«Պատմութեան համար»

Ս­տո­րեւ՝ լոյս կ­՚ըն­ծա­յենք «Ա­զատ Օր» օ­րա­թեր­թի 1968ի մա­յի­սեան թի­ւե­րուն մէջ հրա­տա­րա­կո­ւած՝ «­Պատ­մու­թեան հա­մար» սիւ­նա­կին ներ­քեւ՝ «­Մա­յիս 28ի հան­դի­սու­թիւն­նե­րը Ա­թէն­քի եւ ա­րո­ւար­ձան­նե­րուն մէջ՝ 1924էն մին­չեւ 1937» թղթակ­ցու­թիւն­նե­րը ­Հա­յաս­տա­նի Ան­կա­խու­թեան 50ա­մեա­կին ա­ռի­թով:

­Հա­յաս­տա­նի Ան­կա­խու­թեան տա­րե­դար­ձի հան­դի­սու­թիւն­նե­րը, ան­կաս­կա՛ծ, կը կազ­մեն յու­նա­հայ գա­ղու­թի պատ­մու­թեան լու­սա­ւոր է­ջե­րէն: 44 տա­րի­ներ շա­րու­նակ այդ հան­դի­սու­թիւն­նե­րը տե­ղի ու­նե­ցած են կեդ­րո­նի եւ թա­ղա­մա­սե­րու մէջ, ար­տա­կարգ խան­դա­վա­ռու­թեան ա­լիք­ներ ստեղ­ծե­լով մեր բազ­մու­թիւն­նե­րուն մէջ: ­Հան­դի­սու­թեանց յայ­տա­գիր­նե­րուն մաս­նակ­ցած են ան­ձեր, ո­րոնց­մէ շա­տեր վեր­ջին «մնաք բա­րով»ը ը­սած են այս աշ­խար­հին: Ու­րիշ­ներ՝ մեկ­նած են ար­տա­սահ­ման եւ ո­մանք կ­՚ապ­րին տա­կա­ւին հոս, ե­ղեա­մը ի­ջած ի­րենց գլխուն կամ խոր ծե­րու­թեան մէջ:
Ան­շուշտ նո­րե­րը ո­չինչ գի­տեն այս հան­դի­սու­թիւն­նե­րուն մա­սին: ­Չեն գի­տեր, թէ ի­րենց այ­սօ­րո­ւան մայ­րերն ու հայ­րե­րը եւ նոյ­նիսկ մեծ մայ­րե­րը եւ մեծ հայ­րե­րը, ժա­մա­նա­կին, բե­մե­րէն ար­տա­սա­նած, եր­գած կամ բա­նա­խօ­սած են՝ մեր ան­կա­խու­թեան տա­րե­դար­ձի հան­դի­սու­թիւն­նե­րու ըն­թաց­քին:
Իսկ վե­րապ­րող­նե­րը, հա­ւա­նա­բար, յու­զու­մով պի­տի կար­դան ի­րենց ա­նուն­նե­րը այդ հան­դի­սու­թիւն­նե­րու յայ­տա­գիր­նե­րուն մէջ: ­Հի՜ն յու­շեր: Ա­նո՜յշ յու­շեր, ո­րոնք թէ՛ պի­տի ու­րա­խաց­նեն եւ թէ պի­տի տխրեց­նեն մեզ­մէ շա­տե­րուն սրտե­րը:
Սկ­սինք, ու­րեմն, 1924էն, այ­սինքն՝ 44 տա­րի ա­ռա­ջո­ւը­նէ:

1924

Ան­կա­խու­թեան հան­դի­սու­թիւն տե­ղի ու­նե­ցած չէ Ա­թէն­քի կեդ­րո­նին մէջ: ­Բայց ա­րո­ւար­ձան­նե­րու՝ ­Ֆիք­սի, ­Լի­բազ­մա­յի եւ ­Սինկ­րո­ւի մէջ, ուր հա­մա­խումբ կ­՚ապ­րէր քսան հա­զա­րէ ա­ւե­լի հա­յու­թիւն՝ վրան­նե­րու կամ թի­թե­ղա­ծածկ հիւ­ղակ­նե­րու մէջ, ար­տա­կարգ խան­դա­վա­ռու­թեամբ տե­ղի ու­նե­ցած են հան­դի­սու­թիւն­նե­րը:

­Ֆիքս.- 1924, ­Յու­նիս 1, ­Կի­րա­կի, ա­ռա­ւօ­տեան ժա­մը 10:30ին, տեղ­ւոյն ե­կե­ղե­ցիին մէջ տե­ղի ու­նե­ցած է տօ­նախմ­բու­թիւ­նը, կազ­մա­կեր­պո­ւած՝ ­Թա­ղա­կան ­Խոր­հուր­դի կող­մէ: ­Բա­ցու­մը կա­տա­րած է ու­սու­ցիչ ­Զա­քար ­Զա­քա­րեան (այժմ՝ ­Գա­նա­տա): ­Մաս­նակ­ցած է Ա­մե­րի­կեան Աղջ­կանց ­Գո­լէ­ճի հայ ա­շա­կեր­տու­հի­նե­րէն կազ­մո­ւած երգ­չա­խում­բը, որ եր­գած է քա­նի մը խմբերգ­ներ: ­Բա­նա­խօ­սած է ­Կա­րօ ­Սա­սու­նի, որ այդ օ­րե­րուն կը գտնո­ւէր Ա­թէնք: Ե­ղած են ար­տա­սա­նու­թիւն­ներ եւ մե­ներգ­ներ: ­Խուռ­նե­րամ բազ­մու­թիւն եւ անն­կա­րագ­րե­լի խան­դա­վա­ռու­թիւն:

­Լի­բազ­մա.- ­Հան­դի­սու­թիւ­նը տե­ղի ու­նե­ցած է նոյն օ­րը, կէ­սօ­րէ ետք, ժա­մը 2ին, կազ­մա­կեր­պո­ւած՝ ­Հայ Երկ­սեռ ­Միու­թեան կող­մէ: ­Ջա­նից ­Միու­թիւ­նը իր երգ­չա­խում­բով մաս­նակ­ցած է հան­դի­սու­թեան: ­Նա­խա­գա­հած է տեղ­ւոյն քա­հա­նան՝ ­Տէր Ն­շան ­Փա­փա­զեա­նը (վախ­ճա­նած):
Օր. ­Մաք­րու­հի ­Խա­նի­կեան (յե­տոյ տի­կին Ա­ռա­քե­լեան, մե­ռած՝ քա­նի մը տա­րի ա­ռաջ, ­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­նե­րու մէջ) մե­ներ­գած է «­Հա­յաս­տան»ը: Օ­րո­ւան ա­ռա­ջին բա­նա­խօ­սը՝ ­Վե­րա­պա­տո­ւե­լի Կ. Ս­տամ­պո­լեան ի­րեն յա­տուկ պեր­ճա­խօ­սու­թեամբ խօ­սած է ­Մա­յիս 28ի պատ­մա­կան նշա­նա­կու­թեան մա­սին: Ար­տա­սա­նած են օր. ­Մալ­վի­նէ Եր­կա­նեան, օր. Հ­ռիփ­սի­մէ Ա­հա­րո­նեան (այժմ Ֆ­րան­սա, ա­մուս­նա­ցած) եւ Պ. Ա­ռա­քե­լեան: Երկ­րորդ բա­նա­խօ­սը՝ ­Կա­րօ ­Սա­սու­նի, կուռ բա­նա­խօ­սու­թեամբ նշած է ­Մա­յիս 28ի հետ կա­պո­ւած ան­ցու­դարձ­նե­րը: ­Յե­տոյ, խօսք տրո­ւած է նաեւ Գ­րի­գոր ­Բա­րա­ղա­մեա­նի (յու­նա­հա­յոց վեր­ջին տա­րի­նե­րու «վար­չա­պետ»ը, մե­ռած):
Ազ­գա­յին ­Վար­ժա­րա­նի շէն­քը նեղ ե­կած է ծո­վա­ծա­ւալ բազ­մու­թեան: ­Ժո­ղո­վուր­դին մեծ մա­սը հան­դի­սու­թեան հե­տե­ւած է դուր­սէն:

­Սինկ­րու.- ­Նոյն օ­րը, կէ­սօ­րէ ետք, ժա­մը 5:30ին, տեղ­ւոյն Ե­րի­տա­սար­դաց ­Միու­թեան եւ ­Թա­ղա­կան ­Խոր­հուր­դի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ տե­ղի ու­նե­ցած է հան­դի­սու­թիւ­նը, որ բա­ցո­ւած է «­Յա­ռաջ ­Նա­հա­տակ»ով: ­Բաց­ման խօս­քը ը­րած է Ան­տոն ­Կա­զէլ (մե­ռած 1952ին): Ար­տա­սա­նած են՝ օ­րիորդ­ներ ­Նագ­գա­շեան, Մս­րեան եւ պրն. ­Նա­զա­րեան: ­Մե­ներ­գած է՝ օր. ­Մաք­րու­հի ­Գաս­պա­րեան: ­Գոր­ծադ­րո­ւած է կո­կիկ յայ­տա­գիր մը: Օ­րո­ւան բա­նա­խօ­սը՝ դար­ձեալ ­Կա­րօ ­Սա­սու­նին էր:

***
1924ի հան­դի­սու­թեան ա­ռի­թով, «­Նոր Օր» օ­րա­թեր­թը հրա­տա­րա­կած է 12 էջ­նոց բա­ցա­ռիկ թիւ մը, ո­րուն սե­փա­կան յօ­դո­ւած­նե­րով ի­րենց մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րած են՝ Ա­ղեք­սանդր ­Խա­տի­սեան, ­Շա­ւարշ ­Մի­սա­քեան, Օն­նիկ Մ­խի­թա­րեան, ­Վահ­րամ ­Թա­թուլ, ­Թէո­դիկ, ­Կա­րօ ­Սա­սու­նի, Գ. ­Կառ­վա­րենց, բա­նաս­տեղծ Ա­հա­րոն, Օն­նիկ ­Չիֆ­թէ ­Սա­րաֆ (­Տիգ­րան ­Վի­րա­պեան ծած­կա­նու­նով), Վ. ­Նա­ւա­սար­դեան, Ս­տե­փան Ս­տե­փա­նեան (այժմ կը գտնո­ւի Ա­թէնք), ­Սա­սուն­ցի ­Մու­շեղ (մե­ռած ­Լի­բա­նա­նի մէջ), ­Պար­գեւ ­Նա­ճա­րեան (այժմ՝ Ար­ժան­թին) եւ ու­րիշ­ներ:

1925

Ա­ռա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով Ա­թէն­քի կեդ­րո­նին մէջ, ­Մա­յիս 28ի հան­դի­սու­թիւ­նը տե­ղի ու­նե­ցած է 1925ի ­Մա­յիս 31ին, կ. ե. ժա­մը 4ին, Ա­թէն­քի Օ­տէո­նի սրա­հը: ­Նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը ստանձ­նած է Ա­թե­նա­հայ ­Միու­թիւ­նը: ­Ներ­կայ ե­ղած են հել­լէն եւ օ­տար մա­մու­լի ու պաշ­տօ­նա­կան այլ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ: Իր մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րած է Ա­մե­րի­կեան Աղջ­կանց ­Գո­լէ­ճի հայ աղջ­կանց երգ­չա­խում­բը: ­Կար­գա­պա­հու­թեան հսկած են Հ.Մ.Ը.Մ.ի սկաուտ­նե­րը: ­Հան­դի­սու­թիւ­նը սկսած է հել­լէ­նա­կան ո­գեր­գով:
Ա­թե­նա­հայ ­Միու­թեան կող­մէ՝ ­Պատ­րիկ ­Սար­գի­սեան բա­ցած է հան­դի­սու­թիւ­նը: Ա­պա հրա­ւի­րած է օ­րո­ւան բա­նա­խօս­նե­րէն Ան­տոն ­Կա­զէ­լը, որ խօ­սած է ե­րեք քա­ռորդ ժամ:
Երկ­րորդ բա­նա­խօ­սը՝ նա­հա­տակ մեծ բա­նաս­տեղծ ­Սիա­ման­թո­յի եղ­բայ­րը՝ ­Վա­հան Եար­ճա­նեան (յե­տոյ մեկ­նած Ֆ­րան­սա եւ մե­ռած հոն) խօ­սած է կէս ժամ, փա­ռա­բա­նե­լով հայ յե­ղա­փո­խու­թիւ­նը, հայ զէն­քը, հայ սու­րը:
­Գե­ղա­րո­ւես­տա­կան բաժ­նին իր մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րած է ծա­նօթ ջու­թա­կա­հար Գ­րի­գոր ­Գա­րա­ճա (մեկ­նած ­Հա­յաս­տան եւ մե­ռած հոն): ­Յայ­տագ­րին ի­րենց մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րած են՝ Հ­մա­յակ ­Նալ­պան­տեան՝ ար­տա­սա­նու­թիւ­նով մը եւ օ­րիորդ­ներ ­Մաք­րու­հի ­Գաս­պա­րեան եւ Ե. ­Գալ­փա­քեան, ա­ռա­ջի­նը՝ մե­ներ­գով, երկ­րոր­դը՝ դաշ­նա­կի ըն­կե­րակ­ցու­թեամբ:
Պրն. ­Պատ­րիկ ­Սար­գի­սեան հան­դէ­սը փա­կե­լու հրա­ւի­րած է Ա­ռաջ­նորդ Կ. ­Մազ­լը­մեան Սր­բա­զա­նը, որ խօ­սած է քա­ռորդ ժամ, փա­ռա­բա­նած է ­Մա­յիս 28ը եւ վեր­ջա­ցու­ցած է ը­սե­լով.- «Այս տօ­նը սկիզբ ու­նի, բայց վախ­ճան պի­տի չու­նե­նայ»:

­Ֆիք­սի մէջ.- ­Նոյն օ­րը, ­Ֆիք­սի ե­կե­ղե­ցիին մէջ, ­Պա­տա­րա­գէն ետք, տե­ղի ու­նե­ցած է հան­դի­սու­թիւն: ­Նա­խա­գա­հած է ­Զա­քար ­Զա­քա­րեան: ­Բա­նա­խօ­սած է ­Վա­հան Եար­ճա­նեան: Ե­ղած են խմբերգ­ներ եւ ար­տա­սա­նու­թիւն­ներ: ­Մե­ներ­գած է ­Բար­թող ­Քէ­չեան:

­Սինկ­րո­ւի մէջ.- ­Նոյն օ­րը, կ. ե. ժա­մը 2ին, Ազ­գա­յին ­Վար­ժա­րա­նին մէջ տե­ղի ու­նե­ցած է հան­դէ­սը, խուռն բազ­մու­թեան մը ներ­կա­յու­թեան: «­Բամբ Ո­րո­տան»ով բա­ցո­ւած է հան­դէ­սը: Ու­սու­ցիչ պրն. Ս­տե­փան ­Պո­յա­ճեան ար­տա­սա­նած է Ակ­նու­նիի «­Դէ­պի եր­կիր»ը: Ա­ռա­ջին բա­նա­խօ­սը ե­ղած է Ար­մե­նակ ­Տէր-­Յա­կո­բեան (յե­տոյ՝ ­Տէր ­Մես­րոպ ­Քա­հա­նայ, վախ­ճա­նած քա­նի մը տա­րի ա­ռաջ, ­Գո­քի­նիոյ մէջ): ­Բա­նա­խօ­սը ը­սած է ի մի­ջի այ­լոց. «Ա­զա­տագ­րու­թեան տօ­նին առ­թիւ անհ­րա­ժեշտ կը նկա­տեմ հա­կիրճ ակ­նարկ մը նե­տել բո­լոր այն ջան­քե­րուն ու ճի­գե­րուն վրայ, ո­րոնք դա­րեր վերջ մեզ հաս­ցու­ցին ի­րա­կա­նու­թեան մը: ­Մեր պատ­մու­թիւ­նը շատ նո­թեր ու­նի այս մա­սին»:
Երկ­րորդ բա­նա­խօ­սը՝ ­Գաբ­րիէլ ­Լա­զեան (մե­ռած՝ Ե­գիպ­տո­սի մէջ) վեր­լու­ծած է պատ­մա­կան դէպ­քե­րը, ո­րոնք ի վեր­ջոյ յան­գե­ցան ­Հա­յաս­տա­նի Ան­կա­խու­թեան հռչակ­ման: Ե­ղած են ար­տա­սա­նու­թիւն­ներ, խմբերգ­ներ եւ մե­ներգ­ներ:

­Գո­քի­նիոյ մէջ.- ­Հան­դէ­սը տե­ղի ու­նե­ցած է ե­կե­ղե­ցիին մէջ, խուռ­նե­րամ բազ­մու­թեան մը ներ­կա­յու­թեան: ­Բա­նա­խօ­սած է Ան­տոն ­Կա­զէլ: Եր­գե­րէ եւ ար­տա­սա­նու­թիւն­նե­րէ ետք, բեմ հրա­ւի­րո­ւած է ­Վե­րա­պա­տո­ւե­լի Կ. Ս­տամ­պո­լեան, որ ու­ժեղ ար­տա­յայ­տու­թեամբ մը վեր ա­ռած է օ­րո­ւան տօ­նին նշա­նա­կու­թիւ­նը: ­Հան­դէ­սին ներ­կայ ե­ղած են Տ. Կ. ­Նե­րէ­տեան ­Քա­հա­նայ, ­Պա­տո­ւե­լի ­Գա­յա­յեան, ­Տիլ­տի­լեան եւ ու­րիշ հրա­ւի­րեալ­ներ:

­Լի­բազ­մա­յի մէջ.- ­Խուռ­նե­րամ բազ­մու­թեան մը ներ­կա­յու­թեան տե­ղի ու­նե­ցած է հան­դէ­սը, ո­րուն նա­խա­գա­հած է Գ. ­Չա­քը­րեան: ­Բա­նա­խօ­սած են Ազ­գա­յին ­Վար­ժա­րա­նի ու­սու­ցիչ­նե­րէն ­Կա­րա­պետ ­Քե­հեա­յեան, ­Գէորգ ­Չէ­քի­ճեան եւ տոքթ. Վ. ­Մար­տի­կեան (մե­ռած՝ եր­կու տա­րի ա­ռաջ, ­Գո­քի­նիոյ մէջ): Ե­րեքն ալ փա­ռա­բա­նած են ­Մա­յիս 28ը: ­Յայ­տագ­րին ի­րենց մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րած են՝ մե­ներգ­նե­րով օ­րիորդ­ներ՝ ­Մաք­րու­հի ­Խա­նի­կեան եւ Թ. ­Գաս­պա­րեան, ինչ­պէս եւ օր. ­Լո­ւիզ ­Քէ­շի­շեան (այժմ՝ տի­կին ­Կե­րո­յեան, Ար­ժան­թին) ար­տա­սա­նու­թիւ­նով: Խմ­բերգ­ներ, կեն­դա­նի պատ­կեր, ե­ւայլն:

1926

­Հան­դի­սու­թիւ­նը տե­ղի ու­նե­ցած է 30 ­Մա­յի­սին, Ա­թէն­քի «Ա­բոլ­լոն» թա­տե­րաս­րա­հին մէջ, Ս­թա­տիու փո­ղո­ցին վրայ: ­Նա­խա­գա­հած է ու­սու­ցիչ ­Զա­քար ­Զա­քա­րեան: ­Բա­նա­խօ­սած են՝ ­Հիւ­սի­սա­յին ­Յու­նաս­տա­նէն Ա­թէնք ժա­մա­նած գոր­ծիչ ­Յա­կոբ ­Սի­մո­նի, ինչ­պէս նաեւ ­Մատ­թէոս Էպ­լի­ղա­թեան: ­Յայ­տագ­րին ի­րենց մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րած են՝ ­Մայ­քըլ Ալ­մու­խա­նեան՝ մե­ներ­գով, Հ­մա­յակ ­Նալ­պան­տեան՝ ար­տա­սա­նու­թիւ­նով եւ օր. ­Սիր­վարդ ­Հո­վար­տեան (այժմ՝ տի­կին Պ. ­Սար­գի­սեան) գրա­ւոր ու­ղեր­ձով մը: ­Փակ­ման խօս­քը՝ յու­նա­րէն լե­զո­ւով ը­րած է Հ­րանդ ­Բամ­պա­կեան (այժմ՝ ­Մի­լա­նօ):
­Նոյն օ­րը, ե­րե­կո­յեան հան­դի­սու­թիւն­ներ տե­ղի ու­նե­ցած են նաեւ ­Ֆիք­սի եւ ­Լի­բազ­մա­յի մէջ: ­Ֆիք­սի մէջ հա­խա­գա­հած է Ա­րամ ­Կայ­ծակ (1944ին սպան­նո­ւած հա­մայ­նա­վար­նե­րու կող­մէ, Փ­լա­թա­մո­նա­յի մէջ): ­Բա­նա­խօ­սած է ­Գաբ­րիէլ ­Լա­զեան: Ար­տա­սա­նած է օր. ­Հեր­մի­նէ ­Սա­րեան: ­Լի­բազ­մա­յի մէջ նա­խա­գա­հած է ­Գէորգ ­Չէ­քի­ճեան եւ խօ­սած են՝ ­Պար­թեւ Ս­տե­փա­նեան եւ ­Յա­կոբ ­Սի­մո­նի:

1927

­Տօ­նա­կա­տա­րու­թիւ­նը տե­ղի ու­նե­ցած է 29 ­Մա­յի­սին, ­Կի­րա­կի ա­ռա­ւօ­տեան ժա­մը 10:30ին, «Ա­բոլ­լոն» թա­տե­րաս­րա­հին մէջ: ­Նա­խա­գա­հած է ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան Ա­թէն­քի գոր­ծա­կա­տար պրն. ­Յա­րու­թիւն ­Գը­լը­ճեան: ­Բա­նա­խօ­սած է Ան­տոն ­Կա­զէլ: ­Յայ­տագ­րին մաս­նակ­ցած են՝ ­Ֆիք­սի «­Պան­դուխտ» Օ­րիոր­դաց երգ­չա­խում­բը, ­Լե­ւոն ­Չէ­քի­ճեան՝ ար­տա­սա­նու­թիւ­նով, ­Տի­րան Ա­լեք­սա­նեան՝ յու­նա­րէն ար­տա­սա­նու­թիւ­նով: ­Ցու­ցադ­րո­ւած է կեն­դա­նի պատ­կեր մը, ո­րուն մէջ ջա­հա­կի­րի դե­րը կա­տա­րած է ­Թագ­ւոր Ա­ւե­տի­քեան: ­Կար­գա­դիր յանձ­նա­խումբ՝ ­Մայ­քըլ Ալ­մու­խա­նեան եւ ­Պատ­րիկ ­Սար­գի­սեան: ­Հան­դի­սու­թեան նկա­րագ­րա­կա­նը «­Նոր Օր»ին մէջ գրած է հան­գու­ցեալ բա­նաս­տեղծ ­Լե­ւոն Է­սա­ճա­նեան:

1928

­Հան­դէ­սը տե­ղի ու­նե­ցած է ­Մա­յիս 27ին, «­Տիո­նի­սիա» թա­տե­րաս­րա­հին մէջ, ­Սին­տաղ­մա­յի հրա­պա­րա­կին վրայ: ­Խօ­սած են՝ ­Միհ­րան ­Փա­փա­զեան (1944ին սպան­նո­ւած հա­մայ­նա­վար­նե­րու կող­մէ), զօ­րա­վար ­Թոր­գոմ (մե­ռած՝ Ֆ­րան­սա­յի մէջ) եւ Ա­րամ ­Կայ­ծակ: Ար­տա­սա­նած են ­Պար­գեւ ­Նա­ճա­րեան եւ Հ­մա­յեակ ­Նալ­պան­տեան: ­Ներ­կա­յա­ցո­ւած է «­Հին Աս­տո­ւած­ներ» թա­տե­րա­խա­ղէն տե­սա­րան մը, «Ա­բե­ղա­յին խու­ցը», ո­րուն մէջ դեր վիր­ցու­ցած են սի­րո­ւած եւ ար­ժէ­քա­ւոր դե­րա­սան ­Կա­րօ ­Խա­չի­կեան եւ դե­րա­սան ­Յովհ. ­Վէ­քի­լեան: «­Նոր Օր»ի բա­ցա­ռի­կին մէջ գրու­թիւն­ներ ու­նին ­Յա­կոբ ­Տէր-­Յա­կո­բեան, ­Մա­նուկ Ա. ­Մա­նու­կեան (սպան­նո­ւած 1944ին՝ հա­մայ­նա­վար­նե­րու կող­մէ), ­Պատ­րիկ ­Սար­գի­սեան եւ Ար­տա­շէս Ս. ­Յա­կո­բեան (հա­մայ­նա­վար­նե­րու կող­մէ սպան­նո­ւած Ֆ­րան­սա­յի մէջ):

1929

Ան­կա­խու­թեան տօ­նը տե­ղի ու­նե­ցած է 26 ­Մա­յի­սին, «­Տիո­նի­սիա» թա­տե­րաս­րա­հին մէջ: ­Նա­խա­գա­հած է ­Գաբ­րիէլ ­Լա­զեան: ­Բա­նա­խօ­սած են՝ զօ­րա­վար ­Թոր­գոմ (ֆրան­սե­րէն), ­Մի­խա­յէլ ­Բարթ­կեան (հա­յե­րէն) եւ ­Յա­րու­թիւն ­Գը­լը­ճեան (յու­նա­րէն): ­Հան­դի­սու­թեան իր մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րած է հել­լէն Ա­ռա­ջին ­Զօ­րա­բա­նա­կի նո­ւա­գա­խում­բը, որ հնչե­ցու­ցած է «­Մեր հայ­րե­նիք»ը եւ այլ ժո­ղովր­դա­կան եր­գեր:
­Յայ­տագ­րին մաս­նա­ւոր փայլ տո­ւած է ­Կո­մի­տա­սեան երգ­չա­խում­բը՝ ղե­կա­վա­րու­թեամբ օր. ­Մա­րի Աշր­գեա­նի (այժմ՝ տի­կին ­Նագ­գա­շեան, Ֆ­րան­սա):
­Խօսք ա­ռած են նաեւ այդ օ­րե­րուն Ե­գիպ­տո­սէն հիւ­րա­բար Ա­թէնք գտնուող ­Բա­րե­գոր­ծա­կա­նի գոր­ծիչ ­Վե­րա­պա­տո­ւե­լի ­Խան­դա­մուր, Տ. ­Կի­րա­կոս Քհնյ. ­Նե­րէ­տեան (վախ­ճա­նած ­Գո­քի­նիոյ մէջ) եւ հայր ­Յովհ. Վրդ. ­Կամ­սա­րա­կան (այժմ՝ ­Յոր­դա­նան):

1930

­Հան­դի­սու­թիւ­նը տե­ղի ու­նե­ցած է ­Մա­յիս 25ին, «­Տիո­նի­սիա» թա­տե­րաս­րա­հին մէջ: ­Նա­խա­գա­հած է ­Մատ­թէոս Էպ­լի­ղա­թեան: ­Բա­նա­խօ­սած են՝ տի­կին ­Գե­ղան ­Փա­փա­զեան-­Շի­նիկ­ճեան (այժմ՝ Ֆ­րան­սա), ­Յա­կոբ ­Մի­քա­յէ­լեան եւ Գ­րի­գոր ­Բա­րա­ղա­մեան: ­Յայ­տագ­րին մաս­նակ­ցած են՝ Ա­ռա­ջին ­Զօ­րա­բա­նա­կի նո­ւա­գա­խում­բը, ան­մո­ռա­նա­լի ջու­թա­կա­հար Գ­րի­գոր ­Գա­րա­ճա: Ար­տա­սա­նած են՝ ­Պերճ ­Փա­փա­զեան (յու­նա­րէն), դե­րա­սան ­Վարդ-­Պատ­րիկ եւ ­Պար­գեւ ­Նա­ճա­րեան:

1931

­Մա­յիս 28ի տա­րե­դար­ձը տօ­նո­ւած է 31 ­Մա­յի­սին, «­Տիո­նի­սիա» թա­տե­րաս­րա­հին մէջ: ­Ներ­կայ ե­ղած են՝ հել­լէն ա­կա­նա­ւոր անձ­նա­ւո­րու­թիւն­ներ, ո­րոնց մէջ նաեւ ­Խորհր­դա­րա­նի փոխ-նա­խա­գահ Ա­րեի­րո­բու­լոս, որ նաեւ խօսք ա­ռած է հան­դի­սու­թեան ըն­թաց­քին: ­Բա­նա­խօ­սած է ­Միհ­րան ­Փա­փա­զեան: ­Խօսք ա­ռած է նաեւ Ա­րամ ­Կայ­ծակ: ­Յայ­տագ­րին մաս­նակ­ցած են՝ Ա­ռա­ջին ­Զօ­րա­բա­նա­կի նո­ւա­գա­խում­բը, «Ք­նար» երգ­չա­խում­բը՝ ղե­կա­վա­րու­թեամբ ­Գէորգ ­Կառ­վա­րեն­ցի (մե­ռած՝ Ի­տա­լիոյ մէջ): Ար­տա­սա­նած են՝ օր. ­Պէաթ­րիս ­Պետ­րո­սեան յու­նա­րէն եւ տի­կին ­Մարկ­րիթ ­Շա­շեան՝ հա­յե­րէն:

1932

­Հան­դի­սու­թիւ­նը ո­րո­շո­ւած է 29 ­Մա­յի­սին, «­Տիո­նի­սիա» սրա­հին մէջ: Օ­րո­ւան բա­նա­խօս նշա­նա­կո­ւած է ան­մո­ռա­նա­լի խմբագ­րա­պետ ­Շա­ւարշ ­Մի­սա­քեան, որ այդ օ­րե­րուն Ա­թէնք կը գտնո­ւէր, իսկ նա­խա­գահ՝ զօ­րա­վար ­Թոր­գոմ: Օ­րեր ա­ռաջ, հան­դի­սու­թեան յայ­տա­գի­րը հրա­տա­րա­կո­ւած է «­Նոր Օր»ի մէջ: ­Հան­դի­սու­թեան օ­րը, Ա­թէն­քէն եւ գաղ­թա­կա­յան­նե­րէն խուռ­նե­րամ բազ­մու­թիւն­ներ փու­թա­ցած են դէ­պի թա­տե­րաս­րահ, տեղ ա­պա­հո­վե­լու մտա­հո­գու­թեամբ, բայց գոց գտած են սրա­հին դռնե­րը: Ոս­տի­կա­նու­թիւ­նը ե­կող­նե­րուն հրա­հան­գած է ետ դառ­նալ: ­Հան­դի­սու­թիւ­նը ար­գի­լո­ւած էր պատ­կան սպա­սար­կու­թեան կող­մէ: Օ­րեր յե­տոյ, ստու­գո­ւած էր, որ ար­գել­քը հե­տե­ւանքն էր Ա­թէն­քի սո­վիէթ դես­պան ­Փո­թեմ­քի­նի բո­ղո­քին եւ մի­ջամ­տու­թեան: ­Մոս­կո­ւա չէր հան­դուր­ժեր Ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի գա­ղա­փա­րին ար­ծար­ծու­մը…

1933

1933ի ­Մա­յիս 28ի առ­թիւ «­Նոր Օր»ի բա­ցա­ռի­կին մէջ գրու­թիւն­ներ ու­նին Ա­ղեք­սանտր ­Խա­տի­սեան, Հ­րանդ-­Սա­մո­ւէլ, ­Լե­ւոն ­Շանթ, Ան­տոն ­Կա­զէլ, ­Գաբ­րիէլ ­Լա­զեան, ­Լե­ւոն Է­սա­ճա­նեան, ­Գէորգ ­Կառ­վա­րենց, ­Սօս-­Վա­նի, ­Սե­զա, ­Մա­նուկ Ա. ­Մա­նու­կեան, տոքթ. Գ. Օ. ­Գա­լուս­տեան, ­Յովհ. Ա­մա­տու­նի, Օն­նիկ ­Թո­փու­զեան, ­Հա­մօ ­Մեհ­րա­պեան, Է­լիզ ­Նե­րէ­տեան, Ե­րա­նու­հի ­Պէր­պէ­րեան ե­ւայլն: ­Հան­դի­սու­թիւ­նը տե­ղի ու­նե­ցած է ­Մա­յիս 28ին, «­Քենտ­րի­քոն» թա­տե­րաս­րա­հին մէջ: ­Մաս­նակ­ցած է Ա. ­Զօ­րա­բա­նա­կի նո­ւա­գա­խում­բը: ­Նա­խա­գա­հած է տոքթ. Ե. Ար­շա­կու­նի: ­Բա­նա­խօ­սած են Ան­տոն ­Կա­զէլ եւ զօ­րա­վար ­Թոր­գոմ: ­Խօ­սած են նաեւ հել­լէ­նա­հայ ­Լի­կա­յի նա­խա­գահ եւ համ­բա­ւա­ւոր փաս­տա­բան Տ. ­Տա­մաս­կի­նոս: ­Յայ­տա­գիր.- «­Հայ Ք­նար» երգ­չա­խումբ՝ ղե­կա­վա­րու­թեամբ ­Գէորգ ­Կառ­վա­րեն­ցի: ­Ջու­թակ՝ Գ. ­Գա­րա­ճա: Ար­տա­սա­նու­թիւն­ներ՝ օր. Ով­սան­նա ­Փա­փա­զեան (յու­նա­րէն) եւ ­Կա­րօ ­Գա­սա­պեան՝ հա­յե­րէն:

1934

Ա­մէ­նէն փա­ռա­ւո­րը եւ ան­մո­ռա­նա­լին՝ բո­լոր հան­դի­սու­թիւն­նե­րուն մէջ, տե­ղի ու­նե­ցած է 27 ­Մա­յի­սին, «Օ­լիմ­պիա» (­Լի­րի­քի Ս­քի­նի-Օ­փե­րա) թա­տե­րաս­րա­հին մէջ, որ այն ա­տեն Ա­թէն­քի սրահ­նե­րուն մէջ կը նկա­տո­ւէր ա­մէ­նէն մե­ծը եւ շքե­ղը: Ա­ռա­ւօ­տեան ժա­մե­րէն ե­րեք հա­զա­րէ ա­ւե­լի բազ­մու­թիւն խու­ժած է սրահ, ուր «ա­սեղ ձգե­լիք տեղ» չէ մնա­ցած: ­Բե­մին վրայ է նա­խա­գա­հա­կան կազ­մը,- զօ­րա­վար ­Թոր­գոմ, հել­լէն խորհր­դա­րա­նի ե­րես­փո­խան ­Ռալ­լիս, Ա­թի­նոեէ­նիս եւ փաս­տա­բան ­Տա­մաս­քի­նոս: ­Բե­մա­վա­րի դե­րը կա­տա­րած է բարձ­րա­գոյն ու­սում ստա­ցած, լե­զո­ւա­գէտ եւ շատ ե­րի­տա­սարդ Գ­րի­գոր ­Գը­յը­ճեան, որ քա­նի մը տա­րի ետք, հսկայ քայ­լե­րով պի­տի հաս­նէր մեր ա­ռա­ջա­ւոր մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան շար­քե­րուն (մե­ռած՝ գրաւ­ման շրջա­նին, թո­քախ­տի հե­տե­ւան­քով): ­Բա­նա­խօ­սած են՝ ­Միհ­րան ­Փա­փա­զեան, ­Գէորգ ­Կառ­վա­րենց եւ Ա­րամ ­Կայ­ծակ: Ող­ջոյ­նի խօսք ա­ռած է պրն. ­Ռալ­լիս: ­Հան­դի­սու­թեան բա­ցու­մէն մօտ կէս ժամ ետք, սրա­հը սկսած է թնդալ ո­րո­տըն­դոստ ծա­փա­հա­րու­թիւն­նե­րով: ­Փո­թո­րիկ մըն է, կար­ծէք, որ յան­կարծ կը փրթի: Ս­րահ մուտք գոր­ծած է ­Յու­նաս­տա­նի այդ օ­րո­ւան պա­տե­րազ­մա­կան նա­խա­րար զօ­րա­վար Եոր­ղոս ­Գոն­տի­լիս, «կեց­ցէ»նե­րու տա­րա­փի մը տակ: ­Զօ­րա­վա­րը ա­ռաջ­նոր­դո­ւած է ի­րեն վե­րա­պա­հո­ւած օ­թեա­կը: ­Կէս ժամ հե­տե­ւե­լէ ետք յայ­տագ­րին, զօ­րա­վար ­Թոր­գոմ ֆրան­սե­րէն լե­զո­ւով հրա­ւի­րած է պա­տե­րազ­մա­կան նա­խա­րա­րը՝ քա­նի մը խօսք ը­սե­լու: ­Զօ­րա­վար ­Գոն­տի­լիս ոտ­քի ե­լած է իր օ­թեա­կին մէջ եւ խօ­սած մօտ տա­սը վայր­կեան: Ող­ջու­նած է հայ­կա­կան ա­զա­տագ­րու­թեան տա­րե­դար­ձը եւ վեր հա­նած է հայ ժո­ղո­վուր­դի բա­րե­մաս­նու­թիւն­նե­րը, ա­զա­տու­թեան հան­դէպ ու­նե­ցած սէ­րը եւ ա­նոր թա­փած ծով ա­րիւ­նը ա­զա­տու­թեան ճա­նա­պար­հին վրայ: ­Զօ­րա­վա­րին խօս­քը բազ­միցս ընդ­մի­ջո­ւած է ան­վեր­ջա­նա­լի ծա­փա­հա­րու­թիւն­նե­րով: ­Զօր. ­Գոն­տի­լիս իր խօս­քը սկսած է «­Սի­րե­լի հա­յեր»ով:
­Ծա­նօ­թու­թիւն մը այս առ­թիւ.- զօ­րա­վար ­Գոն­տի­լիս հա­յե­րը ճանչ­ցած էր ­Փոքր-ա­սիա­կան ար­շա­ւան­քի օ­րե­րուն: ­Ծա­նօթ էր հա­յե­րուն բե­րած նպաս­տին՝ հել­լէն բա­նա­կին — կա­մա­ւոր­ներ, բա­րո­յա­կան եւ նիւ­թա­կան ա­ջակ­ցու­թիւն­ներ: ­Գե­ղա­րո­ւես­տա­կան բաժ­նին մաս­նակ­ցած են՝ «­Հայ Ք­նար» երգ­չա­խում­բը, ղե­կա­վա­րու­թեամբ ­Գէորգ ­Կառ­վա­րեն­ցի, օր. ­Մա­րի Ա­շը­գեան՝ մե­ներ­գով, դաշ­նա­կի ըն­կե­րակ­ցու­թեամբ՝ ող­բա­ցեալ ­Վա­հան ­Փա­փա­զեա­նի, օ­րիորդ­ներ՝ Ով­սան­նա ­Փա­փա­զեան եւ Մ. ­Պէր­պէ­րեան՝ յու­նա­րէն եւ հա­յե­րէն ար­տա­սա­նու­թիւն­նե­րով:

1935

­Մա­յիս 28ի տա­րե­դար­ձը տօ­նո­ւած է ­Մա­յիս 26ին, «Օ­լիմ­պիա» սրա­հին մէջ: ­Նա­խա­գա­հա­կան կազմ,- Տ. ­Տա­մաս­կի­նոս, Յ. ­Գը­լը­ճեան եւ տոքթ. Էո­տէ­միշ­լեան: ­Բա­նա­խօս՝ Ան­տոն ­Կա­զէլ: ­Յայ­տագ­րին մաս­նակ­ցած են Ա. ­Զօ­րա­բա­նա­կի նո­ւա­գա­խում­բը, «­Հայ Ք­նար» երգ­չա­խում­բը, տա­ղան­դա­ւոր ջու­թա­կա­հար Գ. ­Գա­րա­ճա, օր. Ով­սան­նա ­Փա­փա­զեան եւ Հ­մա­յեակ ­Նալ­պան­դեան (1944ի դեկ­տեմ­բե­րեան դէպ­քե­րուն զոհ գա­ցած՝ ռում­բի մը պայ­թու­մին) ար­տա­սա­նու­թիւն­նե­րով:

1936

­Հան­դի­սու­թիւ­նը տե­ղի ու­նե­ցաւ 7 ­Յու­նի­սին, «Օ­լիմ­պիա» թա­տե­րաս­րա­հին մէջ: ­Խօ­սած է Ան­տոն ­Կա­զէլ: ­Յայ­տագ­րին մաս­նակ­ցած են Ա. ­Զօ­րա­բա­նա­կի նո­ւա­գա­խում­բը, «­Հայ Ք­նար» երգ­չա­խում­բը, Ա. Էօ­ճիւ­րեան եւ օր. ­Զա­պէլ ­Սի­մո­նեան՝ հա­յե­րէն եւ յու­նա­րէն ար­տա­սա­նու­թիւն­նե­րով:

1937

Ան­նա­խըն­թաց շու­քով տօ­նո­ւած է ­Մա­յիս 28ը, «Օ­լիմ­պիա» թա­տե­րասրա­հին մէջ, խուռ­նե­րամ բազ­մու­թեան մը ներ­կա­յու­թեան: ­Նա­խա­գա­հած է տոքթ. Գ. Էօ­տէ­միշ­լեան (մեկ­նած՝ Ար­ժան­թին եւ մե­ռած հոն): ­Բա­նա­խօ­սած է ­Գո­քի­նիոյ «­Զա­ւա­րեան» վար­ժա­րա­նի տնօ­րէն՝ վաս­տա­կա­ւոր դաս­տիա­րակ Ար­սէն ­Պա­լեան (մե­ռած 1944ի ­Յու­նո­ւա­րին ­Գո­քի­նիոյ մէջ), ո­գե­կա­նու­թեամբ եւ զգա­ցա­կա­նու­թեամբ լի բա­նա­խօ­սու­թիւն մը: ­Խօսք ա­ռած է նաեւ հել­լէն հա­յա­սէր բա­նաս­տեղծ՝ Սթ. ­Տաֆ­նիս: ­Գե­ղա­րո­ւես­տա­կան բաժ­նին ի­րենց մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րած են Ա­թէն­քի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի նո­ւա­գա­խում­բը, «­Հայ մտքի տան» երգ­չա­խում­բը, ղե­կա­վա­րու­թեամբ՝ Գ. ­Կառ­վա­րեն­ցի, ջու­թա­կա­հար Գ. ­Գա­րա­ճա, ­Յա­կոբ ­Փա­փա­զեան («­Հա­մազ­գա­յին»ի երգ­չա­խում­բի այժ­մու ղե­կա­վա­րը) ֆլիւ­թով եւ տի­կին Ով­սան­նա ­Սու­քիա­սեան, յու­նա­րէն ար­տա­սա­նու­թիւ­նով:

­Մա­յիս 28ի տօ­նա­կա­տա­րու­թիւն­նե­րու այս հա­կիրճ տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը քա­ղո­ւած են հին թեր­թե­րէ եւ լրա­ցո­ւած են յի­շո­ղու­թիւն­նե­րով: Տ­րո­ւած են յայ­տա­գիր­նե­րու գլխա­ւոր դե­րա­կա­տար­նե­րու ա­նուն­նե­րը միայն: Օ­րա­թեր­թի մը նեղ սիւ­նակ­նե­րը կա­րե­լիու­թիւն չեն ըն­ծա­յեր ա­ւե­լի ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րու տո­ւու­չու­թեան:
Իսկ 1938էն ետք, մին­չեւ Երկ­րորդ Աշ­խար­հա­մար­տի վեր­ջա­ւո­րու­թիւ­նը, ­Մա­յիս 28ի հան­դի­սու­թիւն տե­ղի չէ ու­նե­ցած Ա­թէն­քի մէջ: