Պատմութեան սեւ էջեր

Խմ­բագ­րա­կան «ԱԶԱՏ ԱՐՑԱԽ»ի

­Նո­րից ­Յու­նո­ւար է: Ու յի­շո­ղու­թիւ­նը նո­րից տե­ղա­փո­խում է մեզ 1990թ. ­Յու­նո­ւա­րի ­Պա­քու, որ­տեղ 27 տա­րի ա­ռաջ այս օ­րե­րին տե­ղի ու­նե­ցան ի­րենց դա­ժա­նու­թեամբ ու վայ­րա­գու­թեամբ ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի ի­րա­դար­ձու­թիւն­ներ:
­Յու­նո­ւա­րի 13-19 ատր­պէյ­ճա­նա­կան մայ­րա­քա­ղա­քում շա­րու­նակ­ւում էր ա­րիւ­նա­լի գի­նար­բու­քը, ո­րի ըն­թաց­քում ա­նո­ղո­քա­բար սպան­նո­ւե­ցին հա­րիւ­րա­ւոր ան­մեղ մար­դիկ ու վտա­րո­ւե­ցին Ատր­պէյ­ճա­նի կէս-մի­լիո­նա­նոց բնիկ եւ, չա­փա­զանց կա­րե­ւոր է նշել, պե­տա­կա­նու­թիւն կեր­տած հայ­կա­կան բնակ­չու­թեան վեր­ջին ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը:
Ու թէեւ այդ սեւ շա­բա­թից ար­դէն ա­ւե­լի քան քա­ռորդ դար է ան­ցել, ող­բեր­գու­թիւնն այդ դեռ շա­րու­նա­կում է ցա­ւով ար­ձա­գան­գել հայ ժո­ղովր­դի հա­ւա­քա­կան յի­շո­ղու­թեան մէջ՝ սրտե­րում նրանց, ով­քեր ան­ձամբ են վե­րապ­րել այն, եւ մեր բո­լոր հայ­րե­նա­կից­նե­րի, ով­քեր ըն­կա­լե­ցին այն որ­պէս սե­փա­կան ող­բեր­գու­թիւն:
­Մեր ժո­ղովր­դի գի­տակ­ցու­թիւ­նը չի կա­րող հաշ­տո­ւել այդ հրէ­շա­ւոր յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի հետ: ­Գո­նէ նրա հա­մար, որ Ատր­պէյ­ճա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը մին­չեւ օրս չեն ա­պաշ­խա­րել հայ­կա­կան բնակ­չու­թեան զան­գո­ւա­ծա­յին սպա­նու­թեան ու տե­ղա­հան­ման հա­մար, ո­րոնք մի­ջազ­գա­յին ի­րա­ւուն­քի կող­մից միան­շա­նակ ո­րակ­ւում են որ­պէս ցե­ղաս­պա­նու­թիւն: Իսկ այն, որ հայ­կա­կան ազ­գաբ­նակ­չու­թեան` որ­պէս ցե­ղի նկատ­մամբ Ատր­պէյ­ճա­նում ի­րա­կա­նա­ցո­ւած բռնա­րարք­նե­րը ցե­ղաս­պա­նու­թիւն էին, կաս­կած չի յա­րու­ցում: ­Դա մատ­նան­շում է, ա­ռա­ջին հեր­թին, յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի կազ­մա­կեր­պո­ւած ու ծրագ­րո­ւած բնոյ­թը` ի­րա­գոր­ծո­ւած բա­ցա­ռա­պէս ազ­գա­յին պատ­կա­նե­լու­թեան հո­ղի վրայ:
Այ­սօր պաշ­տօ­նա­կան ­Պա­քուն 1990ի ­Յու­նո­ւա­րի ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը փա­րի­սե­ցիա­բար ներ­կա­յաց­նում է զուտ որ­պէս… ան­կա­խու­թեան հա­մար ատր­պէյ­ճա­նա­կան ժո­ղովր­դի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան շար­ժում, ո­րը ճնշո­ւեց խորհր­դա­յին վար­չա­կար­գի կող­մից: Ա­ւե­լի՛ն. ­Յու­նո­ւա­րի 20ին, որն Ատր­պէյ­ճա­նում «սեւ» է ա­նո­ւան­ւում, այս­տեղ, ա­ւան­դոյ­թի հա­մա­ձայն, կը մե­ծա­րեն ա­րիւ­նա­լի ող­բեր­գու­թեան «հե­րոս­նե­րին», ով­քեր անխղ­ճօ­րէն սպան­նել ու վտա­րել են ­Պա­քո­ւի հա­յե­րին, ո­րոնց ձեռ­քե­րով կա­ռու­ցո­ւել է այդ քա­ղա­քը: Ընդ ո­րում, ող­բեր­գու­թեան 27ա­մեայ վա­ղե­մու­թեան ի­րա­կան զո­հե­րի մա­սին խօսք ան­գամ չի լի­նի, ինչն ա­մե­նե­ւին զար­մա­նա­լի չէ, քա­նի որ այ­սօր Ատր­պէյ­ճա­նում ազ­գայ­նա­մո­լու­թեան ու այ­լա­տեա­ցու­թեան գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեամբ դաս­տիա­րակ­ւում է ատր­պէյ­ճան­ցի­նե­րի ար­դէն նոր սե­րունդ:
­Կան ան­հեր­քե­լի փաս­տեր` լիի­րաւ պնդե­լու, որ Ատր­պէյ­ճա­նը ցե­ղաս­պան պե­տու­թիւն է: ­Յու­նո­ւա­րեան ջար­դերն ու ­Պա­քո­ւի հա­յե­րի կո­տո­րա­ծը դար­ձան Ատր­պէյ­ճա­նի ղե­կա­վա­րու­թեան կող­մից անց­կա­ցո­ւող հա­կա­հայ­կա­կան բազ­մա­մեայ քա­ղա­քա­կա­նու­թեան բարձ­րա­կէ­տը: Ան­կախ նրա­նից, թէ պատ­մա­կան այս կամ այն շրջա­նում ով է գլխա­ւո­րում իշ­խա­նու­թիւ­նը` մու­սա­ւա­թա­կան­նե­րը, հա­մայ­նա­վար­նե­րը, այս­պէս կո­չո­ւած «­Ժո­ղովր­դա­կան ­Ճա­կատ»ի դե­մոկ­րատ­նե­րը (ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան­նե­րը), ով­քեր հայ­կա­կան ջար­դե­րի գլխա­ւոր կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րից ու ի­րա­գոր­ծող­նե­րից էին, կամ՝ ներ­կա­յիս բա­ցա­յայտ ցե­ղա­պաշտ վար­չա­կար­գի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, ով­քեր պա­տե­րազմ են սան­ձա­զեր­ծել ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի դէմ ու չեն հրա­ժար­ւում ­Ղա­րա­բա­ղեան հիմ­նախնդ­րի ու­ժա­յին լու­ծու­մից:
Այս քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հիմ­քում ար­մա­տա­կան ուղ­ղո­ւա­ծու­թիւն ու­նե­ցող ազ­գայ­նա­մո­լու­թիւնն է, ո­րը հա­րիւ­րա­մեա­կի ըն­թաց­քում այդ­պէս էլ փո­փո­խու­թիւն չի կրել, իսկ մեր օ­րե­րում վե­րա­ճել է բա­ցա­յայտ ֆա­շա­կա­նու­թեան:
«Ող­բեր­գա­կան ու դա­ռը ի­րա­կա­նու­թիւ­նը նրա­նում է, որ դե­ռեւս խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րին ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղում հա­յե­րի հան­դէպ խտրա­կա­նու­թեան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն էր վար­ւում, իսկ Խ.Ս.Հ.Մ. գո­յու­թեան վեր­ջին տա­րի­նե­րին` ղա­րա­բաղ­ցի­նե­րի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի հա­մա­պատ­կե­րին, Ատր­պէյ­ճա­նի իշ­խա­նու­թիւն­ներն ար­դէն դի­մե­ցին ցե­ղաս­պա­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան»,- նշել էր ­Համ­պուր­կի հա­մալ­սա­րա­նի փրո­ֆե­սոր, դոկ­տոր Օթ­թօ ­Լիվխ­թեն­հարտ: Ն­րա խօս­քով՝ Ատր­պէյ­ճա­նի պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը են­թադ­րում էր բնակ­չու­թեան շրջա­նում հա­յե­րի նկատ­մամբ ա­տե­լու­թեան ձե­ւա­ւո­րում ու խո­րը ար­մա­տա­ւո­րում, ին­չի դրսե­ւո­րու­մը դար­ձան ­Սում­կա­յի­թի, ­Պա­քո­ւի եւ այլ վայ­րե­րի սահմռ­կե­ցու­ցիչ ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը:
­Վեր­յի­շենք պատ­մու­թեան ող­բեր­գա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք դար­ձան Ատր­պէյ­ճա­նի ցե­ղաս­պա­նա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի եր­կար շղթա­յի օ­ղակ­նե­րը, շղթայ՝ որ սկիզբ է առ­նում 20րդ ­դա­րի ար­շա­լոյ­սին: 1905ին, 1918ին` ­Պաք­ւում, 1920ին` ­Շու­շիում, 1988ին` ­Սում­կա­յի­թում, ­Կի­րո­վա­պա­տում ու ­Պաք­ւում, 1990ին` դար­ձեալ ­Պաք­ւում: ­Պաշ­տօ­նա­կան ­Պա­քո­ւի յան­ցա­ւոր քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը շա­րու­նա­կո­ւեց եւ 21րդ ­դա­րում, ինչն իր ար­տա­ցո­լու­մը գտաւ զի­նա­դա­դա­րի մշտա­կան խախ­տում­նե­րի ու խա­փա­նա­րա­րա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի մէջ, ին­չի ար­դիւն­քում զոհ­ւում են հայ զին­ծա­ռա­յող­ներն ու քա­ղա­քա­ցիա­կան ան­ձինք: Ատր­պէյ­ճա­նա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի ցե­ղա­պաշ­տա­կան էու­թեան շնա­կան դրսե­ւո­րու­մը դար­ձաւ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի դէմ ան­ցած տա­րո­ւայ ապ­րի­լեան յար­ձա­կու­մը, ո­րի ըն­թաց­քում զին­ծա­ռա­յող­ներն ու խա­ղաղ քա­ղա­քա­ցի­նե­րը են­թար­կո­ւե­ցին հրէ­շա­ւոր կտտանք­նե­րի ու ա­նար­գան­քի: ­Ձե­ռա­գիր, որ յա­տուկ է «Իս­լա­մա­կան ­Պե­տու­թիւն» ա­հա­բեկ­չա­կան յայտ­նի կազ­մա­կեր­պու­թեա­նը: Ու ե­թէ աշ­խար­հը ցնցո­ւեց ԻԼԻ­Պի բար­բա­րո­սա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րից եւ ո­րո­շեց վերջ տալ այդ չա­րի­քին, ա­պա Ատր­պէյ­ճա­նի դէպ­քում նոյն այդ աշ­խար­հը մին­չեւ օրս քար լռու­թիւն է պահ­պա­նում:
­Հէնց դրա­նում է կա­յա­նում 1990ի ­Յու­նո­ւա­րի ող­բեր­գու­թիւ­նը: Ան­գամ ա­ւե­լի քան քա­ռորդ դար անց այն ժա­մա­նա­կո­ւայ չա­րա­գոր­ծու­թիւն­ներն այդ­պէս էլ չստա­ցան մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թեան ի­րա­ւա­կան, քա­ղա­քա­կան ու բա­րո­յա­կան ար­ժա­նի գնա­հա­տա­կա­նը: Ն­ման ան­տար­բե­րու­թիւ­նը, ի հար­կէ, ­Պա­քո­ւի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րին խրա­խու­սում է նոր յան­ցանք­նե­րի, ին­չը հաս­տա­տե­ցին վե­րը յի­շա­տա­կո­ւած հե­տա­գայ ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը: ­Ժա­մա­նակն ա­պա­ցու­ցեց, որ Ատր­պէյ­ճա­նը բո­լո­րո­վին մտա­դիր չէ գի­տակ­ցե­լու իր մեղքն ու պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը, ա­ւե­լի՛ն, նա չի հրա­ժար­ւում ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բաղն ու­ժի ճա­նա­պար­հով զաւ­թե­լու գա­ղա­փա­րից` նրա բնակ­չու­թեան հան­դէպ նոր ցե­ղաս­պա­նու­թիւն ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար:
­Կար­ծում ենք` տո­ւեալ հան­գա­ման­քը պէտք է հաս­կա­նան եւ ու­շադ­րու­թեան առ­նեն ատր­պէյ­ճա­նա­կան-ղա­րա­բա­ղեան հա­կա­մար­տու­թեան կար­գա­ւոր­ման գոր­ծըն­թա­ցում ներգ­րա­ւո­ւած քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­ներն ու պե­տու­թիւն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րը եւ, ա­մէ­նից ա­ռաջ, Ե.Ա.Հ.Կ. ­Մինս­քի Խմ­բա­կի հա­մա­նա­խա­գահ երկր­նե­րը` ­Ռու­սաս­տա­նը, ­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­ներն ու Ֆ­րան­սան: Ն­րանք վա­ղուց ար­դէն պէտք է գի­տակ­ցեն, որ ներ­կայ պայ­ման­նե­րում եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րի պատ­մա­կան հաշ­տեց­մանն ու­ղո­ւած կո­չե­րը բո­լո­րո­վին ա­նի­մաստ են:
Իսկ մենք պար­տա­ւոր ենք սրբու­թեամբ պա­հե­լու մեր հա­րիւ­րա­ւոր հայ­րե­նա­կից­նե­րի յի­շա­տա­կը, ով­քեր դար­ձան Ատր­պէյ­ճա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի յան­ցա­ւոր քա­ղա­քա­կա­նու­թեան զո­հե­րը: ­Միա­ժա­մա­նակ` անհ­րա­ժեշտ դա­սեր քա­ղել մեր պատ­մու­թիւ­նից, որ­պէս­զի այն­պի­սի ող­բեր­գու­թիւն­ներ, ինչ­պի­սին ­Պա­քո­ւինն է, չկրկնո­ւեն: