Ահա թէ ի՛նչ կը պատահի, երբ պատմութեան չժանգոտող նիւթը դաստիարակող կեանքի յարատեւման խորհրդանիշի կը վերածուի, համերգի մը ընթացքին՝ երկլեզու բառերու, խօսքերու, խազերու մեկնաբանութեան արտայայտութեամբ։
Համերգները կենդանի ու կենդանացնող աւանդութիւն կը դառնան զգայուն ապրումի փոխանցման ճամբով, որովհետեւ զանոնք սնուցանող օղակը կը հանդիսանայ գրականութիւնը, ո՛ր լեզուով ալ դրսեւորուի ան, քանի գրականութենէն աւելի ապրող ու ապրեցնող, շնչող ու շնչաւորող վայելք՝ դժուար կարելի է գտնել կեանքին մէջ։
Իզմիրի Աղէտի 95ամեակի ելոյթներու ծիրէն ներս (1922-2017), յունահայ սիրուած ու փնտռուած արուեստագէտ Ստեփան Թէքիրեան՝ հայերէն ու յունարէն երգերու եւ նուագներու մէկուկէս ժամուան հարուստ յայտագրով մը, ապրեցուց պատմութեան յուշը, աւանդութիւնը, քաղաքակրթական ժառանգութիւնը «չմոռցուող հայրենիքներու» հին թէ ժամանակակից գեղարուեստական մեկնաբանութիւններով, վկայակոչելով իզմիրցի յօրինողներու, երաժիշտներու ստեղծագործութիւններ, թէ անոնց երգերն ու նուագները վերապրեցնող ծանօթ ու համբաւաւոր արուեստագէտներու ժամանակին մէջ ապրող ու անմահացած գործերով։
Ճի՛շդ է. աւանդութիւն կայ, որ կը շարունակուի ու կը գոյատեւէ երաժշտութեան թէ գրականութեան արժէքներով։ Մարդիկ կան, որ հրաժարած չեն այդ բոլորէն եւ խանդավառ ապրումով փարած են անոնց վերականգնող ու խանդավառութիւն ներշնչող խորհուրդներուն հետ։
Ստեփան Թէքիրեան հրաշալի մեկնաբանութիւններ կատարեց իր կողքին ունենալով փորձառու՝ խօսքով ու գործով, արհեստավարժ նուագողներ՝ Օտիսէաս Զաֆիրոփուլոս (ջութակ), Լեֆթերիս Խավուցաս (կիթառ-ուտ), Թէօ Լազարու (քոնթրա-պաս) եւ երգը ապրումով փոխանցելու տաղանդով օժտուած երգչուհիներ՝ Վասիա Զիլու եւ Մարիա Քանելոփուլու։
Ինչպէս պարտիզպանը իր ծառերը կը պատուաստէ՝ անոնց շունչ, բարգաւաճում ու հասակ տալու համար, այնպէս ալ Ստեփանը մեր միտքն ու հոգին պատուաստեց խտացած յիշողութեան դրսեւորում հանդիսացող մեկնաբանութեամբ՝ փոխանցելով երկու մասի դասաւորումով յագեցած յայտագիր մը, առաջին բաժնին մէջ հանդիսադրելով «Քելէ-Քելէ»ն, «Բարի արագիլ»ը, իր յօրինած «Ղարաբաղ»ը եւ այլ յօրինումներ։
Երկրորդ բաժնով ալ՝ Իլիա Քազանի «Ամերիքա-Ամերիքա» ժապաւէնէն (1963), «Վարդանի պարը», երաժշտութիւն Մանոս Խածիտաքիսի, Իզմիրի աւանդական ու ծանօթ երգերէն՝ «Ծիվաէրի»ն, դարձեալ փոքր-ասիական աւանդական ու շատ լսուած երգերէն «Տէն սէ թելօ փիա»ն, եւայլն, զգացնելով որ երգը շատ կարեւոր բան մըն է, որպէսզի անցած ու մոռցուած բան մը համարուի։
Երգը կը զգացնէ յօրինումի խորքը, երբ երգիչը անուն, ոգի ու կերպարանք կուտայ իր հաղորդակցական ոճով, հանդիսատեսն ալ հաղորդակից դարձնելով մեկնաբանուածի էութեան իւրայատկութեամբ։
Երաժշտութիւնն ալ արուեստ է, որ ոճային ներդաշնակութեան համադրումով պատմական իրադարձութիւններ կը հաղորդէ, իր իսկ պատմութիւնը ապրած ժողովուրդներուն, պատմութիւնը կրկնօրինակի մը վերածելով, որպէսզի անցեալը ապրի ներկային մէջ՝ իր դէպքերով, եղելութիւններով, ողբերգական ոդիսականներու ճանաչողութեամբ։
Այսպիսի համերգներ խթանիչ ուժ կը դառնան, որպէսզի անցեալը սեւ թէ ճերմակ գոյներով ապրի ներկայի ու ապագայի մէջ եւ երբեք չկտրուի կապը հինի եւ նորի միջեւ։
Համերգ մը, որ անմոռանալի ճանապարհորդութեան մը համն ու հոտը տուաւ ներկաներուն՝ զանոնք ճամբորդելով Իզմիր, Հայաստան, Յունաստան, դիմացի ափի՝ օսմանեան թէ քեմալական յաջորդական աղէտներու ժամանակներու սարսուռ պատճառող ապրումներով ու մտերմութեամբ։
Ժողովուրդները իրենց գոյատեւմամբ կը յաղթեն։ Այդ յաղթերգին մէջ արուեստագէտները արժանապէս նշելի բաժին ունին։ Այդ յատկանշական բաժինը իրենց աշխատանքի ու ստեղծագործութեան իրաւունքն է։
Բանանք մեր մտքի ու հոգիի հորիզոնները արուեստի ու քաղաքակրթութեան բաց պատուհաններուն առջեւ ու իւրացնենք մշակոյթի պատգամներն ու խորհուրդները, որպէսզի աւելի առողջ կեանք մը ապահովենք, գալիք սերունդներու ապագային։
Եկէք մարդուն առջեւ սահման չդնենք։ Արուեստը սահման չի ճանչնար։ Ընդհակառակը՝ հոգեկան մտերմութիւն կը ստեղծէ։
Յ. Պ.
