24 Յունուարին, հայ ժողովուրդը կը տօնէ ծննդեան տարեդարձը իր հանճարեղ զաւակներէն Պարոյր Սեւակի։ Քաղաքամայր Երեւանէն մինչեւ հայաշխարհի հեռաւորագոյն ափերը, հայը ամենայն հնչեղութեամբ աշխարհին լսելի կը դարձնէ մշտանորոգ պատգամը հայոց Անլռելի Զանգակատան խրոխտ բանաստեղծին՝ «Ղօղանջ Եղեռնական»ի ահազանգին ուժգնութեամբ.
«Երկրի մէջ մարդ չըմնաց՝
Մարդ թաղէր մարդու նման…
Ա՜խ, մնար մէկը գոնէ
Ու կանչէր.
— Տըլէ եաման…
Ա՜խ, ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ
Արհաւիրքն այն օրերի.
— Աշխարքում ո՛վ մոռանայ,
Ջուխտ աչքով թո՛ղ քոռանայ…»
Պարոյր Սեւակ 1959ին գրեց իր գլուխ-գործոցը հանդիսացող «Անլռելի Զանգակատունը»։ Գրեց ժամանակաշրջանի մը մէջ, երբ թէեւ տապալած էր ստալինեան բռնապետութիւնը եւ խրուշչովեան ձիւնհալի պտուղները ամէնուր նկատելի էին, այդուհանդերձ՝ խորհրդային ամբողջատիրութիւնը տակաւին կառչած էր իր դաժանութեան, իսկ հայ ժողովուրդին դէմ թրքական պետութեան գործադրած Ցեղասպանութիւնը «արգիլուած պտուղ» էր…
Սեփական գլուխը ստոյգ եւ դաժանագոյն վտանգի տակ կը դնէր խորհրդային ոեւէ հայ մարդ, որ կը համարձակէր Մեծ Եղեռնին անլռելի զանգակատունը հնչեցնել իր ամբողջ զօրութեամբ, հոգեմտաւոր թափով եւ մարտունակ պատգամով։
Պարոյր Սեւակ համարձակութիւնը ունեցաւ հնչեցնելու մեր ժամանակներու մարդկային ողբերգութեանց ամէնէն ահաւորին՝ քսաներորդ դարու առաջին ցեղասպանութեան, Հայկական Ցեղասպանութեան անլռելի զանգակատունը։ Անշուշտ վտանգի տակ դրաւ սեփական կեանքը եւ ընտրեց ուղի մը, որ ետդարձի կամուրջներ չունէր, շարունակ շղթաներ փշրելու եւ արգելքներ յաղթահարելու ծառացում կþենթադրէր, իշխանութեանց հետ մնայուն բախումի եւ անկումի վտանգաւոր փորձութիւններով լեցուն էր եւ, անխուսափելիօրէն, մահուան հետ առճակատման կ’առաջնորդէր։
Անխուսափելի այդ վախճանը իրականացաւ՝ անհեթեթ ինքնաշարժի արկածի տեսքով, բայց խստագոյն դաժանութեամբ։
47 տարեկանին անդարձ փշրուեցաւ մարմնեղէն անօթը Հայկեան Հանճարի Պարոյր Սեւակ անուն մեծութեան։
Քաղաքական իշխանութեան կարճատեսութիւնը խորհեցաւ, որ այդպէսով պիտի կարենար այլեւս լռութեան մատնել Սեւակեան Համարձակախօսութիւնը…
Բայց չարաչար սխալեցաւ։
Անկարելի էր լռեցնել Պարոյր Սեւակի ձայնն ու շունչը։
Անմահութիւնը նուաճած էր արդէն հայ ժողովուրդի Արհաւիրքին մեծագոյն երգիչը։
Անլռելի զանգակատուն դարձած էր նաեւ ինք՝ անզուգական Սեւակը։
Անշուշտ անպարագիծ մեծութիւն է Պարոյր Սեւակը եւ իր բազմահուն վաստակին ու հարուստ ժառանգութեան նկատմամբ անարդարութիւն գործած կ’ըլլանք, եթէ միայն «Անլռելի Զանգակատուն»ով սերունդներու յիշողութեան մէջ յաւէտ հնչելու իրաւունքին արժանացնենք հայ ժողովուրդի բացառիկ այս ծնունդին։
Պարոյր Սեւակի ժառանգութիւնը հանճարեղ շնչաւորումն է հայ ժողովուրդի հազարամեակներու երթին՝ դարերու մաշումին դիմանալու կոչուած Հայու, Քաղաքացիի եւ Մտաւորականի եզակի համադրումով։
24 Յունուար 1924ին հայրենի Արարատի մարզի նախկին Չանախչի եւ, Սեւակի յիշատակին, այժմ Զանգակատուն անուանակոչուած գիւղը ծնած էր Ղազարեաններու Պարոյր զաւակը։ Սեւակ գրչանունը ան ստացաւ իր առաջին բանաստեղծութիւնները հրատարակութեան յանձնող Ռուբէն Զարեանէն, որ ի յիշատակ Մեծ Եղեռնի նահատակ գրողներէն Ռուբէն Սեւակի, այդպիսով,՝ նորայայտ տաղանդին՝ Պարոյր Ղազարեան բանաստեղծին ոչ միայն տուաւ դիպուկ գրչանուն, այլեւ՝ կոչում, որպէսզի հայ ժողովուրդի նահատակներուն ամբողջ ձայնն ու շունչը խտացնէ իր բանաստեղծութեան մէջ։
Եւ Պարոյր Սեւակ եղաւ հայ գրականութեան ու մշակոյթին անխոնջ եւ անյագ ուսանողն ու վերծանողը։ Ի վերուստ իրեն շնորհուած մեծ տաղանդին՝ ան միացուց հայ գրողի գիտական պատրաստութիւնն ու բանասիրական-մշակութային հարուստ պաշարը։ Երեւանի Պետական Համալսարանի բանասիրական բաժանմունքը 1945ին աւարտելէ եւ Հ.Ս.Ս.Հ. Ակադեմիայի Գրականութեան Հիմնարկին մէջ թեկնածուականը պաշտպանելէ ետք, 1951ին, Սեւակ ընդունուեցաւ Մոսկուայի Մաքսիմ Կորքիի անուան համաշխարհային գրականութեան բաժանմունքը, ուրկէ վկայուելով՝ միեւնոյն հաստատութեան մէջ պաշտօնավարեց իբրեւ դասախօս։ 1963ին վերջնականապէս վերադարձաւ երեւան, 1966ին ընտրուեցաւ Գրողներու Միութեան քարտուղար եւ մինչեւ ողբերգական մահը գործեց առաջին դիրքերու վրայ թէ՛ իբրեւ բանաստեղծ, թէ՛ իբրեւ բանասէր եւ թէ իբրեւ համարձակախօս հայ քաղաքացի։
Պարոյր Սեւակ արգասաբեր գրիչ ունէր։ Անկախ առանձին հատորներով լոյս տեսած իր բանաստեղծական գործերէն՝ «Անհաշտ Մտերմութիւն» (1953), «Սիրոյ Ճանապարհ» (1954), «Նորից Քեզ Հետ» (1957), «Անլռելի Զանգակատուն» (1959), «Մարդը Ափի Մէջ» (1962), «Եղիցի Լոյս» (1971) եւ «Ձեր Ծանօթները» (1971) գործերէն, ինչպէս նաեւ 1969ին հրատարակուած «Սայաթ-Նովա» մենագրութենէն, Սեւակի ժառանգութեան մաս կը կազմեն հայ մամուլի էջերուն ցրուած թէ անտիպ ու կիսաւարտ մնացած գործերու ամբողջ հարստութիւն մը։
Իր գրական ստեղծագործութիւններով ու համարձակախօս հրապարակագրութեամբ՝ Սեւակ մարմնաւորեց քսաներորդ դարու Իրաւատէ՛ր Քաղաքացիի հայ ազգային կերպարը։ Մարդկային Սիրոյ, Ճշմարտութեան Լոյսի եւ Լիիրաւ Արդարութեան իմաստախոյզ վերծանողը եղաւ։ Ամէն բանէ աւելի Կեղծիքի դէմ պայքարեցաւ, սեփական թերիներուն եւ փորձութիւններուն անկեղծ խոստովանութեամբ ապրեցաւ, որպէսզի Վկան դառնար Մարդ Էակի մնայուն ճիգին՝ բարձրանալու ազնուացման ու վեհութեան դժուարին բարձունքն ի վեր։
Այդ ներշնչումով ալ ստեղծագործեց եւ քսաներորդ դարու միջազգային գրականութեան ամէնէն վաւերական արժէքներէն մէկը դարձաւ՝ նաեւ օտար ընթերցողին առջեւ բանալով սուտի ու կեղծիքի յուզաշխարհը այսպէս կոչուած «Խորհրդային Մարդու»ն…
Այս առումով Իրաւատէ՛ր Քաղաքացիի առինքնող՝ Սեւակեան մարմնաւորումը մահացու կերպով խոցեցին անոնք, որ 46 տարի առաջ, 17 Յունիսին, ի զուր փորձեցին բրտօրէն կտրել ստեղծագործ բազկերակը հայ ժողովուրդին։
Չգիտցան, որ Սեւակի արժէքով մեծութիւններ ծնող Հայկեան Հանճարին կարելի չէ լռութեան մատնել։
Եւ նոյնիսկ այսօր, այլեւ մանաւա՛նդ այսօր, Սեւակ կը շարունակէ իբրեւ անլռելի զանգակատուն անընդհատ ղօղանջել հայ ժողովուրդի մտքին ու հոգիին մէջ՝
Մենք քիչ ենք‚ այո՛‚ բայց կոչւում ենք հայ —
Գիտենք դեռ չանցած վէրքերից տնքալ‚
Բայց նոր խնդութեամբ ցնծալ ու հրճուել.
Գիտենք թշնամու կողը մխրճուել
Ու բարեկամին դառնալ աջակից.
Դուրս գալ մեզ արուած բարութեան տակից՝
Մէկի փոխարէն տասն հատուցելով…
Յօգուտ արդարի եւ արեգակի
Գիտենք քուէարկել մեր կեանքով նաեւ…
Բայց թէ կամենան մեզ բռնի վառել՝
Մենք գիտենք մխա՛լ — եւ կրա՜կ մարել.
Իսկ եթէ պէտք է խաւարը ցրել՝
Գիտենք մոխրանալ որպէս վառ կերոն.
Եւ գիտենք նաեւ մեզ կրքոտ սիրել‚
Բայց ուրիշներին մի˜շտ էլ յարգելով…
Մենք մեզ ոչ մէկից չենք գերադասում‚
Բայց մեզ էլ գիտենք —
Մեզ հա՜յ են ասում։
Եւ ինչո՞ւ պիտի չհպարտանանք…
Կա՛նք։ Պիտի լինե՛նք։ Ու դեռ — շատանա՜նք։
Այս հաւատքով ալ մեր մէջ եւ մեզի հետ կ’ապրի հայ մտքի եւ գրականութեան — բառին ե՛ւ իրաւ, ե՛ւ թեւաւոր իմաստով անլռելի զանգակատունը, որ Պարոյր Սեւակ կը կոչուի եւ անխոնջ յուշարարն է հայոց փոքր ածուի անընկճելի մեծութեան՝
Իմ հայ ժողովուրդ, դու փոքր ես եղել
Աղբի՜ւր ես եղել եւ ո՛չ թէ հեղեղ:
Դու փոքր ես եղել, եղել ես մի բուռ,
Բայց մեծ է եղել ափդ լիաբուռ:
Դու փոքր ես եղել այն մուրճի՛ նման,
Որ ձեւ է տուել ժայռերին յամառ:
Փո՜քր, բայց նման այն կշռաքարին,
Որ միշտ դրուել է բարու նժարին
Եւ այդ նժարը ներքեւ է տարել…
Եկել են դարեր, անցել են դարեր,
Քեզ մատնել սրի, աւերի, գաղթի:
Բայց տիրացել ես այսօր մի բախտի,
Որ մեծ է քո հին վշտերի՜ց անգամ:
Եւ լա՜ւ է որքան, ինչ քա՜ղցր է զգալ,
Որ այսօր, երբ աշխարհը համայն
Կշեռքի երկու թաթի է նման
Դու քո պատմութեան դասերով բոլոր.
Քո երջանկութեամբ ու բախտով քո նոր,
Քո հին անունով, կեանքով դժուարին՝
ծանր կանգնած ես այն մեծ նժարին,
Որ ծանր է կշռում ո՛չ թէ արկերով,
Ո՛չ թէ վառօդի, զէնքի հակերով,
Ո՛չ թէ աւերման կրքով կատաղի,
Ո՛չ թէ մայրերի արցունքով աղի,
Այլ երջանկութեան մշտավառ հրով,
Խաղաղ ծերութեամբ, շիկանքով սիրոյ,
Հպարտ մայրութեամբ, ծիծաղով մանկան,
Ձեռքի սեղմումով բարեկամական…
Այն մեծ նժարին, որտեղ ապագան
Ու պատմութիւնն են դարծել կշռաքար:
