Սա­յաթ — ­Նո­վա (1722-1795)

­Սա­յաթ - ­Նո­վա (1722-1795) ­Հայ ժո­ղո­վուր­դի հան­ճա­րեղ ա­շուղն ու «մշտա­վառ հուր» բա­նաս­տեղ­ծը Ն.

0
3388

22 ­Սեպ­տեմ­բե­րի այս օ­րը, 222 տա­րի ա­ռաջ, ­Հա­յաս­տան Աշ­խար­հի վրայ ար­շա­ւած Ա­ղա ­Մո­համ­մէտ խան ա­նու­նով աս­պա­տա­կի մը զի­նո­ւոր­նե­րուն ձե­ռամբ, սրա­խող­խող պո­կո­ւե­ցաւ կեան­քի թե­լը հայ ժո­ղո­վուր­դի հան­ճա­րեղ ծնունդ­նե­րէն, այ­լեւ ընդ­հան­րա­պէս մի­ջազ­գա­յին գրա­կա­նու­թեան ան­մահ մե­ծու­թիւն­նե­րէն ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի։
­Հա­սուն տա­րի­քին (1759ին) քա­հա­նայ ձեռ­նադ­րո­ւած՝ հայ մեծ Ա­շուղն ու ­Բա­նաս­տեղ­ծը իր վեր­ջին շուն­չը ա­ւան­դեց ­Հաղ­բա­տի վան­քին մէջ, իբ­րեւ կտակ ար­ձա­նագ­րե­լով, թէ «­Չըխ­մա­մամ քի­լի­սէ­տէն, տէօն­մէ­մէմ ի­սա՛­տէն (թրքե­րէ­նով` դուրս չեմ գար ե­կե­ղե­ցիէն, չեմ հրա­ժա­րիր ա­ղօթ­քէն)…Այս խօս­քերն ա­սե­լէս ետք ինձ սպան­նե­ցին պար­սիկ Ա­ղա ­Մո­համ­մէտ խա­նի զի­նո­ւոր­նե­րը»։
Ինչ­պէս իր գրա­կա­նու­թեամբ, նոյն­պէս եւ իր կեան­քով՝ խո­րա­խոր­հուրդ յոյ­զե­րու եւ ա­նեզր սի­րոյ ա­լե­կո­ծում­նե­րու հան­ճա­րեղ շնչա­ւո­րու­մը կը հան­դի­սա­նայ ­Սա­յաթ-­Նո­վա, ո­րուն եր­գերն ու բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րը, ա­հա ա­ւե­լի քան եր­կու դա­րէ ի վեր, մշտա­նո­րոգ թար­մու­թեամբ կը հնչեն հա­յոց ի­րե­րա­յա­ջորդ սե­րունդ­նե­րու շրթնե­րուն՝ սի­րոյ հու­րով տո­չո­րո­ւող սիր­տե­րուն ու հո­գի­նե­րուն բա­բա­խուն երգ ջամ­բե­լով։
­Թէեւ ամ­բողջ գրա­դա­րան մը լեց­նող գրա­կա­նու­թիւն նո­ւի­րո­ւած է ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յին, բայց հայ­կա­կան բա­նա­սի­րու­թիւ­նը դեռ ամ­բող­ջա­կան լոյ­սի տակ ա­ռած չէ ­Հայ­կեան ­Հան­ճա­րի այս ան­զու­գա­կան ա­շուղ-բա­նաս­տեղ­ծին կեանքն ու ժա­ռան­գու­թիւ­նը։ ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի կեան­քին ոչ միայն շատ մը ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը, այ­լեւ հիմ­նա­կան փու­լերն ու ծալ­քե­րը դեռ չեն լու­սա­բա­նո­ւած անհ­րա­ժեշտ ճշգրտու­թեամբ ու խո­րու­թեամբ։
Օ­րի­նակ՝ միայն վեր­ջին տաս­նա­մեակ­նե­րուն հա­մա­խո­հու­թիւն կը տի­րէ ա­նոր ծննդեան տա­րե­թի­ւը 1722ը ըն­դու­նե­լու տե­սա­կէ­տին շուրջ, ո­րով­հե­տեւ եր­կար ժա­մա­նակ ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի ծննդեան տա­րե­թի­ւը տա­րու­բե­րե­ցաւ 1712էն 1732ի մի­ջեւ։
­Կամ՝ մինչ ընդ­հան­րա­պէս օ­տար­ներ, նաեւ խորհր­դա­հայ աղ­բիւր­ներ պար­զա­պէս ­Թիֆ­լի­սը կը լի­շա­տա­կեն իբ­րեւ ծննդա­վայրն ու նա­հա­տա­կու­թեան վայ­րը «­Կով­կա­սի Եր­գի ­Թա­գա­ւո­րը» հռչա­կո­ւած մե­ծա­նուն ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի, այ­սու­հան­դերձ` վեր­ջին տաս­նա­մեակ­նե­րուն կա­տա­րո­ւած բա­ցա­յայ­տում­ներ կու գան յստա­կաց­նե­լու, որ ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով Ա­րու­թին կամ ­Յա­րու­թիւն ­Սա­յա­թեան 14 ­Յու­նիս 1722ին ծնած էր, մեծ հա­ւա­նա­կա­նու­թեամբ, ­Սա­նա­հի­նի մէջ, որ ծննդա­վայ­րը ե­ղած էր նաեւ մօ­րը` ­Սա­րա­յի, մե­ծա­նուն հայ բա­նաս­տեղծ ­Նա­ղաշ ­Յով­նա­թա­նի թոռ­նու­հիին։ ­Հայ­րը` ­Կա­րա­պե­տը, ­Պոլ­սոյ հայ-թրքա­կան ա­շու­ղա­կան դպրո­ցի ե­րախ­տա­ւոր­նե­րէն սալ­մաստ­ցի ­Ղուլ-­Յա­րու­թիւն ա­շու­ղի որ­դին (ո­րուն ծննդա­վայ­րը հա­ւա­նա­բար ե­ղած է ­Հա­լէ­պը կամ Ա­տա­նան) ըստ ե­րե­ւոյ­թին փե­սայ ե­կած էր ­Սա­նա­հին։ ­Սա­յա­թեան­նե­րու ըն­տա­նի­քը կա­նու­խէն տե­ղա­փո­խո­ւած է ­Թիֆ­լի­սի մեր­ձա­կայ գիւղ մը, ուր մա­նուկ ­Յա­րու­թիւն ջուլ­հա­կու­թիւն սոր­ված է ծնող­քին կամ­քով։
Եօ­թը տա­րի ջուլ­հա­կու­թիւն սոր­վե­ցաւ եւ ջուլ­հակ աշ­խա­տե­ցաւ հե­տա­գայ մե­ծար­ժէք բա­նաս­տեղ­ծը, որ իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեանց մէջ միշտ օգ­տա­գոր­ծեց ջուլ­հա­կա­գոր­ծի իր հմտու­թիւ­նը` բա­նաս­տեղ­ծա­կան պատ­կեր­նե­րու ա­ռու­մով լայ­նօ­րէն գոր­ծա­ծե­լով մե­տաք­սեայ թե­լե­րու մա­նո­ւած­քին ու հիւ­սո­ւած­քին, վառ ու գրա­ւիչ գոյ­նե­րու խա­ղե­րուն, թան­կար­ժէք կեր­պաս­նե­րու բա­նո­ւած­քին նրբա­րո­ւեստ փո­խա­բե­րու­թիւն­նե­րը։
Ընդգ­ծու­մի ար­ժա­նի է նաեւ ըն­տա­նե­կան կազ­մա­ւոր­ման այդ են­թա­հո­ղէն ու մի­ջա­վայ­րէն ե­կող ­Յա­րու­թիւն ­Սա­յա­թեա­նի տի­րա­պե­տու­մը, հա­յե­րէ­նի կող­քին, վրա­ցե­րէ­նի եւ թրքե­րէ­նի, ինչ­պէս եւ կա­րե­ւոր չա­փով պարս­կե­րէ­նի ու մա­սամբ ա­րա­բե­րէ­նի։ Եւ պա­տա­հա­կան չէ, որ հա­մա­կով­կա­սեան տա­րո­ղու­թեամբ մե­ծա­նուն ա­շուղ-բա­նաս­տեղծ դար­ձաւ ­Սա­յաթ-­Նո­վան` հա­յե­րէ­նով իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան հիմ­նա­կան ժա­ռան­գու­թեան կող­քին, հա­մաշ­խար­հա­յին մշա­կոյ­թի գան­ձա­րա­նին կտա­կե­լով վրա­ցե­րէն ու թրքե­րէն մե­ծար­ժէք եր­գեր ու բա­նաս­տե­ղու­թիւն­ներ։
­Բայց գե­րա­զան­ցա­պէս հայ­կա­կան ա­կունք ու­նի հան­ճա­րեղ գու­սա­նին ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւ­նը։ ­Հայ­րա­կան եւ մայ­րա­կան կող­մի տա­ղան­դա­ւոր ա­շուղ­նե­րէն, բա­նաս­տեղծ­նե­րէն եւ ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րէն ան ժա­ռան­գեց ոչ միայն ըն­տիր հա­յե­րէնն ու բա­նաս­տեղ­ծա­կան մշա­կու­մի ա­րո­ւես­տը, այ­լեւ` հայ ժո­ղովրդա­կան երգ ու պա­րի ա­ւանդ­նե­րը։
­Հա­զիւ ե­րի­տա­սարդ, ան հրա­ժա­րե­ցաւ ջուլ­հա­կա­գոր­ծու­թե­նէ եւ ամ­բող­ջա­պէս նո­ւի­րո­ւե­ցաւ ա­շու­ղի կեան­քին։ ­Ճամ­բոր­դեց ­Պարս­կաս­տան եւ հա­սաւ մին­չեւ Հնդ­կաս­տան։ Շր­ջե­ցաւ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տի­րա­պե­տու­թեան են­թա­կայ տար­բեր եր­կիր­ներ։ Եւ ա­մէ­նու­րեք, տար­բեր ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ա­ւանդ­նե­րուն մօ­տէն ծա­նօ­թա­նա­լով` հարս­տա­ցուց թէ՛ իր գի­տե­լիք­նե­րու պա­շա­րը, թէ՛ բա­նաս­տեղ­ծա­կան մշակ­ման հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը։ Ուխ­տի գնաց, մա­նա­ւա՛նդ, ­Տա­րօ­նայ աշ­խար­հի Ս. ­Կա­րա­պետ վան­քը, որ կը նկա­տո­ւէր ժա­մա­նա­կի ա­շուղ­նե­րուն հո­գեմ­տա­ւոր հա­սու­նաց­ման ուխ­տա­տե­ղին։
Ար­դէն հռչա­կա­ւոր ա­շուղ էր եւ «­Սա­յաթ-­Նո­վա (պարս­կե­րէն` Եր­գի Որ­սորդ)» ա­նու­նով մկրտո­ւած, երբ հրա­ւի­րո­ւե­ցաւ վրաց ­Հե­րակլ Բ. թա­գա­ւո­րին կող­մէ ար­քա­յա­կան պա­լատ` պաշ­տօ­նա­պէս ար­քու­նի ա­շուղ կար­գո­ւե­լով։ Իր այդ հան­գա­ման­քով` ­Սա­յաթ-­Նո­վա եր­կար ծա­ռա­յեց ­Հե­րակլ Բ.ի, ար­ժա­նա­ցաւ ա­նոր վստա­հու­թեան. վրա­ցա­կան ա­շու­ղա­կան բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը հայ­կա­կան եւ պարս­կա­կան պա­տո­ւաս­տու­մով հարս­տա­ցու­ցած հան­ճա­րեղ բա­նաս­տեղ­ծին ­Հե­րակլ Բ. յանձ­նա­րա­րեց նաեւ քա­ղա­քա­կան ա­ռա­քե­լու­թիւն­ներ եւ, կեն­սա­գիր­նե­րու վկա­յու­թեամբ, հայ մեծ գու­սա­նը վճռո­րոշ դեր ու­նե­ցաւ պարս­կա­կան ար­շա­ւանք­նե­րու դէմ հայ-վրա­ցա­կան-թա­թա­րա­կան զի­նակ­ցու­թիւն ա­ռա­ջաց­նե­լու գոր­ծին մէջ։
­Բա­նա­սէր­նե­րը տա­րա­կար­ծիք են, յատ­կա­պէս, վրաց ար­քու­նի­քէն ներս ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի ապ­րած մեծ սի­րոյ ող­բեր­գու­թեան մա­սին, որ կեն­սա­յորդ աղ­բիւ­րը կը հան­դի­սա­նայ ա­նոր եր­գե­րուն եւ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան։
Վ­րաց թա­գա­ւո­րին մօտ ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի վա­յե­լած վստա­հու­թիւ­նը ծանր հա­րո­ւած ստա­ցաւ, երբ ար­դէն ա­մուս­նա­ցած ու զա­ւակ­նե­րու տէր բա­նաս­տեղ­ծը սի­րա­հա­րո­ւե­ցաւ թա­գա­ւո­րի դստեր կամ քրոջ՝ Ան­նա­յին։ Ան­յոյս այդ սէ­րը այն­քան մեծ էր ու խոր, որ ­Սա­յաթ-­Նո­վա մին­չեւ իր վախ­ճա­նը տա­ռա­պե­ցաւ ու եր­գեց ա­նոր ներշն­չու­մով։ Ա­մէ­նուր իր երգն ու բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը տա­րա­ծեց եւ, իր կեն­դա­նու­թեան ար­դէն, ար­ժա­նա­ցաւ ժո­ղովր­դա­յին եր­գի­չի դափ­նեպ­սա­կին։ ­Հա­զա­րը անց­նող ա­շու­ղա­կան իր եր­գերն ու խա­ղե­րը, ե­րեք լե­զու­նե­րով, տա­րա­ծո­ւե­ցան բեր­նէ բե­րան, ջեր­մա­ցու­ցին եւ ծաղ­կե­ցու­ցին ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին ու­րախ եւ տխուր պա­հե­րը հա­ւա­սա­րա­պէս։
Եւ ար­ժա­նա­ցան յա­ւեր­ժու­թեան։
1759ին ­Սա­յաթ-­Նո­վա քա­հա­նայ ձեռ­նադ­րո­ւե­ցաւ ­Տէր Ս­տե­փա­նոս ա­նու­նով՝ ո­մանց կար­ծի­քով վրաց ­Հե­րակլ Բ. թա­գա­ւո­րի ճնշու­մին տակ, որ կ­’ու­զէր իր պա­լա­տէն հե­ռաց­նել զինք, իսկ այլ բա­նա­սէր­նե­րու կար­ծի­քով՝ սի­րա­հար բա­նաս­տեղ­ծը պար­զա­պէս ա­պաշ­խար­հե­լու նպա­տա­կով նո­ւի­րո­ւե­ցաւ հո­գե­ւո­րա­կա­նի ծա­ռա­յու­թեան։
­Սա­յաթ-­Նո­վա իր կեն­դա­նու­թեան եւ իր ձեռ­քով լծո­ւե­ցաւ սե­փա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը գրի առ­նե­լու, մա­նա­ւանդ վրա­ցե­րէն եւ թրքե­րէն իր եր­գե­րը հա­յաց­նե­լու աշ­խա­տան­քին։ Գ­րա­կա­նա­գէտ­նե­րը կը հաս­տա­տեն, որ իր Օ­հան որ­դին կա­րե­ւոր ներդ­րում ու­նե­ցաւ այդ աշ­խա­տան­քին մէջ եւ մե­ծա­պէս օգ­նեց հօ­րը։ Այ­սօր ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յէն ու­նինք, գրա­ւոր պա­հո­ւած, ա­ւե­լի քան 230 հա­յե­րէն բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն։ ­Բայց կը տի­րէ ընդ­հա­նուր այն հա­մո­զու­մը, որ տա­կա­ւին ցի­րու­ցան կը մնան մեր ժո­ղո­վուր­դին կող­մէ բա­նա­ւոր պահ­պա­նո­ւած հայ հան­ճա­րեղ ա­շու­ղին բա­զում ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք պէտք է հա­ւա­քո­ւին ու գրի առ­նո­ւին։
­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի ան­զու­գա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը փրկե­լու եւ մեր ժո­ղո­վուր­դին մատ­չե­լի դարձ­նե­լու դժո­ւա­րին, այ­լեւ ե­րախ­տա­շատ գոր­ծին մէջ հիմ­նա­կան ե­ղաւ ներդ­րու­մը ­Սա­յաթ­նո­վա­գի­տու­թեան հիմ­նա­դիր՝ հա­յա­գէտ Գ. Ախ­վեր­դեա­նի։
1848ի ­Մա­յի­սին ձեռք բե­րե­լով ա­շու­ղի «­Դավ­թար»ը (­Տետր), հե­տա­զօ­տա­կան քրտնա­ջան աշ­խա­տան­քէ ու ո­րո­նում­նե­րէ յե­տոյ, 1852ին ան լոյս ըն­ծա­յեց ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի հա­յե­րէն խա­ղե­րու ա­ռա­ջին ժո­ղո­վա­ծուն (46 խաղ)՝ կցե­լով բա­նաս­տեղ­ծի կեն­սագ­րու­թիւ­նը, ­Թիֆ­լի­սի բար­բա­ռի քննու­թիւ­նը եւ ա­ռան­ձին ո­տա­նա­ւոր­նե­րու բա­ռա­պա­շա­րին վե­րա­բե­րեալ ար­ժէ­քա­ւոր մեկ­նա­բա­նու­թիւն­ներ։
Իսկ ­Սա­յաթ-­Նո­վան իր նե­րաշ­խար­հով ու ա­րո­ւես­տով մեր ժո­ղո­վուր­դին ծա­նօ­թաց­նե­լու գոր­ծին մէջ մեծ ե­ղաւ ներդ­րու­մը ­Նի­կոլ Աղ­բա­լեա­նի, ո­րուն ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի նո­ւի­րո­ւած ժո­ղովր­դա­յին լսա­րան­նե­րու բա­նա­խօ­սու­թիւն­նե­րը մէկ­տե­ղո­ւած են ա­ռան­ձին հա­տո­րի մը մէջ։ ­Հայ մեծ գրա­կա­նա­գէտն ու քննա­դա­տը, իր կեան­քի վեր­ջա­լոյ­սին եւ ­Լի­բա­նա­նի մէջ` ­Ճե­մա­րա­նի յար­կին տակ իր դա­սա­ւան­դու­թեանց շրջա­նին, թիֆ­լի­սեան իր տա­րի­նե­րուն կա­տա­րած բա­նա­հա­ւա­քի աշ­խա­տանք­նե­րը ի մի բե­րե­լով, յի­շո­ղու­թիւն­նե­րը գրի առ­նե­լով եւ ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի լե­զո­ւա­կան եւ ո­ճա­բա­նա­կան իւ­րա­յատ­կու­թեանց ա­մէ­նէն հա­րա­զատ ու մատ­չե­լի մեկ­նա­բա­նու­թեան ձեռ­նար­կե­լով՝ փաս­տօ­րէն թէ՛ եր­գեց եւ թէ աս­մուն­քեց հայ հան­ճա­րեղ ա­շուղ-բա­նաս­տեղ­ծին լա­ւա­գոյն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը եւ զա­նոնք մեր սե­րունդ­նե­րուն փո­խան­ցեց իբ­րեւ ան­կորն­չե­լի ժա­ռանգ ու հարս­տու­թիւն։
­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի ժա­ռան­գու­թեան ճա­նաչ­ման եւ վեր­ծան­ման մէջ հսկա­յա­կան ե­ղաւ ներդ­րու­մը նաեւ ու մա­նա­ւա՛նդ ­Պա­րոյր ­Սե­ւա­կի, որ իր բա­նա­սի­րա­կան ու գրա­կա­նա­գի­տա­կան ա­ւար­տա­ճա­ռին նիւթ ընտ­րած էր ­Սա­յաթ-­Նո­վան։ ­Նոյն­պէս հիմ­նա­կան ներդ­րում ու­նե­ցաւ բա­նա­սէր ­Մօ­րուս ­Հաս­րա­թեան, որ ա­մէ­նէն գի­տա­կան ժո­ղո­վա­ծուն կազ­մեց ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի ժա­ռան­գու­թեան։
Իսկ Ս. ­Փա­րա­ճա­նով, 1968ին պատ­րաս­տած իր «Ն­ռան ­Գոյ­նը» գոր­ծով, ողջ աշ­խար­հը գրա­ւող ա­րո­ւես­տի գլուխ-գոր­ծոց մը սե­րունդ­նե­րուն յանձ­նեց ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի ներշն­չու­մով։ ­Կեան­քի եւ սի­րոյ, տեն­չան­քի ու տա­ռա­պան­քի, վշտի եւ ու­րա­խու­թեան, ի­մաս­տու­թեան եւ յու­սա­խա­բու­թեանց` մարդ­կա­յին ա­մէ­նէն ի­րա՛ւ ու խո­րա­խոր­հուրդ ապ­րում­նե­րուն հան­ճա­րեղ եր­գիչն է ­Սա­յաթ-­Նո­վա։
Որ­քան ալ դժո­ւար ըլ­լայ ա­նոր հա­յե­րէ­նը, նո­րա­հաս սե­րունդ­ներն ան­գամ ուղ­ղա­կի ի­րենց սրտէն բխող եր­գի եւ հո­գիի վա­ւե­րա­կան խոս­տո­վա­նու­թեան վե­րա­ծած են ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի եր­գե­րը։
Վ­կա­յու­թեանց այս է­ջը կ­’ար­ժէ եզ­րա­փա­կել մտո­րում­նե­րո­վը Ա­մե­նայն ­Հա­յոց ­Բա­նաս­տեղծ ­Յով­հան­նէս ­Թու­մա­նեա­նի, որ 1910ա­կան­նե­րուն նա­խա­ձեռ­նեց եւ տա­րի­ներ պահ­պա­նեց տա­րին օր* մը ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յին նո­ւի­րե­լու ա­ղո­ւոր ա­ւան­դու­թիւ­նը.- «­Նա մի նո­րօ­րի­նակ ձեւ չի, մո­դա չի, որ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում ձանձ­րաց­նի ու փո­խո­ւի. նրան մին լսո­ղը երկ­րորդ ան­գամ լսե­լիս ա­ւե­լի պի­տի սի­րի, եւ մին հաս­կա­նա­լուց ու սի­րե­լուց յե­տոյ եր­բեք չպի­տի մո­ռա­նայ։ ­Գե­ղե­ցիկ ձե­ւի մէջ մի մշտա­վառ հուր հո­գի է նա, մի ազ­նիւ ու լի­քը սիրտ, մի հա­րա­զատ հզօր շունչ, որ մեր աշ­խարհ­քի հա­րա­զատ շնչի նման միշտ խա­ղա­լու է ­Կով­կա­սի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի վրայ, ե՛ւ հա­յի, ե՛ւ վրա­ցու, ե՛ւ թուր­քի վրայ, ո­րով­հե­տեւ հա­ւա­սար ու­ժով եր­գել է ե՛ւ հա­յե­րէն, ե՛ւ վրա­ցե­րէն, ե՛ւ թուր­քե­րէն։
«­Թիֆ­լի­սը ­Կով­կա­սի լեռ­նե­րի անց­քի առ­ջեւ տա­րա­ծո­ւած մեծ հան­գոյցն է ե­ղել է հին ժա­մա­նակ­նե­րից, նրա մէջ ե­կել, խառ­նո­ւել, միա­ցել էին Ա­րե­ւել­քի զա­նա­զան ժո­ղո­վուրդ­նե­րը ի­րենց բար­բառ­նե­րով, կրօն­նե­րով, փի­լի­սո­փա­յու­թիւն­նե­րով ու ազ­գա­յին ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րով ու ստեղ­ծել էին մի ինք­նա­տիպ քա­ղաք, ո­րի վրայ հիա­նում էր ամ­բողջ ­Փոքր Ա­սիան ու ­Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քը։ Եւ հե­ռա­ւոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րը ա­մէն ան­գամ երբ պա­տե­րազ­մով վեր էին կե­նում դէ­պի ­Կով­կաս՝ ­Թիֆ­լիսն էին ե­րա­զում ու ­Թիֆ­լի­սի «գէօ­զալ­նե­րը» — սի­րուն­նե­րը։
«Ա­հա, ինչ­պէս մի ու­րիշ ան­գամ էլ նկա­տել եմ, էդ ­Թիֆ­լի­սի նման մի ինք­նա­տիպ մե­ծու­թիւն էր ­Սա­յաթ-­Նո­վան, իբ­րեւ Ա­րե­ւե­ւել­քի բա­նաս­տեղծ։ Եւ ե­թէ Ա­րե­ւել­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րը հե­ռո­ւից հե­ռու վառ­ւում էին ­Թիֆ­լի­սի սի­րուն­նե­րի կա­րօ­տով՝ ինչ ա­սել կ­þու­զի, որ էս հո­յա­կապ ա­շու­ղը, ա­շուղ, որ Ա­րե­ւել­քում շատ ի­մաս­տուն կեր­պով ե՛ւ բա­նաս­տեղծ կը նշա­նա­կի եւ սի­րա­հար միա­ժա­մա­նակ — էդ միեւ­նոյն սի­րուն­նե­րի սի­րով պէտք է բռնկէր ան­մա­րե­լի ու իր կրա­կով վա­ռէր թէ՛ իր ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րին եւ թե գա­լոց սե­րունդ­նե­րին, ինքն էլ այ­րո­ւէր, հատ­նէր իր կրա­կի սաստ­կու­թիւ­նից, ո­րով­հե­տեւ, ինչ­պէս ա­սում է իր ան­տիպ թուր­քե­րէն եր­գե­րից մէ­կի մէջ — «Ա­շուղ­լուղ քու­րա դուր, եա­խար, եան­դը­րար» — ա­շու­ղու­թիւ­նը հնոց է, կ­է­րի, կ­þա­ւե­րի։ Եւ ի՜նչ գե­ղե­ցիկ է, ճշմա­րիտ, որ էս­պէս է մեր վիթ­խա­րի ­Սա­յաթ-­Նո­վան. մի հո­յա­կապ սի­րա­հար է, բռնո­ւած ու բռնկած սի­րոյ հրդե­հով, նրա լու­սի տակ էլ նկա­տում է աշ­խարհքն ու ի­րե­րը, զգում է, որ էր­ւում, վեր­ջա­նում է ին­քը, բայց մնում է ա­րի ու բա­րի, ան­չար ու ա­նա­չառ, վեհ ու վսեմ, որ­պէս աշ­խարհ­քի ու մար­դու մեծ բա­րե­կա­մը, հաս­տա­տուն սի­րով եւ՛ դէ­պի էն «զա­լու­մը», որ ի­րեն կրակ տո­ւեց ու միշտ մնաց ան­տար­բեր, ե՛ւ դէ­պի նրանց, ո­րոնք չորս կող­մից տա­քա­ցան ու հրճո­ւե­ցին էն կրա­կով, ո­րի մէջ էր­ւում էր ին­քը, ե՛ւ դե­պի նրանց, ո­րոնք հա­զար ու մի տե­սակ ի­րեն վշտաց­րին կեան­քում։ ­Զայ­րա­ցաւ, բայց եր­բեք չչա­րա­ցաւ, ցա­ւեց, բայց եր­բեք չա­նի­ծեց»։

* ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յին նո­ւի­րո­ւած ­Թու­մա­նեա­նի հաս­տա­տած ա­ւան­դոյ­թը մին­չեւ այ­սօր կը պահ­պա­նո­ւի ­Թիֆ­լի­սի մէջ, իսկ վեր­ջին շրջա­նին կը նշո­ւի նաեւ ­Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քին։
«­Վի­քի­պե­դիա»յի վկա­յու­թեամբ՝ «­Վար­դա­տօն»ը ա­մէն տա­րի ­Թիֆ­լի­սի մէջ ­Մա­յի­սի վեր­ջին ­Կի­րա­կին կը նշո­ւի իբ­րեւ ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի յի­շա­տա­կի օր։
«­Վար­դա­տօն»ն­ ամ­բող­ջու­թեամբ կը նո­ւի­րո­ւի ա­շու­ղա­կան եր­գի ռահ­վի­րայ ­Սա­յաթ ­Նո­վա­յին։
«Այն ա­ռա­ջին ան­գամ տօ­նել են 1914 թո­ւա­կա­նին Թ­բի­լի­սիում՝ հայ մեծ գրող ­Յով­հան­նէս ­Թու­մա­նեա­նի, գե­ղան­կա­րիչ ­Գե­ւորգ ­Բա­շին­ջա­ղեա­նի եւ վրա­ցի բա­նաս­տեղծ, գրա­կա­նա­գէտ Իո­սեբ Գ­րի­շաշ­վի­լու նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ։ Այդ օ­րը ­Սուրբ ­Գէորգ ե­կե­ղե­ցու բա­կում տօ­նի մաս­նա­կից­նե­րը կար­միր վար­դեր են դնում ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի շի­րի­մին, լսում նրա ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը»։
­Սուրբ ­Գէորգ ե­կե­ղե­ցին ­Թիֆ­լի­սի հայ­կա­կան ա­ռաջ­նոր­դա­նիստ ե­կե­ղե­ցին է, ո­րու բա­կին մէջ ալ ամ­փո­փո­ւած է ան­մահն ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի շի­րի­մը: