Նոյեմբեր 8ի օրը մեր ժողովուրդը կը նշէ ծննդեան տարեդարձը հայ գրականութեան ամէնէն հոգեհարազատ ու սրտամօտ դէմքերէն Ռափայէլ Պատկանեանի, որ իր Գամառ Քաթիպա գրչանունով անմահացած է հայոց սերունդներու յիշողութեան մէջ։
«Արաքսի Արտասունքը» խորագրով Գամառ Քաթիպայի քերթուածը ինքնին բաւարար է, որպէսզի հայոց սերունդները խոնարհին մեծութեան առջեւ հայ բանաստեղծին, որ արժանաւորապէս եղաւ Հայու Տառապանքին երգիչն ու հայ ժողովուրդի Պայծառ Գալիքին հաւատաւոր պատգամաբերը։
Ինչպէս ժամանակին՝ 100 կամ 150 տարի առաջ, այնպէս ալ այսօր դժուար է պատկերացնել ազգային շունչով կազմաւորուած հայ մարդը, որ խոր յուզումով չվերյիշէ մանկութեան իր տարիներուն սորված եւ, այնուհետեւ, անջնջելիօրէն իր ներաշխարհին մէջ պահպանած պարզունակ, բայց այնքան սրտառուչ եւ իմաստալի պատգամը Գամառ Քաթիպայի «Արաքսի Արտասունք»ը բանաստեղծութեան, ուր հայոց ազգային խորհրդանիշներէն «Մայր Արաքս» գետը, իրեն հետ զրուցող եւ իր մռայլութեան, դառնութեան եւ խռովեալ ալիքներուն մասին հարց տուող հայ պատանիին, ամենայն սրտբացութեամբ կը պատասխանէ՝
— Խիզա՜խ, անմի՛տ պատանի,
Նիրհըս ինչո՞ւ դարեւոր
Վրդովում ես, նորոգում
Իմ ցաւերը բիւրաւոր:
Սիրելիի մահից յետ
Ե՞րբ ես տեսել, որ այրին
Ոտից գըլուխ պըճնուի
Իր զարդերով թանկագին:
Որի՞ համար զարդարուիմ,
Որի՞ աչքը հրապուրեմ,
Շատերն ինձ են ատելի,
Շատերին՝ ես օտար եմ…
Կար ժամանակ, որ ես էլ,
Շըքեղազարդ հարսի պէս,
Հազար ու բիւր պըչրանքով
Փախչում էի ափերես:
Յատակըս պարզ ու վըճիտ,
Կոհակներըս ոլորուն,
Լուսաբերը մինչեւ այգ
Ջըրիս միջին էր լողում:
Ի՞նչըս մընաց էն օրից,
Ո՞ր ջըրամօտ գեղերըս,
Ո՞րը իմ շէն քաղաքից,
Ո՞ր բերկրալի տեղերըս:
Տուրքը ջըրի ամէն օր
Իր սուրբ ծոցէն Արարատ
Մայրախընամ ինձ սընունդ
Պարգեւում է լիառատ:
Բայց ես այն սուրբ ջըրերով,
Սուրբ Ակոբի աղբիւրին,
Պիտի ցօղեմ արտորա՞յք
Իմ ատելի օտարին…
Մինչ իմ որդիք — ո՞վ գիտէ —
Ծարաւ, նօթի, անտերունչ
Օտար աշխարհ յածում են
Թոյլ ոտքերով կիսաշունչ…
Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ քըշեցին
Բընիկ ազգըն իմ Հայկեան,
Նորա տեղը ինձ տըւին
Ազգ անկըրօն, մոլեկան:
Դոցա՞ համար զարդարեմ
Իմ հիւրընկալ ափերը,
Եւ կամ՝ դոցա՞ հրապուրեմ
Ճըպռոտ, պըլշած աչերը:
Քանի որ իմ զաւակունք
Այսպէս կու մընան պանդուխտ՝
Ինձ միշտ սըգուոր կը տեսնէք.-
Ա՛յս է անխաբ իմ սուրբ ուխտ…
Էլ չի խօսեց Արաքսը,
Յորձանք տուեց ահագին,
Օղակ-օղակ օձի պէս
Առաջ սողաց մոլեգին:
Ամբողջ հայ ժողովուրդին ազգային ողբերգութիւնը այսպէս՝ Արաքսի Արտասուքով արտայայտող Գամառ Քաթիպայի գլուխ-գործոցը անմիջապէս գրաւեց սիրտն ու միտքը մեր ժողովուրդի ե՛ւ արեւելահայ, ե՛ւ արեւմտահայ հատուածներուն։ Ռափայէլ Պատկանեան արդարօրէն նախակարապետը եղաւ ամենայն հայոց բանաստեղծի աւանդոյթին, որ իր հանճարեղ մարմնաւորումը պիտի գտնէր հետագային Յովհաննէս Թումանեանի բանաստեղծութեամբ։
Եւ արեւմտահայ գրականութեան իմաստասէր գրագէտը՝ Եղիա Տէմիրճիպաշեան փաստօրէն թարգմանը կը հանդիսանար ամբողջ հայութեան, երբ օրին Ռ. Պատկանեանին ուղղուած իր մէկ նամակին մէջ, «Արաքսի Արտասունք»ին անդրադառնալով, կը գրէր.- «Եթէ օտար ազգի պատկանէի, «Մայր Արաքս»իդ լսելով՝ հայ ծնած ըլլալ պիտի ցանկայի»։
Ռափայէլ Պատկանեան ծնած է Նոյեմբեր 8ին, 1830 թուականին, Նոր Նախիջեւանի (Ռոստով-Տոնի շրջան) մէջ։ Զաւակն էր հռչակաւոր մտաւորական, գրող եւ քահանայ Գաբրիէլ Պատկանեանի, որ հայկական վարժարան հիմնած էր Նոր Նախիջեւանի մէջ։ Սկզբնական իր կրթութիւնը հօր դպրոցին մէջ ստանալէ ետք, Ռափայէլ 1843ին ղրկուեցաւ Մոսկուա եւ վեց տարի, մինչեւ 1849, ուսանեցաւ նորահաստատ Լազարեան ճեմարանին մէջ: Ուսուցիչ ունեցաւ մեծանուն մտաւորական, մանկավարժ եւ ազգային գործիչ Մկրտիչ Էմինը։
Լազարեանէն շրջանաւարտ՝ Ռափայէլ վերադարձաւ Թիֆլիս, ուր հայրը՝ Գաբրիէլ քահանան ստանձնած էր Ներսիսեան նորաբաց վարժարանի տնօրէնութիւնը։ Ռափայէլ ուսուցիչի պաշտօն ստանձնեց Ներսիսեան վարժարանի մէջ եւ, միաժամանակ, սկսաւ իր գրած առաջին ոտանաւորները լոյս ընծայել այդ շրջանին հօր խմբագրած «Արարատ» շաբաթաթերթին մէջ։
Բայց ուսումի տենչը հանգիստ չտուաւ Ռ. Պատկանեանին։ Երկու տարի ետք, 1851ին, ան մեկնեցաւ Դորպատի համալսարանը՝ պատմագիտական եւ լեզուագիտական իր պատրաստութեան մէջ մասնագիտանալու նպատակով։ Բայց նիւթական դժուարութեանց հետեւանքով, ան միայն մէկ տարի կրցաւ մնալ Դորպատի մէջ եւ ստիպուած անցաւ Մոսկուա։
Ընդունուելով Մոսկուայի համալսարանը՝ Ռ. Պատկանեան մէկ կողմէ խորացուց իր պատրաստութիւնը պատմագիտութեան եւ լեզուագիտութեան մէջ, իսկ միւս կողմէ եռանդով նուիրուեցաւ հայ գրական-հասարակական կեանքին։ Այդ շրջանին էր, որ իր երկու մտերիմ ընկերներուն՝ Գէորգ Քանանեանի եւ Մնացական Թիմուրեանի հետ, Ռափայէլ Պատկանեան հիմը դրաւ գրական ընկերակցութեան մը՝ իրենց երեքին անուն-մականունին տառերէն կազմուած «Գամառ Քաթիպա» անունով։ Թէեւ կարճատեւ եղաւ ընկերակցութեան գործունէութիւնը եւ լուծարուեցաւ, բայց Ռափայէլ Պատկանեան շարունակեց իր ստեղծագործութիւնները ստորագրել Գամառ Քաթիպա, ինչ որ իր գրչանունը դարձաւ հետագային։
Մոսկուայէն, 1866ին, ան անցաւ Ս. Փեթերսպուրկ, որուն համալսարանին լեզուաբանութեան ճիւղը աւարտեց 1869ին եւ ամբողջապէս նուիրուեցաւ գրական գործունէութեան։ «Գամառ Քաթիպա» ընկերակցութեան կողմէ լոյս ընծայեց գրական պարբերագիրքերու շարք մը, ուր լոյս տեսան ատենի երիտասարդ հեղինակներու գործերը, յատկապէս իր ստեղծագործութիւնները։
Զարթօնքի Սերունդի եւ Աշխարհաբարի Շարժման տարիներն էին եւ «Գամառ Քաթիպա» ընկերակցութեան մէջ համախմբուած երիտասարդ հայ մտաւորականները պարզեցին դրօշը նորարական շարժումի մը, որուն նշանաբանն էր՝ «Գրէ՛ այնպէս, ինչպէս որ խօսում ես. խօսէ՛ այնպէս, ինչպէս որ գրում ես»։ Այդ հանգանակով ալ շարժումը մեծ ներդրում ունեցաւ արեւելահայ աշխարհաբարի մշակման ու տարածման մէջ։
Ս. Փեթերսպուրկի մէջ իր ապրած տարիներուն ամուսնացաւ օտարուհիի մը՝ Օլկայի հետ, որ սակայն հայերէն սորվեցաւ եւ, ամուսնոյն կողքին, թարգմանական աշխատանք կատարեց։ Ռ. Պատկանեան 36 տարեկան էր, երբ կնոջ հետ վերադարձաւ իր ծննդավայրը՝ Նոր նախիջեւան, ուր նուիրուեցաւ ուսուցչութեան եւ գրականութեան։
Որոշ ժամանակ քաղաքի հայկական վարժարանին մէջ դասաւանդելէ ետք, հիմնեց իր սեփական մանկապարտէզը եւ հնարաւորութիւնը ստեղծեց իր ժամանակին մեծ մասը յատկացնելու գրական ստեղծագործութեան։
Արդէն ազգային մեր իրականութիւնը յուզող վէրքերն ու ցաւերը դարձած էին Գամառ Քաթիպայի գրականութեան առանցքը։ Հայ գեղջուկին թշուառութիւնն ու հայ պանդուխտին տառապանքը, ինչպէս նաեւ օտար լուծի տակ հայ ժողովուրդին բաժին հանուած հարստահարումներն ու բռնութիւնները երգ դարձան Գամառ Քաթիպայի գրչին տակ, զինք դարձնելով Ազգային Բանաստեղծ՝ «Հիմի է՞լ լռենք» պատգամով.-
Հիմի է՞լ լռենք, եղբայրք, հիմի է՞լ,
Երբ մեր թշնամին իր սուրն է դրել,
Իր օրհասական սուրը մեր կրծքին
Ականջ չի դնում մեր լաց ու կոծին:
Ասացէ՛ք, եղբայրք, հայեր, ի՞նչ անենք,
Հիմի է՞լ լռենք։
Հիմի է՞լ լռենք, երբ մեր թշնամին,
Դաւով, հրապուրքով տիրեց մեր երկրին,
Ջնջեց աշխարհից հայկայ անունը,
Հիմքից կործանեց Թորգոմայ տունը,
Խլեց մեզանից թագ, ե՛ւ խօսք, ե՛ւ զէնք,
Հիմի է՞լ լռենք:
Հիմի է՞լ լռենք, երբ մեր թշնամին,
Խլեց մեր սուրը — պաշտպան մեր անձին,
Մըշակի ձեռքիցն էլ խոփը խլեց,
Այդ սուր ու խոփից մեր շղթան կռեց։
Վա՜յ մեզ, շղթայով կապուած գերի ենք,
Հիմի է՞լ լռենք։
Դժբախտաբար թոքախտը թոյլ չտուաւ, որ Ռ. Պատկանեան շարունակէ ստեղծագործել։ 62 տարեկանին, 26 Օգոստոս 1892ին, մեր կեանքէն առյաւէտ հեռացաւ ատենի հայ երիտասարդութեան ազգային-հայրենասիրական ապրումներուն եւ մղումներուն թռիչք տուած հայ բանաստեղծը։
Իր գրական ժառանգութեան մաս կը կազմեն առաջին ստեղծագործութիւնները խմբող «Պանդուխտ հայ ի Փարէզ»ը, «Առաւօտեան երգ շինակաց»ը, «Երեկոյեան երգ շինակաց»ը, «Հայոց գինի»ն, «Թիֆլիսի քէֆ»ը եւայլն։ «Ես նշանած էի», «Տիկինն ու Նաժիշտը», «Փառասէր»ը եւ այլ պատմուածքներ ու վիպակներ։ Նաեւ՝ «Անիի առումը» թատերական երկը։
Բայց յատկապէս «Արաքսի արտասունքը» եւ «Քաջ Վարդան Մամիկոնեանի մահը» ստեղծագործութեանց մէջ ի յայտ կու գայ Գամառ Քաթիպայի ազգային-հայրենասիրական յուզաշխարհը։
Բացի բազմաթիւ իր պոէմներէն, բանաստեղծութիւններէն եւ պատմուածքներէն, Ռափայէլ Պատկանեան ունի նաեւ երգիծական պատմուածքներ, գրուած Նոր Նախիջեւանի հայոց բարբառով։
