28 Մարտի այս օրը, 1985ին, Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի թոհուբոհին մէջ, դաւադրաբար կատարուեցաւ անարգ առեւանգում-անհետացումը Մարդու, Հայու եւ Դաշնակցականի եզակի համադրումը մարմնաւորող Սարգիս Զէյթլեանի։
Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան սփիւռքեան սերունդի յառաջապահ ներկայացուցիչներէն է Սարգիս Զէյթլեան, որուն առեւանգման ու անհետացման անարգ ոճիրին տարելիցը միշտ կը յիշենք ու կ’ոգեկոչենք, որպէսզի ինչպէս մերօրեայ, նոյնպէս եւ վաղուան հայոց սերունդները միշտ արթուն հսկեն եւ երբեւիցէ թոյլ չտան, որ իրաւատէր ու պահանջատէր հայութեան ճակտին քսուի այդօրինակ ազգային-քաղաքական ամօթի խարան։
Նոյնինքն Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը, իր 25րդ Ընդհանուր Ժողովին, 1992ին, յատուկ յայտարարութեամբ մը վեր կանգնեցաւ 28 Մարտ 1985ի ոճիրին բացած խոր վէրքէն եւ մեր ժողովուրդին ու հայոց սերունդներուն յանձնեց Աւանդը Ս. Զէյթլեանի՝ պատգամելով, որ
«Ս. Զէյթլեանը էր եւ կը մնայ մեր արժանաւոր ընկերը, որ նահատակուած է Հ.Յ.Դաշնակցութեան վարած պայքարի պատնէշին վրայ՝ հակադաշնակցական մութ ուժերու ձեռքով (իր ընկերակից՝ Կ. Գոլանճեանի հետ միասին) առեւանգուելով եւ տմարդի կերպով ահաբեկման ենթարկուելով։ Պայքարողի խրոխտ կեցուածքով, դաշնակցականի գաղափարական սքանչելի տիպարով եւ դաշնակցական մտքի դրօշակիրի փայլուն դիմագիծով, ինչպէս նաեւ իր գործով ու օրինակով, Ս. Զէյթլեան այլեւս մաս կը կազմէ դաշնակցական անմահ նահատակներու փաղանգին»։
Այսպէ՛ս, որքան ժամանակը թաւալի չարաբաստիկ այդ թուականէն ասդին, այնքան հայ ազգային-քաղաքական առաջնորդի մը տմարդի առեւանգման եւ մութ պայմաններու մէջ սպանութեան քայլը ինքնին կը վերածուի չսպիացող վէրքի, իսկ Սարգիս Զէյթլեանի գաղափարական պայծառ կերպարը աւելի ու աւելի կը լուսաւորուի մեր սերունդներու յիշողութեան մէջ։
Բազմաշնորհ տաղանդով օժտուած դաշնակցական մարտունակ գործիչը հանդիսացաւ Ս. Զէյթլեան, որ 1930ին ծնած էր պատմական Մուսա Լերան Խտըր Պէկ գիւղը։ Մեծ մայրը՝ Վարդերը 1915ի Մուսա Լերան հերոսամարտին կռուած հայ հերոսուհիներէն էր։ Հայրը՝ Թովմասը, հերոսամարտի շրջանին տակաւին պատանի, իբրեւ սուրհանդակ մասնակցած էր թրքական յարձակման դէմ մղուած մարտերուն, իսկ երեք տարի ետք, միանալով Ֆրանսական բանակի կողքին կազմուած Հայկական Լեգէոնին, մասնակցած էր 1918ի Արարայի յաղթական ճակատամարտին։
Բառին իրաւ եւ հարազատ իմաստով մուսալեռցի էր Ս. Զէյթլեան։ Եւ ուսումն ու հանրային ծառայութիւնը ո՛ւր որ ալ տարին եւ պատասխանատուութեան ի՛նչ դիրքի վրայ ալ կանգնեցուցին Սարգիս Զէյթլեանը՝ ան միշտ գործեց լեռնական հայ գիւղացիին բնորոշ պարզ պայծառամտութեամբ, խրոխտ նկարագրով եւ անդրդուելի ազգայնականութեամբ։
Կեանքը չօգնեց, որ Ս. Զէյթլեան համալսարանական բարձրագոյն ուսում ստանայ։ Ստիպուեցաւ բաւարարուիլ Երուսաղէմի «Ժառանգաւորաց»ին եւ Պէյրութի «Համազգային»ի Ճեմարանին ջամբած հայագիտական պատրաստութեամբ։ Բայց ե՛ւ իր ուսումնատենչութեամբ ու ինքնաշխատութեամբ, ե՛ւ Յակոբ Օշականի, Լեւոն Շանթի, Նիկոլ Աղբալեանի, Սիմոն Վրացեանի ու Կարօ Սասունիի տարողութեամբ մեծ Ուսուցիչներու շունչով կազմաւորուելու իր բախտաւորութեամբ, Սարգիս Զէյթլեան մտաւորական նախանձելի պաշարի տիրացաւ եւ իր ողջ կեանքը իմաստաւորեց հայոց պատմութիւնն ու մշակոյթը, հայ քաղաքական մտքի դեգերումներն ու հայ ազգային ինքնութեան բազմակողմանի զարգացումը ուսումնասիրելու անսպառ եռանդով։
Ազգային-քաղաքական եւ գաղափարական-մշակութային նման հարուստ պաշարով՝ Սարգիս Զէյթլեան համարձակ քայլերով իր ուղին հարթեց հայ իրականութեան մէջ։ Բացառապէս սփիւռքի մէջ գործեց, բայց հայ ժողովուրդի հայրենական կեանքի առօրեան, ազգային-քաղաքական ու հասարակական-մշակութային իր բոլոր խնդիրներով, անբաժան մասն ու կիզակէտը դարձուց սփիւռքահայու իր կեցութեան։ Միայն իրեն չպահեց գաղափարական ու հոգեմտաւոր այդ ջերմեռանդ առօրեան, այլ անսակարկ բաշխեց իր մամուլի ընթերցողներուն, իր դպրոցական աշակերտներուն, դաշնակցական իր ընկերներուն եւ, լայն ընդգրկումով, աշխարհասփիւռ ողջ հայութեան, որովհետեւ մնայուն վերելք մը եղաւ իր կեանքը հանրային գործունէութեան տարբեր մարզերու մէջ եւ մակարդակներու վրայ։
1954ին հրաւիրուեցաւ Գահիրէ, Եգիպտոս, Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Յուսաբեր»ի խմբագրական կազմին միանալու համար։ Մօտէն ծանօթացաւ ու գործակցեցաւ Վահան Նաւասարդեանի ղեկավարութեամբ «Յուսաբեր»ի շուրջ խմբուած հայ մտաւորական փաղանգին՝ Գաբրիէլ Լազեանի եւ Բենիամին Թաշեանի տարողութեամբ խմբագիրներու հետ։ «Յուսաբեր»ի դպրոցը հիմնաւորեց ազգային մտաւորականի, քաղաքական գործիչի եւ դաշնակցական ղեկավարի նկարագիրն ու պատրաստութիւնը Սարգիս Զէյթլեանի մէջ։ Նոյն տարիներուն նաեւ կրթական մշակ եղաւ Գահիրէի Ազգային «Գալուստեան» վարժարանին մէջ, ուր եւ ծանօթացաւ ու ամուսնացաւ իր կեանքի ընկերոջ՝ ծանօթ մտաւորական Սոնա Զէյթլեանի (Սիմոնեան) հետ։
1958-1959ին, Վահան Նաւասարդեանի մահէն ետք, Սարգիս Զէյթլեան նշանակուեցաւ «Յուսաբեր»ի խմբագիր եւ մնաց այդ պաշտօնին վրայ մինչեւ 1962, երբ ընտանեօք վերադարձաւ Լիբանան եւ հաստատուեցաւ Այնճար, ուր ստանձնեց Ազգային «Յառաջ» վարժարանի տնօրէնութիւնը։ Թէ՛ ազգային-գաղափարական շունչով սերունդ հասցնելու, թէ՛ «Յառաջ»ը Գոլէճի մակարդակին բարձրացնելու եւ թէ, ընդհանրապէս, Այնճարի հայութեան հաւաքական կեանքն ու դաշնակցական կազմակերպութիւնը վերաշխուժացնելու առումներով բեղմնաւոր եղաւ Սարգիս Զէյթլեանի գործունէութեան այնճարեան շրջանը։
Համազգային լայն ու ընդգրկուն հորիզոնի տէր անհատականութիւն՝ Ս. Զէյթլեան քանի մը տարի ետք ընտանեօք հաստատուեցաւ Պէյրութ։ Կարճ ժամանակով միացաւ Հ.Յ.Դ. Լիբանանի պաշտօնաթերթ «Ազդակ»ի խմբագրութեան, միաժամանակ՝ պատասխանատու պաշտօն վարեց «Համազգային»ի մէջ։ Շուտով եղբայրներուն հետ ընտանեկան գործ հաստատեցին ազատ ասպարէզի մէջ, ինչ որ հնարաւորութիւնը ընձեռեց Սարգիս Զէյթլեանի, որպէսզի լիաժամ նուիրուի մտաւորական աշխատանքի եւ ազգային-կուսակցական եռուն գործունէութեան։
Ընտրուեցաւ Հ.Յ.Դ. Լիբանանի Կ. Կոմիտէի անդամ, ստանձնեց նաեւ Կ.Կ.ի ներկայացուցիչի պատասխանատուութիւնը եւ, միաժամանակ, Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ բժիշկ Բաբկէն Փափազեանի կողքին խմբագիր նշանակուեցաւ 1969ին իր վերահրատարակութիւնը սկսած Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»ին, որ լիբանանեան մամլոյ օրէնքի սահմանափակումներուն հետեւանքով՝ այդ շրջանին լոյս տեսաւ «Ազդակ Շաբաըօրեակ-Դրօշակ» անունով։
Պատասխանատուութեան այդ զոյգ մակարդակներուն վրայ Սարգիս Զէյթլեան եղաւ ճառագայթող ներկայութիւն։ Իր ղեկավարութեամբ՝ Հ.Յ.Դ. Լիբանանի Կ. Կոմիտէն քաղաքական մեծ յաջողութիւններ նուաճեց Լիբանանի պետական-քաղաքական կեանքին մէջ փայլուն դերակատարութեան, ազգային միասնականութեան հիմք ստեղծելու, ինչպէս նաեւ Հայ Դատի հետապնդման ճակատներուն վրայ։ Իսկ «Դրօշակ»ի էջերուն իր հրապարակած խմբագրականներնու ազգային-քաղաքական ընդգրկուն յօդուածաշարքերը, Ս. Կալեան եւ Ս. Զէյթլեան ստորագրութիւններով, հիմնական ներդրում ունեցան մեր ժամանակներու հայ ազգային գաղափարաբանութեան եւ դաշնակցական ռազմավարութեան մշակումին ու հունաւորումին մէջ։
Տեսակէտ ունեցող, ուղի հարթող եւ գաղափարական պայքար առաջնորդող հեղինակութիւնը դարձաւ Սարգիս Զէյթլեան, որ իբրեւ այդպիսին, 1972ին, Հ.Յ.Դ. 20րդ Ընդհանուր Ժողովին, ընտրուեցաւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ եւ այդ պատասխանատուութեան վրայ, անսակարկ նուիրաբերումով, գործեց եւ պայքարեցաւ մինչեւ վերջին շունչ՝ մինչեւ իր դէմ գործուած առեւանգումի եւ անհետացման անարգ ոճիրը։
Բիւրոյական իր գործունէութեամբ՝ Սարգիս Զէյթլեան ոչ միայն դաշնակցական աշխարհասփիւռ մամուլին ընդհանուր պատասխանատուութիւնը ստանձնեց եւ անոր արդիականացման եւ ուժեղացման մէջ մեծ ներդրում ունեցաւ, այլեւ՝ իր առանձնայատուկ դրոշմը դրաւ Հ.Յ.Դ. Ծրագրի այժմեան վերամշակումին ու վերահաստատման մէջ, Դաշնակցութեան եւ ընդհանրապէս հայ ազգային-ազատագրական շարժման գաղափարական աւանդներուն, ազգային-յեղափոխական եւ ընկերվարական-ժողովրդավարական ակունքներուն ուրոյն համադրումը իրագործելու առումներով։ Վճռորոշ եղաւ Սարգիս Զէյթլեանի ներդրումը նաեւ ու մանաւանդ սփիւռքահայ առօրեայի ՀԱՅՐԵՆԱՑՄԱՆ մեծ գործին մէջ։
Յատկապէս իր հետեւողականութեան շնորհիւ, սփիւռքահայ մամուլի առօրեան յատկանշուեցաւ Հայաստանի պարտադրուած խորհրդային իրականութիւնն ու, հեճուկս ուծացման եւ ինքնալքութեան բոլոր ճնշումներուն ու հալածանքներուն, հայրենի հայութեան ազգային զարթօնքի պոռթկումները առաջնահերթ կարեւորութեամբ լուսարձակի տակ առնելու եւ լուսաբանելու՝ հունաւորելու հետեւողական ոգորումով։ Նոյն 1970ականներուն, Հայկական Սփիւռքի քաղաքական եւ յեղափոխական զարթօնքի աշխուժացման հոսանքին մէջ, որուն առաջատար շարժիչը եղաւ Դաշնակցութիւնը, Սարգիս Զէյթլեան յատուկ դեր ունեցաւ՝ հայրենի երիտասարդ գործիչներու եւ ազատախոհ մտաւորականներու հետ կապերու հաստատման եւ սերտացման մէջ։
Տակաւին այն ժամանակներուն, երբ խորհրդային լուծի տակ՝ հայրենի հայութիւնը կը գտնուէր ազգային պահանջատիրութեան իր ձայնը լսելի դարձնելու բռնատիրական արգելքի տակ, Սարգիս Զէյթլեան յառաջապահ դրօշակիրը եղաւ հայրենի հայութեան մէջ Հայ Դատի պայքարին անփոխարինելի կռուանը գտնելու եւ ամրապնդելու գաղափարական արեւելումին։
Մարտ 28 է դարձեալ եւ հայոց յիշողութեան պաստառին կ’ուրուագծուի խրոխտ դէմքը Սարգիս Զէյթլեանի՝ ժամանակի մաշումին դիմացող եւ թարմութեամբ յորդ իր գաղափարներով ու պատգամներով։
Ահա՛ 1980ին գրուած եւ ատենին, ինչպէս այսօր, այժմէական հնչեղութիւն ունեցող հայեւթուրք երկխօսութեան յանկերգին վերաբերեալ Սարգիս Զէյթլեանի պատգամը, որ հատուածաբար առնուած է «Դրօշակ»ի էջերուն լոյս տեսած խմբագրականէն՝ «Երկխօսութիւն… (Հայեւթուրք տագնապի փարատումին ի խնդիր» խորագրով.
«Հայեւթուրք տագնապի շարունակման եւ այս երկու դրացի ազգերուն միջեւ ամէն երկխօսութեան ուշացման պատասխանատուութիւնը, իր բոլոր երեսներով, կ’իյնայ բացառաբար թուրք քաղաքական ղեկավարութեան ուսերուն։ Հանրայայտ ճշմարտութիւն մը, զոր ոչ ոք կրնայ ուրանալ կամ անտեսել երբեւէ՝ հայութեան այս կամ այն ձեւով որեւէ թելադրանք կամ խորհրդատուութիւն ընելէ առաջ։
«Բոլոր պայմաններու մէջ կեղծ է եւ մաքուր ակունքներէ չի կրնար բխիլ հայեւթուրք երկխօսութեան որեւէ առաջարկ կամ թելադրանք, մինչեւ որ թուրք քաղաքական ղեկավարութիւնը անկեղծօրէն եւ պաշտօնապէս առողջ մօտեցում չցուցաբերէ, իբրեւ հիմ ունենալով հետեւեալ հիմնական նախադրեալները.
«Ա.- Ընդունիլ Հայկական Ցեղասպանութեան փաստը, իբրեւ պետականօրէն ծրագրուած ու գործադրուած ազգասպանութեան արարք։
«Բ.- Ճանչնալ հայ ժողովուրդի գոյութեան իրաւունքը, իբրեւ ազգային եւ քաղաքական ուրոյն միաւոր։
«Գ.- Հաստատել հայ ժողովուրդի ազգային ազատ ինքնորոշման իրաւունքը՝ իր հայրենի բնօրրանին մէջ, պատմական ու ազգագրական հիմունքներով ծանօթ հայկական հնաւանդ այն հողամասերուն վրայ, որոնք բռնագրաւուած կը մնան այսօր թուրք պետութեան կողմէ՝ հայ բազմութեանց բռնի արտաքսումէն եւ Հայկական Ցեղասպանութենէն ի վեր։
«Քաղաքական այս շրջագիծէն դուրս հայեւթուրք երկխօսութեան ամէն փորձ անիմաստ է եւ դժուար թէ ի նպաստ հայութեան վերջանայ երբեւէ։ Երկխօսութեան որեւէ առաջարկ կամ թելադրանք չի կրնար լուրջ բնոյթ կրել, եթէ զանց կ’առնուին ամէնէն տարրական այս նախադրեալները, քաղաքական տարրական փորձառութեան եւ ազգային հասունութեան տէր ոեւէ ազգի կամ ղեկավարութեան համար»։
Ինչպէս մերօրեայ, այնպէս եւ գալիք ժամանակներուն «Հայաստան ամէն բանէ վեր» Պատգամին յառաջամարտիկն է Սարգիս Զէյթլեան։
