­Մա­յիս 9ի այս օ­րը, 75 տա­րի ա­ռաջ, ­Մոս­կո­ւա­յի մէջ վախ­ճա­նե­ցաւ հայ ժո­ղո­վուր­դի գի­տա­կան հան­ճա­րին ճա­ռա­գայ­թող դէմ­քե­րէն ­Ռու­բէն Օր­բե­լի՝ ա­ւագ եղ­բայ­րը խորհր­դա­յին դա­րաշր­ջա­նին ռուս հա­սա­րա­կու­թեան մէջ փա­ռա­ւոր բար­ձունք նո­ւա­ճած վաս­տա­կա­ւոր­ներ ­Լե­ւոն եւ ­Յով­սէփ Օր­բե­լի եղ­բայր­նե­րուն։
Wikipedia ­Հան­րա­գի­տա­րա­նի հայ­կա­կան խմբագ­րու­թեան ար­ժե­ւո­րու­մով՝ ­Ռու­բէն Օր­բե­լի կը հան­դի­սա­նայ հիմ­նա­դի­րը ստորջ­րեայ հե­տա­զօ­տու­թեանց եւ հնա­գի­տու­թեան։ Ար­խի­ւա­յին նիւ­թե­րու եւ սկզբնաղ­բիւր­նե­րու իր բծախն­դիր ու­սում­նա­սի­րու­թեամբ եւ հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րով՝ ­Ռու­բէն Օր­բե­լի 1930ա­կան­նե­րէն սկսեալ գլխա­ւո­րած է խորհր­դա­յին գիտ­նա­կան­նե­րու բա­զում ար­շա­ւա­խում­բեր՝ բա­ցա­յայ­տե­լով ծո­վե­րու եւ ով­կիա­նոս­նե­րու ստորջ­րեայ գաղտ­նիք­նե­րու խորհր­դա­ւոր աշ­խար­հը։
­Ռու­բէն Օր­բե­լի ծնած է 1880ի ­Փետ­րո­ւար 26ին, ­Նա­խի­ջե­ւան: ­Նախ­նա­կան կրթու­թիւ­նը ստա­ցած է ­Քու­թա­յի­սի մէջ, ա­պա՝ յա­ճա­խած է ­Թիֆ­լի­սի 3րդ ­դա­սա­կան գիմ­նա­զիան։ 1903ին ա­ւար­տած է ­Պե­տեր­բուր­գի հա­մալ­սա­րա­նի ի­րա­ւա­բա­նա­կան հիմ­նար­կին դա­սըն­թացք­նե­րը եւ լծո­ւած է իր ա­ւար­տա­ճա­ռի պատ­րաս­տու­թեան, միա­ժա­մա­նակ՝ դա­սա­խօ­սա­կան պաշ­տօն ստանձ­նած է միեւ­նոյն հա­մալ­սա­րա­նին մէջ։
1904ին ա­ռա­ջին աս­տի­ճա­նի վկա­յա­կա­նով ա­ւար­տած է հա­մալ­սա­րա­նը եւ աշ­խա­տան­քի ան­ցած է քա­ղա­քա­ցիա­կան ի­րա­ւուն­քի ամ­բիո­նին մէջ, ուր պաշտ­պա­նած է մա­գիստ­րո­սա­կան ա­ւար­տա­ճա­ռը եւ ստա­ցած է մա­գիստ­րո­սի աս­տի­ճան։
1905ին եր­կու տա­րո­ւան պայ­մա­նա­ժա­մով գոր­ծուղ­ղո­ւած է ­Գեր­մա­նիա՝ Ե­նա­յի եւ ­Պոն­նի հա­մալսա­րան­նե­րը, ուր ստա­ցած է ի­րա­ւուն­քի դոկ­տո­րի գի­տա­կան աս­տի­ճան։
1906ին ­Ռու­բէն Օր­բե­լի ­Գեր­մա­նիա­յէն վե­րա­դար­ձած է ­Սանկտ ­Պե­տեր­բուրգ, ընտ­րո­ւած է ­Սանկտ ­Պե­տեր­բուր­գի ­Կայ­սե­րա­կան ­Հա­մալ­սա­րա­նի ի­րա­ւա­բա­նա­կան ըն­կե­րու­թեան իս­կա­կան ան­դամ, աշ­խա­տան­քի ան­ցած է ­Սե­նա­տի մէջ, նշա­նա­կո­ւած է վճռա­բեկ ա­տեա­նի ա­ւագ քար­տու­ղար՝ հե­տա­գա­յին ար­ժա­նա­նա­լով կայ­սե­րա­կան ի­րա­ւուն­քի դոկ­տո­րի գի­տա­կան աս­տի­ճա­նի։
1906 թո­ւա­կա­նէն սկսեալ, իբ­րեւ քա­ղա­քա­ցիա­կան ի­րա­ւուն­քի մա­գիստ­րոս, Ռ. Օր­բե­լի տե­սա­կան դա­սըն­թացք­նե­րու հե­տե­ւած է Ե­նա­յի ու ­Պեր­լի­նի հա­մալ­սա­րան­նե­րուն մէջ, ստա­ցած է Ե­նա­յի հա­մալսա­րա­նէն հա­մա­պա­տաս­խան ի­րա­ւուն­քի դոկ­տո­րի գի­տա­կան աս­տի­ճան։ ­Տի­րա­պե­տած է 12 օ­տար լե­զու­նե­րու։
1914ին Օր­բե­լի կրկին կը մեկ­նի ­Գեր­մա­նիա՝ փի­լի­սո­փա­յա­կան գի­տե­լիք­նե­րը կա­տա­րե­լա­գոր­ծե­լու նպա­տա­կով։
1918ին Օր­բե­լի աշ­խա­տան­քի կ­՚անց­նի ­Տամ­բո­վի պե­տա­կան հիմ­նար­կին մէջ՝ ման­կա­վար­ժու­թեան բա­ժան­մուն­քի բա­րո­յա­գի­տու­թեան ամ­բիո­նը, եւ կը դա­սա­ւան­դէ ի­րա­ւունք ու փի­լի­սո­փա­յու­թիւն։
1921ին վե­րա­դառ­նա­լով ­Պետ­րոգ­րադ` Օր­բե­լի աշ­խա­տան­քի կը կո­չո­ւի ­Ռու­սաս­տա­նի ­Գի­տու­թիւն­նե­րու Ա­կա­դե­միա­յի Գ­րա­դա­րա­նին մէջ: Այդ տա­րի­նե­րուն ան ջա­նա­սի­րա­բար կ­՚աշ­խա­տի ար­խիւ­նե­րու եւ գրա­դա­րան­նե­րու մէջ` կա­տա­րե­լով թարգ­մա­նու­թուն­ներ եւ կը դառ­նայ գրա­դա­րա­նա­յին եւ ար­խի­ւա­յին գոր­ծի յայտ­նի մաս­նա­գէտ։ ­Ճիշդ այդ ժա­մա­նակ ալ ան կը գտնէ իր կո­չու­մը, կեան­քի իս­կա­կան գոր­ծը՝ ստորջրեայ հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րու բնա­գա­ւա­ռը։
1934էն սկսեալ մին­չեւ մա­հը, Ռ. Օր­բե­լի ղե­կա­վա­րած է Խ.Ս.Հ.Մ. ծո­վե­րու եւ գե­տե­րու ստորջ­րեայ աշ­խա­տանք­նե­րու յա­տուկ նշա­նակ­ման կարմ­րադ­րօշ ար­շա­ւա­խում­բը՝ ԷՊՐՕՆ։ Ա­սո­րես­տա­նեան հար­թա­քան­դակ­նե­րու, ջրա­սու­զակ­նե­րու պատ­կեր­նե­րով կնիք­նե­րու, յու­նա­կան հե­ղի­նակ­նե­րու (­Հո­մե­րոս, ­Հե­րո­դո­տոս, Եւ­րի­պի­դէս, էս­քի­լէս, Ստ­րա­բոն եւ ու­րիշ­ներ) եր­կե­րու ու­սում­նա­սի­րու­թեամբ պար­զած է ջրա­սու­զակ­նե­րու հա­սա­րա­կա­կան պատ­կա­նե­լու­թիւ­նը, խնդիր­նե­րը, աշ­խա­տան­քի պայ­ման­նե­րը, հան­դեր­ձանքն ու սար­քա­կազ­մը։
­Մեծ գիտ­նա­կա­նի ան­ձին, հա­յու նե­րաշ­խար­հին եւ աշ­խա­տու­նա­կո­vթեան մա­սին կը վկա­յէ ­Ռու­բէն Օր­բե­լիին ուղ­ղո­ւած ա­նոր հօր՝ Աբ­գար Օր­բե­լիի հե­տա­գայ նշա­նա­կա­լի նա­մա­կը (առ­նո­ւած՝ ­Յո­վիկ ­Չարխ­չեա­նի պլո­կէն).-
­Ռու­բէ­նիկ ջան,
Ճշ­մար­տու­թիւ­նը, ո­րը դու փնտռում ես, նիւ­թա­կան չէ, ո­րը կա­րե­լի լի­նի բռնել, շօ­շա­փել: Ճշ­մար­տու­թիւնն ինքն ի­րեն կը ծնո­ւի քո գլխում միայն այն դէպ­քում, ե­թէ եր­կար ժա­մա­նակ հան­գիստ պրպտես, աշ­խա­տես, ու­սում­նա­սի­րես հիմ­նա­ւո­րա­պէս այն ա­ռար­կա­նե­րը, ո­րոնք դա­սա­ւան­դում են: Եւ չես վազվ­զի այս ու այն կողմ՝ դի­մե­լով սրան-նրան, եւ ճշմար­տու­թիւ­նից սար­քել մի բան, ո­րը չես կա­րող բռնել ձեռ­քե­րով, ար­դիւն­քում տա­րի­ներ կը կորց­նես կի­սաց­նոր խե­լա­գա­րի պէս: Ուս­տի՝ նախ եւ ա­ռաջ ան­ցիր գոր­ծի և ­պատ­րաս­տո­ւիր քննու­թեան այն ա­ռար­կա­նե­րից, ո­րոնք անհ­րա­ժեշտ են յանձ­նել` եր­րորդ կուրս փո­խադ­րուե­լու հա­մար եւ նրանց տո­ւած ծրագ­րով… ­Գոր­ծիդ ե­ղիր, զբա­ղո­ւիր ո­րո­շա­կի գոր­ծով, ե­ղիր ա­մուր եւ հաս­տատ` նպա­տակ­նե­րիդ հաս­նե­լու հա­մար: Ա­ռա­ւել եւս, դու ու­նես բա­ւա­կան ժա­մա­նակ, որ­պէս­զի հան­գիստ, հիմ­նա­ւո­րա­պէս պատ­րաս­տո­ւես քննու­թիւն­նե­րին: Ա­զատ ժա­մա­նակդ կա­րող ես ու­սում­նա­սի­րել նշա­նա­կա­լից դա­սա­կան աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը: Անհ­րա­ժեշտ է միայն, որ գլուխդ չկորց­նես, ու­շա­դիր լի­նես քո գոր­ծում, դես ու դէն չընկ­նես, չցրո­ւես, չշե­ղո­ւես ճա­նա­պար­հիցդ: Ա­նի­մաստ մի կորց­րու ժա­մա­նակդ թեր­թեր կար­դա­լով, ժո­ղով­ներ այ­ցե­լե­լով, դա­տարկ խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րով, ըն­կեր­նե­րի յետ­ևից ընկ­նե­լով: Ըն­կեր­նե­րի խօս­քով դես ու դէն ընկ­նե­լով` մարդս ո՛չ կը զար­գա­նայ, ո՛չ գի­տե­լիք ձեռք կը բե­րի, ո՛չ մարդ կը դառ­նայ եւ ո՛չ էլ ա­մուր ոտ­քի կը կանգ­նի: Այս բո­լո­րը լաւ է, ե­թէ չափ ու սահ­մանն ի­մա­նաս: ­Նախ եւ ա­ռաջ մարդ պէտք է զբա­ղո­ւի վստա­հե­լի, լուրջ գոր­ծով, եւ ու­շադ­րու­թիւնն ու մտքե­րը կենտ­րո­նաց­նի իր գոր­ծի վրայ: ­Քո ամ­բողջ ժա­մա­նա­կը պէտք է լի­նի կա­նո­նա­ւո­րո­ւած, որ չկորց­նես ոչ մի րո­պէ, աշ­խա­տես ար­դիւ­նա­ւէտ, այս­պի­սով կա­տա­րես քո սրբա­զան պարտ­քը: Եւ դրա­նից յե­տոյ միայն կա­րե­լի է հանգս­տա­նալ, հան­դի­պել ըն­կեր­նե­րին, բա­րե­կամ­նե­րին, զրու­ցել եւ ժա­մա­նակ անց­կաց­նել, կար­դալ թեր­թեր եւ ստա­նալ այլ հա­ճոյք­ներ: Դ­րա հետ մէկ­տեղ քո իւ­րա­քան­չիւր քայլ պէտք է թե­լադ­րո­ւած լի­նի պարտ­քի զգա­ցու­մով, պարտ­քի զգա­ցում քո առ­ջեւ, ինչ­պէս նաեւ քո մօ­տիկ­նե­րի, շրջա­պա­տող հա­սա­րա­կու­թեան եւ ըն­կեր­նե­րի: Այլ կերպ չի կա­րե­լի մարդ դառ­նալ եւ լի­նել օգ­տա­կար քեզ եւ հա­սա­րա­կու­թեա­նը: ­Կար­ծում եմ, այս­քա­նը բա­ւա­կան է, որ դու հաս­կա­նաս եւ մտա­ծես մնա­ցա­ծի մա­սին ու չշե­ղո­ւես ճա­նա­պար­հից, չկորց­նես քեզ…

­Քո հայր՝ Ա. Օր­բե­լի:
-­Թիֆ­լիս, 26 ­Հոկ­տեմ­բե­րի, 1899թ.:
­-Ռու­բէն Օր­բե­լիի գի­տա­կան հե­տա­զօ­տու­թեանց մա­սին ընդ­հա­նուր գա­ղա­փար մը կը փո­խան­ցէ հան­րա­գի­տա­կան աղ­բիւր­նե­րէ քա­ղո­ւած հե­տե­ւեալ տե­ղե­կան­քը.-
Օր­բե­լի զբա­ղո­ւած է ջրա­սու­զա­կա­յին գոր­ծի գի­տա­կան ու­սում­նա­սիր­մամբ ըն­դա­մէ­նը տաս­նեւ­հինգ տա­րի՝ որ­պէս կա­նոն ա­ռաջ­նոր­դո­ւե­լով սկզբնաղ­բիւր­նե­րով, ին­չին նպաս­տած է 12 լե­զու­նե­րու ա­նոր ի­մա­ցու­թիւ­նը (ռու­սե­րէն, վրա­ցե­րէն, հա­յե­րէն, լա­տի­նե­րէն, յու­նա­րէն, անգ­լե­րէն, ֆրան­սե­րէն, գեր­մա­նե­րէն, սպա­նե­րէն, շո­ւէ­տե­րէն, ի­տա­լե­րէն, հին ի­տա­լե­րէն)։
Հ­նա­գոյն աղ­բիւր­նե­րու ու­սում­նա­սիր­ման հի­ման վրայ Ռ. Օր­բե­լին հաս­տա­տած է, որ տա­կա­ւին մ.թ.ա. 480ա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն, ջրա­սու­զակ­նե­րը վճռո­րոշ դեր կա­տա­րած են ծո­վա­յին ճա­կա­տա­մարտ­նե­րու ըն­թաց­քին։ ­Ռու­բէն Օր­բե­լի ա­պա­ցու­ցած է, որ ստորջ­րեայ սու­զում­նե­րի հա­մար նա­խա­տե­սո­ւած կա­զա­յին շնչա­ռա­կան սար­քի գիւ­տը կը պատ­կա­նի ­Լէո­նար­տօ ­Տա ­Վին­չիին, որ գտնո­ւած է նաեւ ­Հա­յաս­տան եւ, ի թիւս ի­րեն մատ­չե­լի աշ­խար­հագ­րա­կան տա­րած­քի, ծո­վե­րու եւ գե­տե­րու, իր ձե­ռա­գիր­նե­րուն մէջ յի­շա­տա­կած է նաեւ ­Հա­յաս­տա­նի գե­տե­րը։
­Ռու­բէն Օր­բե­լիի ղե­կա­վա­րած ար­շա­ւա­խումբ­նե­րը յայտ­նա­բե­րած են ստորջ­րեայ յու­նա­կան քա­ղա­քի մնա­ցորդ­ներ Ղ­րի­մի մէջ, հնա­դա­րեան նա­ւա­հան­գիս­տա­յին կա­ռոյց­ներ՝ Օլ­վիա­յի, ­Խեր­սո­նի մէջ եւ այ­լուր։
1939 թո­ւին ա­նոր ար­շա­ւա­խում­բը ­Բուգ գե­տէն հա­նած է մօտ 2500 տա­րի ա­ռաջ սու­զո­ւած սկիւ­թա­կան նա­ւակ։ Օր­բե­լի տո­ւած է ստորջ­րեայ կա­ռոյց­նե­րը պաշտ­պա­նե­լու նպա­տա­կով ծո­վա­փերն ամ­րաց­նե­լու գա­ղա­փա­րը, ա­ռա­ջար­կած է հնա­գոյն ի­րե­րը ջու­րէն հա­նե­լու եւ պահ­պա­նե­լու ե­ղա­նակ­ներ։
­Ռու­բէն Օր­բե­լի գի­տա­կան շրջա­նա­ռու­թեան մէջ մտցու­ցած է «ստորջ­րեայ հնա­գի­տու­թիւն» եզ­րը (հե­տա­գա­յին ա­ռա­ջար­կած է «հիդ­րոհ­նա­գի­տու­թիւն» տա­րա­զու­մը)։ Օր­բե­լի հե­ղի­նակ է ի­րա­ւա­բա­նա­կան շարք մը աշ­խա­տութիւն­նե­րու, գեր­մա­նե­րէ­նէ ռու­սե­րէն թարգ­մա­նած է Օ. ­Բա­րի, ֆրան­սե­րէ­նէ՝ Ա. ­Մի­շե­լի գոր­ծե­րը։ Ս­տորջ­րեայ հնա­գի­տու­թեան գոր­ծի հսկա­յա­կան գրա­կա­նու­թեան եւ ար­խի­ւա­յին նիւ­թե­րու ու­սում­նա­սի­րու­թեան ար­դիւն­քով՝ Օր­բե­լի հիմ­նեց գի­տու­թեան նոր ճիւղ՝ հիդ­րոհ­նա­գի­տու­թիւ­նը։
Ու­սում­նա­սի­րե­լով Ա­րիս­տո­տէ­լի, ­Հո­մե­րո­սի, Պ­ղա­տո­նի, Էս­քի­լէ­սի աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը՝ ան գրած է շարք մը աշ­խա­տութիւն­ներ՝ «Ջ­րա­սու­զա­կի կեր­պա­րը մեծ մտա­ծող­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում», որ նո­ւի­րո­ւած է ջրա­սու­զակ­նե­րու պատ­մու­թեան, իսկ «­Յու­նաս­տա­նի եւ Հ­ռո­մի ջրա­սու­զակ­նե­րը» աշ­խա­տու­թեան մէջ ան վեր­լու­ծած է ջրա­սու­զա­կի կեր­պա­րը ըստ Ա­րիս­տո­տէ­լի, ­Հո­մե­րո­սի, Պ­ղա­տո­նի, Էս­քի­լե­սի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեանց։
Ռ. Օր­բե­լիի «­Լէո­նար­տօ ­Տա ­Վին­չին եւ ա­նոր աշ­խա­տանք­նե­րը ստորջ­րեայ լո­ղի ե­ղա­նակ­նե­րու ընտրման և ս­տորջ­րեայ ընկ­ղում­նե­րու վե­րա­բեր­իալ» գիր­քը ար­դիւնքն է հան­ճա­րեղ մտա­ծող եւ նկա­րիչ ­Լէո­նար­տօ ­Տա ­Վին­չիի բնագ­րե­րի ու­սում­նա­սիր­ման աշ­խա­տան­քին, որ ան կա­տա­րած է հա­յե­լիի եւ խո­շո­րա­ցոյ­ցի օգ­նու­թեամբ։
­Յա­ջորդ աշ­խա­տան­քը՝ «­Մոս­կո­վեան ­Ռու­սիա­յի ջրա­սու­զակ­նե­րը», ամ­բող­ջո­վին հիմ­նո­ւած է 18րդ ­դա­րու ոու­սա­կան ձե­ռա­գիր փաս­տա­թուղթ­նե­րու վրայ։ Օր­բե­լի հա­ւա­քեց եւ ու­սում­նա­սի­րեց փաս­տաթղ­թեր, ո­րոնք կը բնու­թագ­րէին ջրա­զու­սա­կա­յին գոր­ծի վի­ճա­կը ­Պետ­րոս Ա­ռա­ջի­նի եւ ա­նոր յա­ջորդ­նե­րու օ­րօք։
Օր­բե­լիի «Ջ­րա­սու­զակ­նե­րը ա­ռա­ջին ծո­վա­յին պա­տե­րազ­մում ըստ հին աշ­խար­հի գրող­նե­րի» աշ­խա­տու­թեան մէջ ներ­կա­յա­ցո­ւած է ջրա­սու­զակ­նե­րու հսկա­յա­կան դե­րը յու­նա­կան-պարս­կա­կան երկ­րորդ պա­տե­րազ­մի (ք. ա. 481-480) ժա­մա­նակ։
Ռ. Օր­բե­լիի «Ս­տորջ­րեայ հնա­գի­տու­թեան զար­գաց­ման հա­մար», «­Մա­կոյ­կը` (միակ­տոր նա­ւը)», «Ս­տորջրեայ պատ­մա­կան ո­րո­նում­նե­րը եւ ԷՊՐՈ­Նի խնդիր­նե­րը», «Ս­տորջ­րեայ պե­ղում­նե­րը հնու­թեանց ե­տե­ւէն» աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը ա­նոր կա­տա­րած հսկա­յա­ծա­ւալ գի­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րու ար­դիւնքն էին, ո­րոնք ե­ղան ան­ցու­մա­յին՝ հե­ղի­նա­կին հա­մար, քա­նի որ ան ար­հես­տա­գի­տու­թեան եւ գի­տու­թեան պատ­մու­թեան յա­տուկ նիւ­թէն ան­ցաւ ընդ­հա­նուր պատ­մու­թեան։
Ն­շա­նա­ւոր գիտ­նա­կա­նին կեան­քի թե­լը կտրո­ւե­ցաւ այն պա­հուն, երբ Ռ. Օր­բե­լի դեռ շատ ը­նե­լիք­ներ ու­նէր, երբ ա­նոր պատ­մա­գի­տա­կան հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րը, ա­նոր իսկ հիմ­նադ­րած գի­տու­թեան նոր ճիւ­ղի՝ հիդ­րոհ­նա­գի­տու­թեան վե­րա­բե­րեալ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րը հա­մընդ­հա­նուր ճա­նաչ­ման կ’ար­ժա­նա­նում։