր­ներդ. սու­գով պա­տե­ցիր քու հա­րա­զատ­ներդ, կեան­քիդ ըն­կե­րու­հին՝ ­Ռե­կի­նան, հո­գե­հա­տոր դուստ­րերդ, ա­ռանց կա­րե­նալ վա­յե­լե­լու զա­նոնք լիո­վին եւ փո­խա­դար­ձա­բար ա­նոնք քեզ: ­Քու կո­րուստդ կը սգան քեզ սի­րող­նե­րը, յար­գող­նե­րը, քեզ այն­քա՜ն սի­րած ու քեզ­մէ կա­թո­գին սի­րո­ւած հին ու նոր ա­շա­կերտ­ներդ: Իսկ ես՝ ի՜նչ ցաւ ին­ծի հա­մար, ի­րաւ որ չկա­րո­ղա­ցայ դէ­պի ան­ծա­նօ­թը քու եր­կար ճա­նա­պա­հոր­դու­թեանդ բա­րի երթ մաղ­թել , ա­ղօթք մը, ­Տէր Ո­ղոր­մեա մը մրմնջել…
­Հե­տա­գայ տո­ղերս, թող փունջ մը սպի­տակ, բու­րա­ւէտ, ան­թա­ռամ ծա­ղիկ­ներ ըլ­լան շի­րիմ­նա­քա­րիդ վրան եւ վկա­նե­րը՝ մեր եր­կա­րա­մեայ սի­րա­լիր գոր­ծակ­ցու­թեան :
1986-ի ­Սեպ­տեմ­բե­րի ­Կի­րա­կի մըն էր. Ու­րախ օր մը մեր գա­ղու­թին հա­մար. Ո­րով­հե­տեւ այդ օր, հայ­րե­նի­քէն մաս­նա­ւոր բե­րո­ւած, ­Խաչ­քա­րի մը օծ­ման ա­րա­րո­ղու­թիւ­նը տե­ղի պի­տի ու­նե­նար, Ա­թէն­քի կեդ­րո­նա­կան հրա­պա­րակ­նե­րէն մէ­կուն մէջ, ի յի­շա­տակ՝ 1915-ի Ապ­րի­լեան զո­հե­րուն: ­Մեծ էր թի­ւը ներ­կա­նե­րուն:
Ա­րա­րո­ղու­թեան ըն­թաց­քին, պա­րոն մը, ­Խա­չիկ Ա­պա­րեան, մօ­տե­ցաւ ին­ծի եւ ե­րի­տա­սարդ մը ներ­կա­յաց­նե­լով ը­սաւ. «Ս­թաւ­րոս-­Խա­չիկ Ա­պա­րեանն է. (հօ­րեղ­բօ­րոր­դի­ներ էին) յու­նա­րէն լե­զո­ւի դա­սա­տու, որ ­Գո­քի­նիոյ «Ազ­գա­յին-­Զա­ւա­րեան» վար­ժա­րա­նին մէջ պի­տի պաշ­տօ­նա­վա­րէ. ձեր պաշ­տօ­նա­կի­ցը պի­տի ըլ­լայ…»:
Ար­տա­քին ե­րե­ւոյ­թով հա­մակ­րե­լի, քա­ղա­քա­վար, ժպտե­րես ե­րի­տա­սարդ մըն էր Ս­թաւ­րոն, որ շու­տով պաշ­տօ­նի կո­չո­ւե­ցաւ, շու­տով շա­ղա­խո­ւե­ցաւ իր պաշ­տօ­նա­կից­նե­րուն եւ ա­շա­կերտ­նե­րուն հետ եւ նոյն­քան շու­տով մուտք գոր­ծեց մեր գա­ղու­թա­յին կեան­քի գոր­ծըն­թա­ցի ծի­րէն ներս եւ ե­ղաւ մեր բո­լո­րին սի­րե­լի Ս­թաւ­րոն. ան­քակ­տե­լի մէկ օ­ղա­կը մեր գա­ղու­թի հա­յօ­րէն գո­յա­տեւ­ման, ազ­գա­պահ­պան­ման, մեր պա­հան­ջա­տի­րու­թեան, նո­րան­կախ հայ­րե­նի­քի վե­րա­կերտ­ման, զօ­րակ­ցու­թեան եւ բար­գա­ւաճ­ման ուղ­ղու­թեամբ տա­րո­ւող ճի­գե­րուն:
Ս­թաւ­րոն մեր գա­ղու­թի գոր­ծօն կա­ռոյց­նե­րուն բո­վէն, իր ներդ­րում­նե­րուն մեծ բա­ժի­նը ու­նէր գլխա­ւո­րա­բար, ­Հա­մազ­գա­յի­նի եւ ­Հայ դա­տի յանձ­նա­խում­բին վա­րիչ մար­մին­նե­րուն մաս­նակ­ցու­թեան ճամ­բով, սա­կայն ի­րա­կա­նու­թիւն է եւ կը շեշ­տենք որ իր ձայ­նը, իր յանձ­նա­ռու մեծ բա­ժի­նը ու­նէր մեր գա­ղու­թա­յին կեան­քի, կրնանք ը­սել, բո­լոր մար­զե­րէն ներս…:
Ս­թաւ­րոն գի­տա­կից էր մեր դպրո­ցի երկ­լե­զու դրու­թեան. կը դա­սա­ւան­դէր յու­նա­րէն լե­զո­ւով ,սա­կայն խոր­քին մէջ հայ ու­սու­ցիչ մըն էր. սի­րո­ւե­ցաւ իր պաշ­տօ­նա­կից­նե­րէն, սի­րո­ւե­ցաւ իր շրջա­պա­տէն, իր հե­զա­բա­րոյ, ու­րախ, ան­մի­ջա­կան բնա­ւո­րու­թեամբ: ­Կա­թո­գին սի­րեց իր բո­լոր ա­շա­կերտ­նե­րը եւ սի­րո­ւե­ցաւ ա­նոնց­մէ, թէ՛ որ­պէս ու­սու­ցիչ եւ թէ՛ որ­պէս բա­րե­կամ: Զ­բօ­սանք­նե­րուն, տղա­քը՝ «Κύριε Σταύρο-Κύριε Σταύρο» կան­չե­լով, ե­տե­ւէն կը վա­զէին, հե­տը խօ­սե­լու, դա­սե­րու վե­րա­բե­րեալ հար­ցում­ներ ը­նե­լու , կամ պար­զա­պէս հե­տը գտնո­ւե­լու եւ ին­չո՞ւ չէ կա­տա­կե­լու հա­մար…: Ա­շա­կերտ­նե­րուն հետ ա­շա­կերտ կ­՚ըլ­լար… կ­՚ու­րա­խա­նար ա­նոնց յա­ջո­ղու­թեամ­բը: Ա­նոնց յա­ջո­ղու­թիւ­նը, յա­ռաջ­դի­մու­թիւ­նը, միա­ժա­մա­նակ իրն ալ էր եւ ի­րա­ւամբ. ա­շա­կեր­տին ու­սում­նա­կան վի­ճա­կը, կամ պատ­կե­րը իր ու­սուց­չին ալ պատ­կե­րը կ­՚ար­տա­ցո­լաց­նէ:
Ինչ որ կ­՚ը­նէր լաւ կ­՚ը­նէր. ­Լուռ, ա­նաղ­մուկ, ա­ռանց թմբկա­հա­րու­թեան. կ­՚ը­նէր կա­մո­վին. սի­րով, անձ­նո­ւի­րու­թեամբ. ­Կար­ծես ներ­քին ուժ մը կը մղէր զայն օգ­տա­կար ըլ­լա­լու. ­Տա­լու, տրուե­լու, իր շրջա­պա­տին, գա­ղու­թին, ազ­գին: Աշ­խա­տա­սէր էր. ա­րա­գա­շարժ, պար­տա­ճա­նաչ: Իր ստանձ­նած ո­րե­ւէ պար­տա­կա­նու­թիւն, իր ա­տե­նին լրու­մին կը հասց­նէր: ­Չէր ա­նոնց­մէ, օ­րի­նակ, ո­րոնք ար­ձա­կո­ւե­լու զան­գը հնչե­լուն պէս, (ար­դէն պատ­րաստ) կ­՚առ­նեն ի­րենց պա­յու­սա­կը եւ կը մեկ­նին:Ու­սուց­չու­թիւ­նը, ա­ռա­քե­լու­թիւն մըն էր ի­րեն հա­մար, ո­րուն կո­չու­մը ու­նէր: Տ­ղու մը դաս­տիա­րա­կու­թեան հիմ­նա­քա­րը ար­դէն, սէրն է. ու­սուց­չու­թիւ­նը ար­հեստ մը չէ. այլ սի­րոյ գործ է. եւ Ս­թաւ­րոն լաւ գի­տէր այդ պա­րա­գան եւ այդ հի­մամբ կը գոր­ծէր: ­Պարզ է. կը սի­րէր այն ինչ որ կ­՚ը­նէր. ­Կը սի­րէր տղա­քը։
Ս­թաւ­րո­յին հետ գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը հա­ճոյք էր. ան ա­մէն տեղ էր. դպրո­ցին տէրն էր ու ծա­ռան…:
Ս­թաւ­րօ. ­Կեան­քէն քու հրա­ժեշտդ (այն­քան ա­ճա­պա­րան­քով) ոչ միայն ցա­ւով յոր­դե­ցուց հա­րա­զատ­նե­րուդ եւ շրջա­պա­տիդ սրտե­րը, այլ հսկայ բաց մը թո­ղուց մեր գա­ղու­թա­յին կեան­քի յա­ռաջ­խա­ղաց­ման ուղ­ղու­թեամբ տա­րո­ւող գոր­ծըն­թա­ցին: Այդ պա­րա­պը ար­դէն զգա­լի է եւ եր­կար ժա­մա­նա­կի կը կա­րօ­տի բա­ցը գո­ցե­լու հա­մար. բան մը որ շատ դժո­ւար է. (կարկ­տան­նե­րով գործ չ­՚ըլ­լար) մա­նա­ւանդ ներ­կա­յիս , մեր գա­ղու­թէն ներս տի­րող ան­բա­րե­յոյս, անմ­խի­թար պայ­ման­նե­րուն մէջ: ­Թէեւ այդ պայ­ման­նե­րը մեր գա­ղու­թի­նը չեն լոկ. այլ հա­մա­գա­ղու­թա­յին. չը­սե­լու հա­մար հա­մազ­գա­յին…:
­Գա­ղութս աղ­քատ է այ­սօր. ո­րով­հե­տեւ ոչ միայն կորսն­ցուց ար­ժա­նա­ւոր դաս­տիա­րակ մը, այլ նաեւ մեր գա­ղու­թա­յին կա­ռոյ­ցի կեդ­րո­նա­կան սիւ­նե­րէն մէ­կը:
Ս­թաւ­րօ գի­տես. ­Կեան­քը ան­ցո­ղա­կան է. ոչ մէկ բան մնա­յուն է. կեան­քը պտոյտ մըն է պար­զա­պէս. ­Մար­դիկ կեան­քէն ի­րենց պտոյ­տը կ­՚ը­նեն, կ­՚անց­նին ու կ­՚եր­թան: ­Սա­կայն Ս­թաւ­րօ, ափ­սո՜ս. կեան­քի ճա­նա­պար­հէն քու պտոյտդ կարճ ե­ղաւ. կեան­քը ժլատ ե­ղաւ քու հան­դէպ. դուն ու­նէիր նպա­տակ­ներ,տես­լա­կան­ներ, ար­ժէք­ներ, ո­րոնց կը հա­ւա­տա­յիր եւ կը ծա­ռա­յէիր եւ ի՜նչ հեգ­նանք. կեան­քիդ ու­ղին կա­սե­ցաւ ըն­դոստ, սրտէդ զար­նո­ւած ին­կար, ա­նէա­ցար. կի­սա­ւարտ թող­լով ա­մէն ինչ… ու­նայ­նու­թիւն…
­Բայց դուն Ս­թաւ­րօ-­Խա­չիկ Ա­պա­րեան, (չեմ ը­սեր որ­պէս այ­րած սրտի մխի­թա­րանք այլ ի­րա­կա­նու­թին) դուն քիչ ապ­րե­ցար, բայց շատ բան տուիր. քու անձ­նա­կան դրոշմդ թո­ղու­ցիր. քու գործդ թո­ղու­ցիր. կեան­քիդ պատ­մու­թիւ­նը թո­ղու­ցիր անջն­ջե­լի քաղցր յի­շա­տակ­նե­րով. վստահ ե­ղիր որ քու հին ու նոր ա­շա­կերտ­ներդ, տա­կա­ւին ու­րիշ­ներ, ո­րոնք յար­գե­ցին ու սի­րե­ցին քեզ, ի­րենց սրտե­րուն տա­քուկ մէկ ան­կիւ­նը տեղ մը ու­նին ընդ­միշտ քեզ հա­մար պա­հո­ւած. քու յի­շա­տակդ ան­թա­ռամ պի­տի մնայ բո­լոր ա­նոնց մտքին ու հո­գիին մէջ…

­Ձօն

Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες
εκείνων που πέθαναν η εκείνων που είναι
για μας χαμένοι σαν τους πεθαμένους.
Κάποτε μες στα όνειρά μας ομιλούνε
Κάποτε μες στην σκέψι τες ακούει το μυαλό.
Και με τον ήχο των για μια στιγμή επιστρέφουν
ήχοι από την πρώτη ποίηση της ζωής μας-
σα μουσική, την νύχτα μακρύνη που σβύνει.

Κ. Π. Κάβαφης