Չցամքող հիւմորով 1906ին մեր մեծագոյն երգիծաբան-թատերագիրներէն Երուանդ Օտեանի (1869-1926) եւ «պանդուխտի կեանքը» հարազատօրէն նկարագրող գրագէտ Մելքոն Կիւրճեանի-Հրանդ (1859-1915) կողմէ գրուած այս թատրերգութիւն-օփերէթը, փաստօրէն, երգիծական ոճով «կը ծաղրէ» ֆրանսական-հայկական-թրքական՝ հայ կեանքի, մտքի ու ընկերային երեւոյթներու, պայմաններու ու «վերէն թռող» մտայնութիւններու իրականութիւնը, թատրոնի ճամբով լուսարձակի տակ առնելով Պոլսոյ ազգային ու ընկերային դասակարգերու գաւառային վերաբերումն ու ապրելակերպը։
20րդ դարու սկիզբը Թուրքիոյ հայաշատ քաղաքներու մէջ շեշտակիօրէն տիրապետող խորթ երեւոյթներ ու իրավիճակներ հանդիսադրող այս կատակերգութիւնը, անցnող 100 տարուան ընթացքին, մասնաւորաբար մինչեւ 1960ական թուականները ներկայացուած է Եգիպտոսի, սփիւռքահայ հայաշատ քաղաքներու, այլեւ Երեւանի պետական-երաժշտական թատրոնի կողմէ, տարբեր ու տարբեր բեմադրութիւններով ու մեծ յաջողութեամբ անմոռանալի տպաւորութիւններ գործելով թատերասէր հասարակութեան մօտ։
Թուրքիոյ մէջ տիրապետող եղող մտայնութիւնները ու Փոքր Ասիոյ տարբեր քաղաքներէն դէպի Յունաստան գաղթած հայեր՝ իրենց հետ անխուսափելիօրէն բերին հաստատուած վայրի նոր մտայնութիւնը ձեւաւորող ու կազմաւորող հին բարքեր, ազդեցութիւններ, ընկերային բախումներ, ատոնցմէ ձերբազատուելու, կամ առնուազն խուսափելու հարկադրալից պարտաւորութեամբ։
Եւ այսպէս, հայերը հազիւ յունական հողի վրայ կոխած, երբ կը փորձէին տուն-տեղ ըլլալ, խրճիթ մը կառուցել, աշխատանք գտնել, իրենց մատղաշ սերունդի կրթութեան հարցը անմիջականօրէն դիմագրաւել («Զաւարեան» վարժարանը դեռ կառուցուած չէր), երբեմնի հայաշատ Լիփազմայի գաղութին մէջ, տեղւոյն փոքրիկ Ազգային վարժարանի համստ սրահին մէջ, Հ.Կ.Խաչի հովանաւորութեան տակ գեղարուեստասէր տղաք ու աղջիկներ կը համարձակին պատրաստել ու իրենց սեփական ուժերով բեմադրել Պոլսոյ մէջ տեսած-լսած «Չարշըլը»ի թատրերգութիւնը։
Լիփազմայի հայերը, երբ տակաւին՝ աւելի վերջ իրենց թաղաշրջանը փոխուեցաւ ու Տրափեցոնա անուանուեցաւ, կը խօսէին ու կը գրէին այդ սքանչելի ներկայացման յաջողութեան մասին, որ իրագործուած էր 1925ին, այսինքն տարագրութենէն Յունաստան իրենց հաստատումէն 3 տարի վերջ միայն։
Սոյն օփերէթը իր երիտասարդ տարիքին (1929) յօրինեց մեր երգչախումբի սիրուած ու վաստակաւոր խմբավար ու երաժիշտ Յակոբ Փափազեան։
Կ’երեւի թէ ժամանակը արագօրէն կը բուժէր Ցեղասպանութեան մը ահաւոր վէրքերը, ժողովուրդի մը համար որ մազապուրծ փրկուած էր անասելի ողբերգութենէ մը եւ արցունքը ժպիտի կը վերածէր մարդկային յանդուգն քաջութեամբ ու հոգեկան վեհութեամբ։
Եւ ինչպէս բոլոր լաւ բաները -մանաւանդ արուեստը- շուտով վարակիչ կը դառնան, Լիփազմայի օրինակը վարակիչ կը դառնայ Ֆիքսի մէջ, ուր Ազգային վարժարանի սրահին մէջ (հայ կաթողիկէ վարժարան), աւեիլ վերջ Գոքինիա, յաջորդաբար ալ «Քենտրիքօ» այդ օրերուն ամառնային թատերասրահին մէջ կ’արժանանայ իրերայաջորդ յաջող բեմադրութիւններու։ Թատերական այս հոսանքը կը շարունակուի 40ական եւ 50ական թուականներուն եւս։ Համբաւը կը հասնի Թեսաղոնիկէ, ուր տեղի կþունենան երկու անմոռանալի ներկայացումներ, առաջինը 1965ին, երկրորդը 1977ին, գնահատանքի արժանանալով այդ քաղաքին մէջ տասնամեակներու հարուստ պատմութիւն ունեցող «Ադամեան» թատերախումբի հին եւ նոր թատերասէրներու մօտ։
Թեսաղոնիկէի ներկայացումէն 15 տարի վերջ, գեղարուեստասէր մեր ժողովուրդին փափաքին ընդառաջելով, Համազգայինի թատերախումբը, բեմադրութեամբ իր անմոռանալի ու վսատակաւոր «վարպետ» Արշաւիր Գազանճեանի ղեկավարութեամբ կը վերաբեմադրէ «Չարշըլը»ն Փիրէայի Քաղաքապետական դասական թատրոնի բեմէն, անմոռանալի ներկայացումով, թատերական լաւագոյն ուժերով, «Յակոբ Փափազեան» երգչախումբով ու այդ օրերու իր խմբավար ընկ. Մկրտիչ Գրիգորեանի ղեկավարութեամբ եւ կենդանի նուագախումբով։
***
Ու հասանք Կիրակի՝ 5 Մարտ 2017ին։ Այսինքն, Յունաստանի մէջ թատրոնի առաջին ներկայացումէն 92 տարի վերջ, մօտ մէկ դար։ Արժէքային ըմբռնումներու շարունակականութիւնը շատ մեծ բան է փոքրիկ գաղութներու մեծ կեանքին մէջ։ Այսքա՜ն շատ տարուան մէջ այսքա՜ն շատ բան եղած է։ Ապրի՛ն բոլորը։
Թատրոնը, երգը, պարը՝ բնորոշած է յունահայ գաղութի հարուստ անցեալն ու ներկան։ Յունահայութիւնը արուեստով ինքնասունուցուած գաղութ մը եղած է եւ արուեստը դասած է ամէն ինչ վեր ու աւելի վեր։
Յունաստանի Համազգայինի Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութեան «Արշաւիր Գազանճեան» թատերախումբի յանձնախումբը՝ ներշնչեց, որ անցեալի ժամանակը իր յուշը պարտադրէ, որ յուշն ալ իր ներկայ ժամանակը վայելքի օրուայ վերածէ։
Յանձնախումբը՝ ատենէ մը ի վեր լծուած է Յունաստանի մէջ անցնող տասնամեակներուն իրագործուած թատերական ներկայացումներուն video-ները թուայնացնելու — dvd-ի վերածելու աշխատանքին, հին փրկելու, որակաւորելու եւ արխիւային իմաստով ճիշդ ու մնայուն վիճակի մէջ պահպանելու հեռանկարով։ Անցեալ Կիրակի երեկոյեանը Ֆիքսի մէջ ներկայացուածը, այդ աշխատանքին մէկ կենդանի նմուշը կը կազմէ։
Յանձնախումբը՝ Շրջանային Վարչութեան հետ ձեռք-ձեռքի տուած լծուած է նաեւ Հայաստանէն ու Սփիւռքի այլ գաղութներու մէջ կատարուած ներկայացումներու նմուշներ ապահովել իր դասաւորելիք ապագայ ընտրացանկը հարստացնելու նպատակով։ Այս գործին համար դիմած է նաեւ Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան, Պէյրութ։
***
«Չարշըլը Արթին Աղա» օփերէթի ներկայացումը տեղի ունեցաւ Կիրակի՝ 5 Մարտ, ժամը 7։30ին, Ֆիքսի «Արամ Մանուկեան» ակումբի սրահին մէջ, Wine bar Theatre ոճով։ Յանձնախումբի անունով բացումը կատարեց ընկ. Ժագ Տամատեան, իր խօսքի իբրեւ բնաբան ընտրելով «Վերադարձ դէպի անցեալ», խորհուրդ քաղելով այն ասացուածքէն, որ նայելով դէպի ետ, հնարաւոր է դասեր քաղել եւ ապագայ կերտել։
Ընկերը խօսեցաւ «Չարշըլը» օփերէթի անցեալի ներկայացումներու մասին, պարզելով յունահայ գաղութի հնամենի պատկերը։ Նշեց, թէ ընթացքի մէջ է հին video-ները թուայնացնելու ծրագիրն ու աշխատանքը եւ կոչ ուղղեց ներկաներուն՝ յանձնախումբի տրամադրութեան տակ դնել անցեալի թատերական նիւթեր զանոնք լաւագոյնս օգտագործելու, ապա վերադարձնելու տէրերուն։
Երեկոն անցաւ հաճելի մթնոլորտի մէջ։ Dvdի ներկայացում, բաժակ մը խմիչք, աղանդերներ, զուարճախօսութիւններ ու յիշատակներու պատումը կենդանի պահեցին մթնոլորտը։
Աւարտին, փափաքողները գնեցին թուայնացած dvdին եւ յատկապէս պատրաստուած հաւաքածոյ մը։
Վարձքը կատար յայտնի թէ անյայտ բոլոր աշխատողներուն։
ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆԻ ԹՂԹԱԿԻՑ
