«Եր­կիր»ը ներ­կա­յա­ցու­ցած է ­Պերճ ­Զէյ­թուն­ցեա­նի ­Դի­մա­տետ­րի է­ջին վրայ տեղ գտած ա­նոր մտա­ծում­նե­րը` տար­բեր հար­ցե­րու առն­չու­թեամբ: Ս­տո­րեւ` քա­ղո­ւածք մը.

«Իմ — դժո­ւար էլ է հա­ւա­տա­լը — ա­ւե­լի քան 60 տա­րի­նե­րի գրա­կան գոր­ծու­նէու­թեան ըն­թաց­քում միշտ հա­մո­զո­ւած եմ ե­ղել, որ ար­ձա­կա­գի­րը ներշն­չան­քին պի­տի չսպա­սի, ա­մէն օր գրա­սե­ղա­նի առ­ջեւ նստի ու տքնի, սա­կայն այդ­պէս էլ բե­ղուն գրող չեմ դար­ձել: Դ­րա փո­խա­րէն` չեմ կար­ծում, թէ այն­պի­սի գործ եմ գրել, ո­րի հա­մար ա­մա­չեմ: Հ­րա­տա­րա­կել եմ քսան գիրք, թարգ­մա­նո­ւել եմ աշ­խար­հի տասն­մէկ լե­զո­ւով: ­Տաս­ներ­կու թատ­րեր­գու­թեան հե­ղի­նակ եմ, ո­րոն­ցից միայն մէկն է` «Ապ­րելն ու մեռ­նե­լը», որ չի բե­մադ­րուել: ­Վեր­ջերս Ֆ­րան­սա­յում ար­ժա­նա­ցայ «Ա­րա­րատ» գրա­կան մրցա­նա­կին, ո­րը ­Հա­յաս­տա­նում Ֆ­րան­սա­յի դես­պա­նը պաշ­տօ­նա­պէս յանձ­նեց, ­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­նե­րում` «­Ֆաուն­թեն» թատ­րո­նում իմ ե­րեք թա­տե­րա­խա­ղե­րի հի­ման վրայ, անգ­լե­րէն, ըն­թեր­ցո­ղա­կան բե­մադ­րու­թիւն ներ­կա­յա­ցո­ւեց, ­Քա­լի­ֆոր­նիա­յի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի հա­յա­գի­տու­թեան ամ­պիոնն ինձ Գ­րի­գոր ­Նա­րե­կա­ցու ա­նո­ւան շքան­շան շնոր­հեց: Ա­հա եւ իմ ապ­րած կեան­քի հա­մա­ռօտ հան­րա­գու­մա­րը»:

***
«Ար­տա­քուստ ես շատ միօ­րի­նակ, միա­պա­ղաղ կեան­քով եմ ապ­րում, այ­լա­զան զո­ւար­ճանք­նե­րի չեմ տրւում, մո­լա­խա­ղե­րով չեմ տար­ւում: ­Պար­զա­պէս խա­ղալ չգի­տեմ, ժա­մա­նա­կին չեմ սո­վո­րել: Իմ թատ­րեր­գու­թիւ­նը, ե­թէ կա­րե­լի է այդ­պէս ար­տա­յայ­տո­ւել, այդ խա­ղե­րին է փո­խա­րի­նում, քա­նի որ ի վեր­ջոյ նոյն­պէս խաղ է: Ա­նո­ւա­նումն էլ է նոյ­նը վկա­յում` թա­տե­րա­խաղ, այ­սինքն` խաղ, որն ինձ զբա­ղեց­նում է գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի լա­րո­ւա­ծու­թեամբ, ներ­քին ա­նակն­կալ­նե­րով, խար­դա­ւանք­նե­րով, հէնց թէ­կուզ` կա­ռու­ցո­ւած­քա­յին իւ­րա­յատ­կու­թեամբ: Ըն­թեր­ցա­նու­թեան ա­ռու­մով էլ թատ­րեր­գու­թիւնն ինձ հա­մար սի­րե­լի գրա­կան ժանր (սեռ) է»:

***
«­Մին­չեւ 1988 թո­ւա­կա­նը ես հրա­պա­րա­կա­խօ­սու­թեամբ չեմ զբա­ղո­ւել, մա­մու­լում յօ­դո­ւած­նե­րով հան­դէս չեմ ե­կել:
1988ի ­Շար­ժումն ինձ այ­լա­փո­խեց. ես ամ­բողջ էու­թեամբ տա­րո­ւե­ցի մեր ժո­ղովր­դի միաս­նա­կա­նու­թեամբ, վճռա­կա­նու­թեամբ, հա­ւա­տա­ցի, որ պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի էի մաս­նակ­ցում: Դ­րանք, ա­ռանց չա­փա­զան­ցու­թեան, իմ կեան­քի ա­մե­նաեր­ջա­նիկ օ­րերն էին: Ես ­Շարժ­ման մաս­նա­կից ա­մե­նաա­նաղ­մուկ, բայց հա­ւա­տա­րիմ գրողն էի, Օ­փե­րա­յի հրա­պա­րա­կում իմ մշտա­կան, մե­կու­սի տեղն ու­նէի, ա­մէն ե­րե­կոյ, ա­ռանց բա­ցա­ռու­թեան, բո­լոր հռե­տոր­նե­րին ծայ­րէ­ծայր լսում էի: Ե­թէ հան­րա­հա­ւա­քը շատ ուշ էր վեր­ջա­նում, ոտ­քով էի տուն վե­րա­դառ­նում: Որ­քան մեծ էր իմ ո­գե­ւո­րու­թիւ­նը, այն­քան էլ դառն ու խո­րը ե­ղաւ յա­ջոր­դած հիաս­թա­փու­թիւ­նը, մա­նա­ւանդ որ նիւ­թա­կա­նը իս­կոյն փո­խա­րի­նեց հո­գե­կա­նին, գրա­կան ըն­թեր­ցա­նու­թիւ­նը մո­ռա­ցո­ւեց, մշա­կոյթն ընդ­հան­րա­պէս ան­տե­սո­ւեց: Իմ հրա­պա­րա­կագ­րու­թիւ­նը ներ­քին այդ բա­խու­մից է ծնո­ւել, քա­նի որ ինձ հա­մար օ­րէն­քը հա­սա­րա­կու­թեան, երկ­րի բա­րո­յա­կա­նու­թեան հիմքն է»:

***
«­Հայ­կա­կան բա­նա­կը մեր պատ­մա­կան նո­ւա­ճումն է, ո­րով ա­մէն հայ պի­տի հպար­տա­նայ: Հ­պար­տա­նում է: Երբ ես փո­ղո­ցում կամ հե­ռուս­տա­տե­սու­թեամբ հայ­կա­կան հա­մազ­գես­տով, զի­նան­շան­նե­րով զի­նո­ւոր­ներ եմ տես­նում, ներ­քին բերկ­րանքս չեմ կա­րո­ղա­նում սքո­ղել ու, ե­րե­ւի տա­րի­քից է, ու­րա­խու­թիւ­նից քիչ է մնում լաց լի­նեմ: Այդ պատ­ճա­ռով էլ ոչ մի կերպ չեմ հա­մա­կերպ­ւում այն լու­րե­րի հետ, որ մեր զօ­րա­մա­սե­րում ներ­քին բա­խում­ներ են պա­տա­հում: ­Դա իմ կար­ծի­քով խորհր­դա­յին` բազ­մազգ բա­նա­կի տխուր ժա­ռան­գու­թիւնն է: Ա­մէն հայ նո­րա­կո­չիկ հա­մազ­գեստ հագ­նե­լու պա­հից պի­տի մէ­կընդ­միշտ հաս­կա­նայ, որ ին­քը ծա­ռա­յե­լու է իր հայ­րե­նա­կից­նե­րի` եղ­բայր­նե­րի հետ, իսկ բո­լո­րը միա­սին ծա­ռա­յե­լու են հա­մընդ­հա­նուր, հա­մազ­գա­յին նպա­տա­կի»:

***
«­Հա­յաս­տանն իմ միակ հայ­րե­նիքն եմ հա­մա­րում, ­Հա­յաս­տա­նից հե­ռու ինձ որ­պէս ան­հատ, ա­ռա­ւել եւս գրող` չեմ պատ­կե­րաց­նում: Չ­նա­յած այս­պէս կո­չո­ւած ձնհա­լից յե­տոյ էլ եմ շատ հա­լա­ծո­ւել: Իմ «Ոտ­քի՛, դա­տա­րանն է գա­լիս» թա­տե­րա­խա­ղը հան­րա­պե­տու­թեան կու­սակ­ցա­կան ղե­կա­վար­նե­րը ա­ռանց դի­տե­լու ար­գե­լե­ցին: Ես խո­րա­պէս վի­րա­ւո­րո­ւած էի ոչ այն­քան իմ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան ճա­կա­տագ­րի, որ­քան այն ա­նանձ­նա­կան վրի­ժա­ռո­ւի հա­մար, ո­րը ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մո­լա­գա­րու­թիւ­նը չյաղ­թա­հա­րած մեր ժո­ղովր­դին ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թիւն հա­ղոր­դեց, ում ան­գամ գեր­մա­նա­կան դա­տա­րանն ար­դա­րաց­րեց»:

***
«­Մար­դը, ինչ­պէս սո­վո­րա­բար ըն­դու­նո­ւած է կար­ծե­լը, դի­մա­կի է դի­մում ոչ այն­քան դի­մա­ցի­նի, որ­քան` իր հա­մար: ­Նա ձգտում է այն­պի­սին լի­նել, ինչ­պի­սին ի՛նքն է ի­րեն պատ­կե­րաց­նում, եւ ոչ այն­պի­սին, ինչ­պի­սին ու­զում է, որ ու­րիշ­ներն ի­րեն տես­նեն: ­Սա` ի մի­ջի այ­լոց: ­Թե­րեւս ոչ այն­քան ի մի­ջի այ­լոց…»:

***
«­Ջայ­լա­մի պէս գլուխ­ներս պի­տի չխո­թենք ա­ւա­զի մէջ: Էս մէ­կու­կէս մի­լիոն մար­դու ար­տա­գաղ­թը մե­ծա­գոյն ա­ղէտ է ­Հա­յաս­տա­նի հա­մար: ­Մէկ-մէկ խօ­սում ենք, ուղ­ղա­կի փնթփնթում ենք մենք: ­Սա պէտք է դառ­նայ ազ­գա­յին հարց: ­Ղա­րա­բա­ղի հար­ցին հա­ւա­սար ազ­գա­յին հարց: ­Ղա­րա­բա­ղը որ ու­նե­նանք եւ մէ­կու­կէս մի­լիոն հայ չու­նե­նաք այ­սօր, ի՞նչ կը ստա­ցո­ւի: ­Չի փոխ-հա­տուց­ւում, չէ՞: Իսկ դրա հա­մար պէտք է մտա­ծենք, ստեղ­ծենք այն­պի­սի պայ­ման­ներ, որ հա­յը ոչ թէ ու­զե­նայ ար­տա­գաղ­թել, այլ` ներ­գաղ­թել: ­Մէկ խնդիր ու­նենք այ­սօր` ստեղ­ծել բա­րե­կե­ցիկ ­Հա­յաս­տան: Ս­տեղ­ծենք մի եր­կիր, ուր բա­րո­յա­կան ար­գե­լանք­ներ լի­նեն: Այ­սօր չեմ տես­նում այդ բա­րո­յա­կան ար­գելք­նե­րը: Դ­րա վե­րա­կանգն­ման հա­մար ես ու­նեմ մի միա­միտ դե­ղա­տոմս ըն­դա­մէ­նը` պէտք է լի­նի օ­րէն­քի գե­րա­կա­յու­թիւն: Ե­թէ դառ­նայ օ­րէն­քի եր­կիր, երբ ոչ թէ օ­րէն­քը կա­խո­ւած լի­նի մար­դուց, այլ` մար­դը օ­րէն­քից, այդ դէպ­քում օ­րի­նա­կա­նու­թեան հիմ­քե­րը կը դրո­ւեն: ­Սա՝ մէ՛կ:
Երկ­րորդ հա­կա­սու­թիւ­նը` մեր մշա­կոյ­թը, մեր ողջ մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թիւ­նը եւ­րո­պա­կան մա­կար­դակ ու­նի, ի հար­կէ հիմ­քը ազ­գա­յին է, բայց հա­ւա­սա­րա­զօր է եւ­րո­պա­կա­նին: Ինչ­պէս ­Վա­րու­ժանն է ա­սել.- «­Մեր գրա­կա­նու­թիւ­նը պէտք է ազ­գա­յին ըլ­լայ, բայց ա­նոր հիմ­քը պէտք է հա­մա­մարդ­կա­յին ըլ­լայ»: Այդ­պէս էլ մեր ողջ մշա­կոյ­թը եւ­րո­պա­կան է: ­Բայց մեր կեն­ցա­ղը ա­րե­ւե­լեան է: ­Նա­յէք մեր հար­սա­նիք­նե­րը, թա­ղում­նե­րը, կնունք­նե­րը, մենք մեր կեն­ցա­ղով ա­րե­ւե­լեան ենք: ­Բայց դրա կող­քին ­Խա­չատ­րեան, ­Սա­րեան, ­Բա­բա­ջա­նեան ու­նենք, ­Կո­ջո­յեան ու­նենք, ո­րոնք կապ չու­նեն դրա հետ:
Ա­հա ա՛յս խզու­մը կայ: Ն­ման խզում­ներ շատ կան, սրանք աս­տի­ճա­նա­բար վե­րաց­նե­լու մա­սին նաեւ պէտք է մտա­ծենք: ­Պէտք է նա­յենք նոյն ուղ­ղու­թեամբ, ուր ըն­թա­նում է հա­մաշ­խար­հա­յին ա­րո­ւես­տը, օ­դանցք­նե­րը բա­ցել, տես­նել, թէ աշ­խար­հում ի՛նչ կայ եւ քո օ­դի մէջ բե­րել նաեւ այդ օ­դը, ի հար­կէ` ազ­գա­յի­նը պահ­պա­նե­լով: ­Պա­տա­հա­կան չէ, որ այ­սօր մեր պոէ­զիան թարգ­ման­ւում է եւ ա­մէ­նից շատ ­Սե­ւակն է ըն­դու­նե­լու­թեան ար­ժա­նա­նում դրսում: Ին­չո՞ւ, ո­րով­հե­տեւ նա հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թեանն ըն­թա­նում է հա­մա­քայլ: ­Նա լու­սանց­քում չէ: ­Լու­սանց­քում որ ընկ­նես, քեզ ոչ ոք չի հաս­կա­նայ: Ա՛յ, մենք պէտք է ձգտենք մնա­լով խիստ ազ­գա­յին, հայ, բայց այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ` լու­սանց­քում չմնալ»:

***
«Այս­պէս ա­սած` «գրա­ւեալ տա­րածք­նե­րը» ո՞րն են: Ես շատ դէմ եմ տա­րածք­ներ յանձ­նե­լուն: Դ­րանք տա­րածք­ներ չեն, դա հայ­րե­նիք է: Ես ինչ­պէ՞ս ա­սեմ, որ հայ­րե­նիք յանձ­նե­լը ճիշդ է: ­Հե­րիք է կորց­նենք, գո­նէ մի ան­գամ ինչ-որ բա­նի տէր լի­նենք»: