Չթողնենք, որ աշխարհը շուռ գայ մեր գլխին

­Դոկտ. ՄԱՐԻ-­ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ

1970ա­կան­նե­րին, Ա­րամ-Ա­շոտ ­Պա­պա­յեա­նը մի կո­մե­դիա հրա­տա­րա­կեց՝ «Աշ­խարհն ա­յո շուռ է ե­կել», ո­րը մեծ յա­ջո­ղու­թեամբ տեղ գրա­ւեց ­Սուն­դու­կեա­նի ա­նո­ւան մայր թատ­րո­նի խա­ղա­ցան­կում: Ան­շուշտ իմ ա­սե­լի­քը կապ չու­նի այս կո­մե­դիա­յի բո­վան­դա­կու­թեան հետ եւ, ցա­ւօք, կո­մե­դիաի ժան­րին չի պատ­կա­նում իմ ա­սե­լի­քը, միայն վեր­նա­գիրն եմ օգ­տա­գոր­ծե­լու, քա­նի որ այն պատ­կե­րա­ւոր կեր­պով ներ­կա­յաց­նում է այ­սօ­րո­ւայ աշ­խար­հի ներ­կայ ի­րա­կան վի­ճա­կը, տե­ղի ու­նե­ցող ա­մէն տե­սա­կի ծայ­րա­յեղ փո­թոր­կում­նե­րը՝ բնու­թեան ար­հա­ւիրք­ներ, ան­տուն, ա­նօ­թե­ւան մարդ­կա­յին զան­գո­ւած­ներ, մաս­սա­յա­կան տե­ղա­հա­նու­թիւն­ներ, սպա­նու­թիւն­ներ, պար­տադ­րո­ւած պա­տե­րազմ­ներ, ար­տա­քին եւ ներ-քա­ղա­քա­կան ան­կա­յուն, վտանգ­նե­րով լի ի­րա­վի­ճակ­ներ, տա­րած­քա­յին չլու­ծո­ւած հար­ցեր, քար­տէ­սա­յին նոր բա­ժա­նում­ներ. . . ­Կար­ծես ի­րա­պէս աշ­խար­հը շուռ է ե­կել:
­Մինչ ազ­գա­յին եւ մարդ­կա­յին ճա­կա­տագ­րով մտա­հո­գո­ւող­ներս ան­հանգս­տա­ցած էինք ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի տե­ղա­հա­նո­ւած, պա­տե­րազ­մից ու վայ­րագ կո­տո­րա­ծից փախ­չող­նե­րի կեան­քե­րի հա­մար, ո­րոնց մէջ էին յատ­կա­պէս նաեւ մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րը, այ­սօր այն դար­ձել է այն­քան հա­մա­տա­րած եւ ի­րե­րա­յա­ջորդ, այն­քան տա­րա­ծո­ւած, բնա­կան, ա­ւե­լաց­րած նաեւ բնու­թեան անս­պա­սե­լի հա­րո­ւած­ներ՝ երկ­րա­շարժ, փո­թո­րիկ­ներ, ջրհե­ղեղ­ներ, դրանց հե­տե­ւան­քով ա­մա­յա­ցած շրջան­ներ ու կղզի­ներ, մարդ­կա­յին եւ ու­նե­ցո­ւածք­նե­րի կո­րուստ­ներ, որ չգի­տես, ո՞ր մէ­կի մա­սին մտա­ծես, ո՞ր մէ­կին օգ­նես ու սրտապն­դես:
­Հա­մա­տա­րած վայ­րա­գու­թիւ­նը, բռնու­թիւ­նը, սու­տը, կեղ­ծի­քը, բա­րո­յա­զուրկ մտա­ծո­ղու­թիւ­նը դար­ձել է այ­սօ­րո­ւայ աշ­խար­հի ուղ­ղու­թիւ­նը: ­Մարդ­կու­թեան միակ յոյ­սի յե­նա­րան՝ Ա­զա­տու­թիւն, Ա­զատ ­Խօսք, Ար­դար Մ­տա­ծե­լա­կերպ, Ար­դա­րու­թիւն ի­մաս­տա­ւո­րող բա­ռե­րը ոչ միայն կորց­րել են նոյ­նիսկ ի­րենց բա­ռա­րա­նա­յին ի­մաս­տը, այլ այն­քան են վար­կա­բե­կո­ւած, խոշ­տան­գո­ւած, որ շու­տով դուրս են մղո­ւե­լու մարդ­կա­յին մտա­ծո­ղու­թիւ­նից: Ա­մէ­նու­րեք իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը այն դարձ­րել են ի­րենց մե­նաշ­նոր­հը, որն օգ­տա­գոր­ծում են որ­պէս ան­խո­ցե­լի վա­հան, երբ անհ­րա­ժեշտ է լի­նում հա­սա­րա­կու­թեա­նը վա­ճա­ռել ի­րենց սու­տը, ար­դա­րաց­նել ի­րենց գոր­ծած կեղ­ծիք­նե­րը:
­Մենք ար­դէն ան­մի­ջա­կան ա­կա­նա­տես ենք այդ վի­ճա­կին Ա­զատ ­Խօս­քի համ­բաւ հա­նած այս երկ­րում, ուր յա­ճա­խա­կի այդ ի­րա­ւուն­քի հա­մար պայ­քա­րի հա­նո­ւած ամ­բո­խը ի­րար դէմ է ել­նում, վայ­րա­գա­բար ի­րար կո­տո­րում, ոտ­նա­կո­խե­լով մէ­կը միւ­սի ի­րա­ւուն­քը, իւ­րա­քան­չիւ­րը իր ա­զա­տու­թեան ի­րա­ւուն­քը պար­տադ­րե­լով դի­մա­ցի­նին, մո­ռա­ցու­թեան մատ­նե­լով ի­րենց հիմ­նա­կան նպա­տա­կը՝ պահ­պա­նել ի­րենց վե­րա­պա­հո­ւած միակ ի­րա­ւուն­քը՝ Ա­զատ ­Ձայ­նի ի­րա­ւուն­քը, ժո­ղովրդի գո­յու­թիւ­նը մո­ռա­ցած իշ­խող­նե­րին տե­սա­նե­լի դարձ­նել ժո­ղովր­դի ներ­կա­յու­թիւ­նը, ժո­ղովր­դի գո­յու­թիւ­նը:
Իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը, հա­մա­տա­րած՝ բո­լոր զար­գա­ցած երկր­նե­րում, սկսած Եւ­րո­պա­յից, Անգ­լիա, Ֆ­րան­սիա, ­Գեր­մա­նիա, ա­մէն կերպ սահ­մա­նա­փա­կում են ժո­ղո­վուրդ­նե­րի նոյ­նիսկ ա­զատ մտա­ծե­լու, ինք­նու­րոյն ընտ­րե­լու ի­րա­ւունք­նե­րը:
­Կու­սակ­ցու­թիւն­ներն ա­մէ­նու­րեք պար­տադ­րում են ի­րեն­ցը, նոյն ժո­ղովրդի դրա­մը ծախ­սե­լով նրանց ստրկամ­տա­ցան վրայ եւ դա ա­նո­ւա­նում են ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն: ­Նա­յե­ցէք թէ­կուզ, աշ­խար­հին օ­րի­նակ ծա­ռա­յող, աշ­խար­հի ըն­թաց­քը փո­խող հզօր Ա­մե­րի­կա­յին, ո­րի բնակ­չու­թիւ­նը դար­ձել է միայն դրա­մի գե­րի, ո­րին բա­ցի շա­հից ո­չինչ է հե­տաքրք­րում, նոյ­նիսկ չի հե­տաքրք­րում իր իշ­խա­նու­թեան վա­րած այլ երկր­նե­րին կոր­ծա­նե­լու քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը: Ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րը հա­մո­զո­ւած են, որ ա­զա­տու­թեան եւ ան­կա­խու­թեան ի­րա­ւուն­քը միայն ի­րենց երկ­րին է վե­րա­պա­հո­ւած որ­պէս տնտե­սա­պէս հզօր երկ­րի, որ ի­րենք աշ­խար­հի տի­րա­կալ են հռչա­կո­ւած եւ կա­րող են ա­զա­տօ­րէն գլխա­տել ի­րենց շա­հե­րին չհա­մա­պա­տաս­խա­նող ո­րե­ւէ երկ­րի ան­կախ գո­յա­տե­ւե­լու ի­րա­ւուն­քը: Դ­րա փայ­լուն վկա­յու­թիւ­նը տես­նում ենք այս երկ­րի ներ-քա­ղա­քա­կան կեան­քում: ­Կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը տես­նե­լով, որ այս նոր նա­խա­գա­հի ինք­նագ­լուխ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը սկսում է ցնցել ի­րենց հզօ­րու­թեան պա­տո­ւան­դա­նը, ոտ ու ձեռ ըն­կած, սուտ ու ճիշդ ի­րար խառ­նած, մեծ ի­րա­րան­ցու­մով սան­ձում են նրա բաց­թո­ղում­նե­րը, ան­յող­դողդ ուղ­ղե­լով նրան այն ճա­նա­պար­հի վրայ, ո­րով ա­ռաջ­նոր­դո­ւել են եր­կու հա­րիւր տա­րի ա­նընդ­մէջ մշա­կո­ւած ու ար­դէն ան­կոտ­րե­լի շղթայ դար­ձած ի­րենց շա­հա­մոլ քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ, որն է՝ ա­րա­գօ­րէն լա­փել այլ երկր­նե­րի հարստու­թիւն­նե­րը եւ դի­մադ­րող­նե­րին հիմ­նա­յա­տակ ոչն­չաց­նել:
­Նիւ­թի, իշ­խա­նու­թեան, ու­ժի մո­լուց­քը հա­մա­տա­րած ախտ դար­ձած ա­մէ­նու­րեք ոչն­չաց­նում է ոչ միայն մարդ­կա­յին շնոր­հա­լի ձեռ­քե­րի ստեղ­ծած դա­րա­ւոր ե­զա­կի հարս­տու­թիւն­նե­րը, այլ նաեւ՝ բնու­թիւ­նը, այն մի­ջա­վայ­րը, որն անհ­րա­ժեշտ է իր գո­յու­թեան հա­մար: Անխ­նայ կո­ղոպ­տում, քա­մում է երկ­րի ըն­դեր­քը, ա­պա­կա­նում օ­դը, ծո­վե­րը, լճե­րը, ով­կիա­նոս­նե­րը, դոյզն ան­գամ չմտա­ծե­լով սե­րունդ­նե­րի մա­սին, ո­րին կտա­կե­լու են մե­ռած մի մո­լո­րակ:
­Բարձր, ի­րա­կան, խո­րը մշա­կոյթն ան­գամ վե­րա­ծո­ւել է ան­ճա­շակ նիւ­թի, շա­հի եւ բնա­կա­նա­բար պա­տա­հա­կան չէ, այս հա­մա­տա­րած դա­տար­կու­թեան մէջ հա­սակ առ­նող սե­րուն­դը ան­տե­ղեակ մարդ­կա­յին ի­րա­կան ի­րա­ւուն­քին, ար­ժէք­նե­րին, հե­տե­ւում ու գլխի­կոր հա­մա­ձայն­ւում է իր իշ­խա­նու­թեան ռազ­մա­տենչ քայ­լե­րին:
­Մարդ­կա­յին բնազդ­նե­րի աս­տի­ճա­նա­կան յղկում-կրթու­թիւ­նը, կեան­քի փոր­ձա­ռու­թիւ­նը փո­խա­րին­ւում է տգէտ, լա­ւա­գոյն դէպ­քում մի­ջակ, շա­հա­ւէտ մտքի ար­տադ­րած ցուց­մունք­նե­րի ու­սու­մով: Այս լիա­ռատ երկ­րում մար­դիկ ան­բա­ւա­րար են, միայն է՛լ ա­ւե­լին ու­նե­նա­լու մո­լուց­քով բռնո­ւած: ­Տեխ­նո­լո­գիա­յի (ար­հես­տա­գի­տու­թեան) օ­րէօր զար­գա­ցու­մը նոյ­նիսկ բա­ւա­րար չնկա­տե­լով՝ տա­րո­ւած սպա­սում են միայն ա­մէն­ժա­մեայ զո­ւար­ճու­թիւն պատ­ճա­ռող ցնցիչ նո­րու­թիւն­նե­րի:
Այս օ­րե­րին բնու­թեան հասց­րած հա­րո­ւա­ծից մի­լիո­նա­ւոր մար­դիկ այս երկ­րում ան­տուն ու ա­նօ­թե­ւան դար­ձան՝ կորց­նե­լով տա­րի­ներ ի­րենց ստեղ­ծա­ծը: Ի­րա­պէս հո­գի ծո­ւա­տող, անմ­խի­թար վի­ճակ: ­Մի մխի­թա­րու­թեան բա­ցա­ռու­թեամբ սա­կայն, որ այս ա­ղէ­տեալ­նե­րը ի­րենց երկ­րում են, ի­րենց իսկ քա­ղաք­նե­րում, պե­տա­կան մար­մին­նե­րի եւ ժո­ղովր­դի ան­մի­ջա­կան մի­լիոն­նե­րի հաս­նող օգ­նու­թեան հո­վա­նո­ցով պատս­պա­րո­ւած ու պաշտ­պա­նո­ւած: ­Ճիշդ է, որ կո­րուստ­նե­րը ան­դառ­նա­լի են, սա­կայն այն յոյ­սը, որ օգ­նու­թեան ձեռ­քը ան­մի­ջա­պէս քեզ է պար­զո­ւած եւ դու կազ­մա­կեր­պո­ւած, հա­րուստ երկ­րում ես, առ­նո­ւազն յոյս ու մխի­թա­րու­թիւն է: Ի­րա­պէս ցա­ւա­լի ու անմ­խի­թար է վի­ճա­կը այն շրջան­նե­րի բնա­կիչ­նե­րի, ո­րոնք Ա­մե­րի­կա­յից դուրս են եւ իմ ողջ մտա­ծում­նե­րը ի­րենց հետ են, քան­զի մեր իւ­րա­քան­չիւ­րի մէջ դեռ ապ­րում է միան­գա­մից կորս­տեան առ­ջեւ կանգ­նած մեր ծնող­նե­րի տա­ռա­պան­քը, դա լի­նի կո­տո­րած, երկ­րա­շարժ, կամ՝ բնու­թեան այլ ա­ղէտ, հե­տե­ւա­բար՝ մենք միշտ մաս­նա­կից ենք մեզ զգում այս­պի­սի ա­ղէտ­նե­րին: ­Դա մեր վրայ ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն է ազ­դում եւ մենք ողջ խո­րու­թեամբ ենք զգում ոչ միայն ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի, այլ նաեւ այս օ­րե­րին հա­զա­րա­ւոր տե­ղա­հա­նո­ւած, կո­տո­րա­ծից ճո­ղոպ­րող ­Բանգ­լա­դեշ­ցի­նե­րի, ­Բուր­մա, ­Մէյն­մար, ­Սու­դան եւ Աֆ­րի­կեան տար­բեր հա­մայնք­նե­րի բնա­կիչ­նե­րի թա­փա­ռա­կան, ան­պաշտ­պան, ա­նօգ­նա­կան վի­ճա­կը:
Ար­դեօք այս երկ­րում, ա­ղէ­տից փրկուած­նե­րի մտքով եր­բե­ւէ ան­ցաւ, ի­րենց երկ­րի քա­ղա­քա­կան հա­րո­ւա­ծից մի­լիո­նա­ւոր տու­ժած­նե­րի բար­ձի­թող, ան­յոյս վի­ճա­կը: ­Չէ՞ որ նրանք էլ մարդ­կա­յին էակ­ներ են, նոյն ի­րա­ւուն­քով՝ մար­դա­վա­րի ապ­րե­լու ի­րա­ւուն­քով ծնո­ւած, բայց ար­հա­մա­րո­ւած:
­Մի­թէ՞ մարդ­կու­թիւ­նը այս­քան տա­րի­ներ պայ­քա­րեց, որ եր­կիր մո­լո­րա­կը դարձ­նի պա­տե­րազմ­նե­րի յոր­ձա­նուտ, ո­րը կուլ է տա­լիս ոչ միայն մի­լիո­նա­ւոր ան­մեղ բնակ­չու­թեան, ազ­նո­ւօ­րէն իր եր­կի­րը պաշտ­պա­նող ե­րի­տա­սարդ կեան­քեր, այլ խժռում, խե­ղա­թիւ­րում է ի­րա­կան ազ­նի­ւը, բա­րո­յա­կան մեծ գա­ղա­փար­ներն ու չա­փա­նիշ­նե­րը, ի­րա­կան քա­ղա­քակր­թու­թիւ­նը, ո­րը դա­րե­րով զար­գաց­րել ու պահ­պա­նել են ժո­ղո­վուրդ­նե­րը: Այս­պէս են կոր­ծա­նո­ւել մեծ տէ­րու­թիւն­նե­րը եւ այ­սօր մարդ­կու­թիւնն շտա­պում է դէ­պի այդ ուղ­ղու­թեամբ: Ի­րա­պէս, կար­ծես աշ­խար­հը շուռ է ե­կել:
Աշ­խար­հը սար­սա­փով է հե­տե­ւում ու մե­ղադ­րանք­ներ տե­ղում ­Հիւ­սի­սա­յին ­Քո­րէա­յի նա­խա­գահ ­Քիմ ­Ճոնկ Ու­նի նոր տե­սա­կի հիւ­լէա­կան զէն­քի նո­ւա­ճում­նե­րին, ո­րի պատ­րո­ւա­կով Ա­մե­րի­կան «ստի­պո­ւած» է՛լ ա­ւե­լի է հզօ­րաց­նում իր ռազ­մա­կան խա­րիսխ­նե­րը սահ­մա­նա­կից ջրե­րում, ո­րի բի­լիոն­նե­րի հաս­նող ծախ­սե­րը հո­գում են նաեւ այն երկր­նե­րը, ո­րոնց «պաշտ­պա­նում» է Ա­մե­րի­կան: ­Կար­ծո՞ւմ էք ­Հիւ­սի­սա­յին ­Քո­րէան այս­պի­սի հա­մար­ձակ կե­ցուածք կ­’որ­դեգ­րէր, ե­թէ ժա­մա­նա­կին Ա­մե­րի­կան մե­ղադ­րո­ւէր եւ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան են­թար­կո­ւէր նա­խա­գահ Թ­րու­մա­նը, ­Ճա­փո­նիա­յի վրայ հիւ­լէա­կան զէնք օգ­տա­գոր­ծե­լու հա­մար, ո­րից ճա­փո­նա­ցի ժո­ղո­վուր­դը դեռ ամ­բող­ջո­վին չի ա­պա­քի­նո­ւել: Ա­յո՛, երբ այս տա­րո­ղու­թեան յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը չեն դատ­ւում ու դա­տա­պարտ­ւում՝ ան­պայ­ման հե­տե­ւորդ­ներ են ու­նե­նում: ­Յի­շենք մեր ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը, ե­թէ ժա­մա­նա­կին ­Թուր­քիան դա­տա­պար­տո­ւէր ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մէջ եւ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան են­թար­կո­ւէր, ա­պա կը փրկո­ւէին հե­տա­գայ ազ­գե­րը՝ հրէա­նե­րից սկսած մին­չեւ այ­սօ­րո­ւայ տար­բեր երկր­նե­րում ցե­ղաս­պա­նու­թեան են­թար­կո­ւող­նե­րը:
Ա­մե­րի­կան աշ­խար­հի 70 երկր­նե­րում 800 ռազ­մա­կան խա­րիսխ­ներ ու­նի, ո­րը եւ նպաս­տում է աշ­խար­հին հսկե­լու եւ իր քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը պար­տադ­րե­լուն: Իսկ դա նշա­նա­կում է այդ­քան երկր­ներ կա­խո­ւա­ծու­թեան մէջ են ի­րե­նից եւ չեն կա­րող ծպտուն հա­նել:
Ա­ռանց հա­մե­մա­տու­թեան մէջ մտնե­լու այս հզօր երկ­րի հետ, որն ան­շուշտ իմ կող­մից բա­ւա­կան ան­լուրջ ու ծի­ծա­ղե­լի պիտ լի­նէր, ու­զում եմ յի­շեց­նել, որ մենք մեր հո­ղի վրայ չենք կա­րո­ղա­նում մեր գո­նէ մէկ վերջ­նա­կան խա­րիս­խը հիմ­նել եւ դեռ թոյլ ենք տա­լիս, որ մեզ կո­տո­րող թշնա­մին մեր հո­ղե­րի վրայ ի՛ր խա­րիսխ­նե­րը հիմ­նի: ­Նա­խի­ջե­ւա­նը ձեզ ա­պա­ցոյց, որ­տե­ղից ա­պօ­րի­նի տի­րա­ցած թշնա­մին ա­նա­մօ­թա­բար սպառ­նա­լիք­ներ է տե­ղում մեր գլխին: Այս­պէ՛ս է պա­տա­հում, երբ երկ­րիդ ղե­կա­վա­րը ծա­խու անձ է, օ­տար­նե­րի կա­մա­կա­տար եւ ժո­ղո­վուրդն էլ իր հեր­թին ան­տար­բեր է իր տա­րածք­նե­րի եւ իր ճա­կա­տագ­րի հան­դէպ: ­Մեր ժո­ղո­վուր­դը սո­վոր է վատ­թա­րա­գոյն դէպ­քում իր հո­ղը լքե­լու, այ­լոց մօտ օ­թե­ւա­նե­լուն: Այ­լա­պէս ին­չո՞վ բա­ցատ­րել, որ Ե­րե­ւա­նից միայն 60 քմ. հե­ռա­ւո­րու­թեան վրայ գտնո­ւող մեր այս հի­նա­ւուրց հո­ղը մենք ան­տար­բե­րօ­րէն դարձ­րինք Ատր­պէյ­ճա­նի ռազ­մա­կան խա­րիսխ, ո­րից այ­սօր զգու­շա­նա­լու ենք: ­Կար­ծում էք նոյն ճա­կա­տագ­րին չի՞ են­թար­կո­ւե­լու Ար­ցա­խեան բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րի ճնշման տակ գտնո­ւող մեր ա­զա­տագ­րած հո­ղա­տա­րածք­նե­րի ճա­կա­տա­գի­րը: ­Մեր ղե­կա­վար­նե­րը կար­ծում են այն­քան դի­ւա­նա­գէտ են, որ կա­րո­ղա­նա­լու են ա­ռանց զի­ջում­նե­րի, Ար­ցա­խը թշնա­մուն խա­րիսխ չդարձ­րած, դուրս գալ ի­րենց գոր­ծած մե­ծա­գոյն սխա­լից՝ ազա­տագ­րո­ւած մեր տա­րածք­նե­րը եր­կա­րա­տեւ եւ խո­ցե­լի բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րի նիւթ դարձ­նե­լուց:
­Մինչ Ար­ցա­խը հպար­տօ­րէն նշում է իր ա­զա­տագր­ման 26 ա­մեա­կը, մենք ար­դէն մի քա­նի շա­բաթ­ներ ի վեր լսում ենք Ե.Ա.Հ.Կ.ի ­Մինս­քի Խմ­բա­կի ա­մե­րի­կա­ցի նախ­կին հա­մա­նա­խա­գահ ­Ռի­չարդ ­Հոկ­լան­տի յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը, որ Ար­ցա­խի գրա­ւո­ւած տա­րածք­նե­րի շուրջ ըն­թա­ցող բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րում հայ­կա­կան կող­մը հա­մա­ձայն է փոխ-զի­ջում­նե­րի եւ հար­ցը միայն ­Լա­չի­նի մէջ թշնա­մու հա­մար ա­պա­հով գօ­տի ստեղ­ծելն է: Եր­կար տա­րի­ներ ա­նընդ­մէջ հնչող այս սա­կար­կու­թիւն­նե­րը մեր բո­լո­րի պրկո­ւած զգա­յա­րան­նե­րը այն­քան են մա­շել, որ մենք այ­լեւս ան­տար­բե­րու­թեամբ ենք ըն­դու­նում բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րի շուրջ ըն­թա­ցող սուտ կամ ճիշդ լու­րե­րը:
Իսկ մեր ղե­կա­վար­նե­րը, երկ­րի նա­խա­գա­հը, ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րը կամ Հ.Յ.Դ. ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, ոչ թէ բա­ցար­ձա­կա­պէս չեն հեր­քում նրա յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը, կամ՝ հա­կա­ռա­կը հաս­տա­տող փաս­տեր բե­րում, այլ փոր­ձում են մեզ հա­մո­զել, որ վեր­ջին խօս­քը Ար­ցա­խի ժո­ղովր­դին է պատ­կա­նում:
Բ­նա­կա­նա­բար այս ա­նո­րոշ վի­ճա­կում տար­բեր եզ­րա­կա­ցու­թիւն­նե­րի ենք յան­գում եւ յա­ւե­լեալ ան­գամ վատ տրա­մադր­ւում մեզ հանգս­տաց­նող­նե­րի հան­դէպ, իսկ ա­ւե­լի ան­կեղծ՝ չենք հա­ւա­տում ոե­ւէ մէ­կի յայ­տա­րա­րու­թեան:
Ես ար­դէն վե­րը նշե­ցի ժո­ղովր­դի ձայ­նի ո­չինչ ազ­դե­ցու­թեան մա­սին ա­մէ­նու­րեք: Եւ հի­մա, երբ մեզ հանգս­տաց­նում են ժո­ղովր­դի ո­րոշ­մամբ հար­ցը լու­ծե­լու տար­բե­րա­կին, իբ­րեւ թէ այդ հար­ցը կար­գա­ւո­րող­նե­րը կ­’ըն­դու­նեն ու կը յար­գեն Ար­ցա­խի ժո­ղովր­դի կամ­քը, սկսում ենք խո­րա­պէս ան­հանգս­տա­նալ՝ քաջ գի­տե­նա­լով, որ բա­նակ­ցու­թեան մաս­նա­կից­նե­րից ո­րե­ւէ մէ­կը այն­քան միա­միտ չէ, որ սպա­սում է ժո­ղովր­դի հա­կա­ռակ քո­ւէին եւ դեռ շա­րու­նա­կում իր առ ու ծա­խը:
­Հարցն այս­տեղ այն է, որ մենք այ­լեւս մի տե­ղից սկսե­լու ենք Ո՛Չ ա­սե­լու մեր ազ­գա­յին ի­րա­ւունք­նե­րը չա­րա­շա­հող­նե­րին: ­Մեր դա­րա­ւոր պատ­մու­թեան սխալ ըն­թաց­քը եւ մեր կո­րուստ­նե­րը հէնց այս չկա­րո­ղա­նալ Ո՛Չ ա­սե­լու վրայ է հիմ­նո­ւած: ­Մենք միշտ մէջք­ներս ծռած ա­ռե­րես հա­մա­ձայն­ւում ենք բո­լոր կող­մե­րի հետ եւ սպա­սում, թէ նրան­ցից ո՞վ կ­’օգ­նի մեզ, որ նրանց ո­ղոր­մա­ծու­թեան հո­վա­նու տակ մտնենք ան­մի­ջա­պէս ու սպա­սենք, թէ նրան­ցից ո՞վ է լու­ծե­լու մեր հար­ցե­րը:
26 տա­րի ա­ռաջ մեր մար­տիկ­նե­րը կա­րո­ղա­ցան Ո՛Չ ա­սել թշնա­մուն եւ ա­զա­տագ­րե­ցին Ար­ցա­խը: ­Կա­րող էին ամ­բող­ջա­պէս ա­զա­տագ­րել եւ պար­տո­ւած թշնա­մու հետ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րի մէջ եր­բեք չմտնել, ե­թէ կա­րո­ղա­նա­յին նոյն ու­ժով Ո՛Չ ա­սել Ար­ցա­խի ամ­բող­ջա­կան ա­զա­տագ­րու­մը խա­փա­նող մեր ա­ռա­ջին նա­խա­գա­հին: ­Մենք ար­դէն ան­գամ­ներ ա­պա­ցու­ցել ենք, որ կա­րող ենք Ո՛Չ ա­սել, ու­րեմն՝ պի­տի շա­րու­նա­կենք մեր այդ Ո՛­Չը մին­չեւ մեր վերջ­նա­կան յաղ­թա­նա­կին հաս­նե­լը:
­Մենք գի­տենք, գեր-պե­տու­թիւն­նե­րը յա­տուկ ծրագ­րով, մեր նման, ինք­ներս մեզ թա­կար­դի մէջ դրած երկր­նե­րին, պա­հում են եր­կա­րա­տեւ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րի կա­պանք­նե­րի մէջ, այդ կա­պանք­նե­րի ծայ­րը միշտ ի­րենց ձեռ­քում պա­հե­լով, որ տա­րա­ծաշր­ջա­նը եր­բեք խա­ղա­ղու­թիւն չու­նե­նայ, որ ի­րենք ի­րենց հե­տա­գայ ծրագ­րե­րը ի­րա­կա­նաց­նեն այդ երկր­նե­րում: ­Մեր տա­րա­ծաշր­ջա­նը մեծ ռազ­մա­վա­րա­կան հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ ու­նի, դրա պատ­ճա­ռով դա­րեր աս­պա­տա­կո­ւել է մեր հո­ղը: Ե­թէ դա մենք չենք տես­նում ու գնա­հա­տում դա մեր քա­ղա­քա­կան տհաս մտա­ծո­ղու­թեան ա­պա­ցոյցն է:
­Մենք ցոյ­ցի ենք ել­նում ա­մէն պա­տեհ ա­ռի­թով միայն սո­ցիա­լա­կան պա­հանջ­նե­րի հա­մար, սա­կայն երբ մեր հայ­կա­կան գե­րեզ­մա­նա­տան վրայ ար­տաք­նոց են կա­ռու­ցում ­Թուր­քիոյ խորհր­դա­րա­նի հրա­մա­նով, միայն մէկ հայ է իր ձայ­նը բարձ­րաց­նում — ­Կա­րօ ­Փայ­լա­նը: ­Լաւ որ այդ անն­ման հա­յին ու­նենք, փառք ու պա­տիւ ի­րեն, ո­րը միայ­նակ, ծե­ծո­ւե­լով, իր կեան­քը վտան­գե­լով, մեր հար­ցերն է պաշտ­պա­նում թշնա­մու տան մէջ, հայ դպրոց­նե­րի վի­ճա­կից սկսած մին­չեւ մեր ազ­գա­պատ­կան ու­նե­ցո­ւածք­նե­րի ոչն­չաց­ման կամ ազ­գա­յին ի­րա­ւունք­նե­րի ոտ­նա­կոխ­ման ժա­մա­նակ:
­Բայց չէ՞ որ մեր հայ­րե­նի իշ­խա­նու­թեան եւ ­Հայ ­Դա­տի պար­տա­կա­նու­թիւնն էր ­Թուր­քիոյ այդ ան­բա­րոյ վճռի՝ ­Վա­նի Ար­տա­մետ շրջա­նի հայ­կա­կան հի­նա­ւուրց գե­րեզ­մա­նա­տան վրայ ար­տաք­նո­ցի կա­ռուց­ման դէմ որ­պէս պե­տու­թիւն, որ­պէս հա­յե­րի ի­րա­ւունք­նե­րի պաշտ­պան, բո­ղո­քե­լու: Ոչ միայն պե­տա­կան, այլ ազ­գա­յին պար­տա­կա­նու­թիւնն էր աշ­խար­հի ու­շադ­րու­թեան ներ­կա­յաց­նել, մին­չեւ իսկ Մ.Ա.Կ.ի հա­մա­ժո­ղո­վի եւ ազ­գե­րի ի­րա­ւունք­նե­րը պաշտ­պա­նող այլ բարձ­րա­գոյն հաս­տա­տու­թիւն­նե­րի ու­շադ­րու­թեան ար­ժա­նաց­նել ­Թուր­քիոյ այդ մի­տում­նա­ւոր նո­ւաս­տա­ցու­ցիչ վճի­ռը՝ յա­ւե­լեալ ան­գամ աշ­խար­հին ազ­դա­րա­րե­լով, որ ­Թուր­քիան շա­րու­նա­կում է ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը նոյ­նիսկ հայ մե­ռեալ­նե­րի վրայ, պղծում է մեր բռնագ­րա­ւած տա­րածք­նե­րը, բա­ցա­յայ­տօ­րէն ոչնչաց­նում մեր ազ­գա­յին մա­սունք­նե­րը: Որ՝ ­Թուր­քիա­յի այդ ո­րո­շու­մը ա­ւե­լի շատ հայ ժո­ղովր­դին յա­ւե­լեալ ան­գամ ոչն­չաց­նե­լու քայլ է, քան տե­ղի անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն:
Ինչ­պէ՞ս է, որ ­Թուր­քիան դեռ չի ա­զա­տագր­ւում իր թոյ­նից հան­դէպ հա­յի, իսկ հա­յը ար­դէն նե­րել է եւ այս­պի­սի ան­պա­տո­ւող ապ­տակ­նե­րը լռու­թեամբ ու ան­տար­բե­րու­թեամբ է ըն­դու­նում:
­Չէ՞ որ պե­տա­կան ո­րո­շում­նե­րը պե­տա­կան մա­կար­դա­կով են լուծ­ւում:
­Մենք լռե­ցինք, երբ ­Նա­խի­ջե­ւա­նի մեր նախ­նի­նե­րի գե­րեզ­ման­ներն էին յօ­շո­տում եւ տե­սաք, թէ ար­դիւն­քը ի՛նչ ե­ղաւ: ­Հի­մա էլ լռե­ցինք եւ ար­դիւն­քը պարզ է: Վս­տահ եմ վա­ղը հայ զբօ­սաշր­ջիկ­նե­րը ի­րենք էլ նոյն ան­տար­բե­րու­թեամբ կ­’օգ­տա­գոր­ծեն այդ ար­տաք­նո­ցը:
­Չենք մտա­ծում, որ ե­թէ նոյ­նիսկ մեր բո­ղո­քը ար­դիւնք էլ չտայ, գո­նէ ան­հանգս­տաց­րած կը լի­նենք թշնա­մուն՝ յա­ւե­լեալ ան­գամ ազ­դա­րա­րե­լով մեր կե­ցո­ւած­քը իր գոր­ծած ան­ժամ­կէտ, ան­նե­րե­լի յան­ցա­գոր­ծու­թեան պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան հա­մար, իսկ աշ­խար­հի ու­ղե­ղում կրկնա­կի ան­գամ կը փո­րագ­րո­ւի մի փաստ՝ մեր հո­ղե­րի բռնագ­րա­ւած վի­ճա­կի փաս­տը:
Ինչ­պէս ե­րե­ւում է, մենք դեռ շատ եր­կար ճա­նա­պարհ ու­նենք անց­նե­լու որ­պէս ազգ, որ հաս­կա­նանք ի­րա­պէս ինչ­պէս են մեծ ազգ դառ­նում: ­Դառ­նում են մեծ քայ­լե­րով, հա­մար­ձակ ո­րո­շում­նե­րով, խա­ղա­ղու­թիւ­նը ոչ թէ մու­րա­լով շա­հե­լով, ու­րիշ­նե­րի օգ­նու­թեան վրայ միշտ աչք տնկած, այլ սե­փա­կան ու­ժե­րը կեդ­րո­նաց­նե­լով, քա­ղա­քա­կան մտքի զար­գա­ցու­մով, սե­փա­կան հո­ղի ի­րա­ւուն­քի պաշ­տա­մուն­քով:
Ե­թէ այ­սօ­րո­ւայ դիր­քո­րո­շու­մով ու հո­գե­բա­նու­թեամբ շա­րու­նա­կենք, աշ­խար­հը ի­րա­պէս պի­տի շրջենք մեր գլխին:
Ա­միս­ներ ի վեր մա­մու­լում, դի­մա­տետ­րե­րում, հա­մա­ցան­ցում խօս­ւում, ներ­բող­ւում են մօ­տե­ցող, ­Սեպտ. 18ին կա­յա­նա­լիք ­Հա­յաս­տան-Ս­փիւռք 6րդ ­հա­մա­գու­մա­րի մա­սին: ­Մեծ պա­թո­սով ազ­դա­րար­ւում է՝ «մի քա­նի հա­զար» հրա­ւի­րեալ­նե­րի մաս­նակ­ցու­թիւ­նը, որն ի դէպ, ինձ յի­շեց­նում է նախ­կի­նում՝ ­Մոս­կո­ւա­յում, կա­յա­ցող Ս.Մ.Կ.Կ. հա­մա­գու­մար­նե­րը, ուր ա­ռանձ­նա­կի պա­տիւ էր մաս­նակ­ցե­լը եւ մաս­նա­կից­նե­րը, մե­ծա­մա­սամբ խորհր­դա­յին կար­գե­րի նո­ւի­րեալ­ներ, վե­րա­դառ­նում էին դա­տարկ քա­րոզ­չու­թեամբ լե­ցուած: ­Թող ինձ նե­րեն այս ա­կա­մայ հա­մե­մա­տու­թեան հա­մար, ո­րը պար­զա­պէս ցա­ւով ծնո­ւեց իմ մէջ՝ տես­նե­լով, թէ այս թէժ քա­ղա­քա­կան վտան­գո­ւած պա­հին, մենք ար­դեօք սուտ քա­րոզ­չու­թեամբ չե՞նք զբաղ­ւում:
Ար­դեօ՞ք այս խոս­տա­ցեալ «հա­մազ­գա­յին խոր­հուրդ»ի կազ­մու­թիւ­նը միայն ներ­կայ ­Հա­յաս­տա­նի հիմ­նադր­ման 100ա­մեա­կի հա­մա­տեղ ձեռ­նարկ­ներ կազ­մե­լու հա­մա՞ր է, թէ՞ կա­րո­ղա­նա­լու է մեր մաս­նա­տո­ւած վի­ճա­կը հար­թել, կա­րո­ղա­նա­լու է երկ­րի ար­տա­գաղ­թի հոս­քի հիմ­նա­կան պատ­ճառ­նե­րի եւ դրա ար­գիլ­ման հար­ցը բարձ­րաց­նել, օ­րէօր ա­ճող ի­րենց ար­մատ­նե­րին վե­րա­դար­ձող մահ­մե­տա­կա­նա­ցած հա­յե­րի ճա­կա­տագ­րի հար­ցը ար­ծար­ծել, Ար­ցա­խեան մեր տա­րածք­նե­րի ա­պա­հո­վու­թեան խնդի­րը քննար­կել: ­Վեր­ջա­պէս, ա­ռաջ­նա­կարգ եւ հրա­տապ պա­հանջ դարձ­նե­լո՞ւ է մեր հո­ղա­յին եւ հա­մընդ­հա­նուր ու­նե­ցո­ւածք­նե­րի պա­հան­ջա­տի­րու­թեան հար­ցը:
Ու­րախ եմ, որ սփիւռ­քից հա­զա­րա­ւոր հա­յեր են մաս­նակ­ցե­լու: Ու­րախ եմ, քա­նի որ հայ­րե­նի­քի հետ իւ­րա­քան­չիւր շփում ա­ւե­լի է մեզ մօ­տեց­նում ի­րա­րու: ­Սա­կայն իմ մտա­հո­գու­թիւնն այն է, որ Ս­փիւռ­քը ար­դեօ՞ք կրկին գնում է միայն ունկնդ­րե­լու՝ մի քա­նի պա­տո­ւոյ գիր-շքան­շան­նե­րով օ­ծո­ւե­լով, սուտ խոս­տում­նե­րով վե­րա­դառ­նա­լու, ինչ­պէս նա­խորդ ան­գամ­նե­րին, թէ՞ լուրջ պա­հանջ­նե­րի ծրա­գիր ու­նի մշա­կած: Ե­թէ ծրա­գիր ու­նի մշա­կած, ին­չո՞ւ սփիւռ­քում ապ­րող­ներս ան­հա­ղորդ ենք այդ ծրագ­րին:
­Ցա­ւա­լի, բայց անժխ­տե­լի ի­րա­կա­նու­թեամբ սփիւռ­քում հա­յու­թեան թի­ւը կրկնա­կի եւ ա­ւե­լի ան­գամ շատ է, քան բուն հայ­րե­նի­քում, հե­տե­ւա­բար իր ա­սե­լի­քը ա­ւե­լի ծան­րակ­շիռ ու բազ­մա­շերտ է լի­նե­լու, ա­ւե­լի կա­րե­ւոր, լսե­լի դառ­նա­լու։
Ոչ ոք չի կա­րող ժխտել, որ սփիւռ­քը ­Հա­յաս­տա­նի հետ, ան­կա­խու­թեան ա­ռա­ջին իսկ օ­րից, կի­սում է նրա դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը, ա­ւե­լիով օ­ժան­դա­կում նրա ա­րագ վե­րա­կանգ­մա­նը, յատ­կա­պէս տնտե­սա­կան հար­ցե­րում, մեծ ներդ­րում­նե­րով օգ­նում իր երկ­րի զար­գաց­մա­նը եւ բնա­կա­նա­բար ի­րա­ւունք ու­նի նաեւ ա­ռա­ջարկ­նե­րի, յատ­կա­պէս այդ ա­ռա­ջարկ­նե­րը ըն­դու­նե­լի դարձ­նե­լու: Այն­պէս որ, սփիւռ­քը պի­տի ներ­կա­յա­նայ լրջօ­րէն ու­սում­նա­սի­րո­ւած, պատ­րաս­տո­ւած ամ­բող­ջա­կան ծրագ­րով, նե­րա­ռած ողջ սփիւռ­քա­հա­յու­թեան ձայ­նը, ո­րի գլխա­ւոր ա­ռանց­քը մեր ու­շա­ցած պա­հան­ջա­տի­րու­թեան հար­ցը, սփիւռ­քա­հա­յու­թեան կող­մից ­Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կա­նու­թեան ծրագ­րի մա­սը դարձ­նե­լու հրա­տապ պա­հանջն է:
Եւ դա ոչ թէ ա­ղեր­սանք, խնդրանք կամ սոսկ ար­տա­յայ­տու­թիւն է լի­նե­լու, այլ լրջօ­րէն մշա­կո­ւած, օ­րի­նա­ւոր, աս­տի­ճա­նա­կան փու­լե­րով վերջ­նա­կան նպա­տա­կա­կէ­տին հաս­նե­լու ցուց­մուն­քով պա­հանջ է լի­նե­լու: Ա­յո, սփիւռ­քը ի­րա­ւունք ու­նի ոչ միայն ներդ­նե­լու, այլ նաեւ պա­հան­ջե­լու:
Ան­շուշտ այս հա­մա­տա­րած փլու­զո­ւող աշ­խար­հում, սփիւռ­քա­հա­յու­թիւ­նը՝ գտնո­ւե­լով այդ խառ­նա­րա­նի կենտ­րո­նում, ա­մէն կերպ փոր­ձում է պահ­պա­նել իր հա­յու­թիւ­նը եւ հայ ար­ժէք­նե­րը փո­խան­ցել սե­րունդ­նե­րին: Ար­դէն մի քա­նի սե­րունդ մեծ զո­հո­ղու­թիւն­նե­րի գնով շա­րու­նա­կա­բար կրթւում է ան­սահ­ման հայ­րե­նա­սի­րու­թեամբ, իր երկ­րի ու այդ երկ­րի հա­մար ա­րիւն թա­փած հե­րոս­նե­րի ա­նո­ւամբ սնո­ւե­լով, սա­կայն միա­ժա­մա­նակ զգա­լի է ա­րեւմտայ­նա­ցու­մը նրանց մտա­ծե­լա­կեր­պի եւ հո­գե­բա­նու­թեան մէջ եւ այս­տեղ է ­Հա­յաս­տա­նի օգ­նու­թեան անհ­րա­ժեշ­տու­թիւ­նը:
­Փո­խա­դար­ձա­բար, օգ­տա­կար է սփիւռ­քի փոր­ձա­ռու­թեան ներդ­րու­մը հայ­րե­նի ժո­ղովր­դի հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը գի­տակ­ցա­կան հող դարձ­նե­լու, սե­փա­կան հո­ղի իւ­րա­քան­չիւր թի­զը ար­ժե­ւո­րե­լու ու պահ­պա­նե­լու գոր­ծում: Այս հա­մա­տեղ փո­խա­դարձ աշ­խա­տան­քով միայն կ­’ար­ժե­ւո­րո­ւի «հա­մա­հայ­կա­կան խոր­հուրդ»ի կազ­մու­թիւ­նը եւ հե­տա­գայ հա­մա­ժո­ղով­նե­րը:
Աշ­խար­հի ա­րա­գօ­րէն փո­թոր­կո­ւող ի­րա­րան­ցու­մի մէջ մեր պար­տա­կա­նու­թիւնն է ա­ռանց դոյզն իսկ զի­ջում­նե­րի, դա լի­նի հո­ղա­յին, սահ­մա­նա­յին, ազ­գա­յին շա­հե­րում ան­կոտ­րում ամ­րա­նալ, ա­ռաջ ըն­թա­նալ, թոյլ չտալ, որ աշ­խար­հը շուռ գայ մեր գլխին:

13 ­Սեպ­տեմ­բեր, 2017թ.