Մայիս 18ի այս օրը հայ ժողովուրդը կ’ոգեկոչէ մահուան 37րդ տարելիցը իր մեծատաղանդ գրողներէն եւ աշխարհահռչակ արժէքներէն Ուիլեըմ Սարոյեանի։
Հայերէն լեզուով չգրեց Սարոյեան։ Ստեղծագործեց ամերիկեան գրականութեան աւանդներուն համահունչ։ Համաշխարհային գրականութեան գանձը հարստացուց ամէն գոյնի եւ սեռի մարդ էակին հանդէպ անհուն սիրոյ յորդառատ պարզութեամբ։ Կեանքին ու աշխարհին փարեցաւ անկեղծ ժպիտով ու մեղմ, բարի երգիծանքով՝ լաւագոյն ապագայ մը ցանկալով ողջ մարդկութեան։
Այդ բոլորով՝ Սարոյեան հանուր մարդկութեան ժառանգութիւն ձգեց գեղարուեստական բարձրորակ գրականութիւն մը, ուր միշտ տիրական կը մնայ անձնապէ՛ս ինք՝ անվիճելիօրէն հա՛յ Սարոյեանը, անվիճելիօրէն հայաշո՛ւնչ իր աշխարհայեացքով ու բաբախումով։
Ուիլեըմ Սարոյեան միշտ հպարտութեամբ շեշտեց, որ անգլերէն գրելով եւ ամերիկեան միջավայրէն իր նիւթերը քաղելով հանդերձ՝ խորապէս ամերիկահայ գրող է ինք եւ անպայման մաս կը կազմէ հայ գրողներու տաղանդաշատ ընտանիքին։
Ծնած է 1908ին, Ֆրեզնօ (Քալիֆորնիա), Բիթլիսէն գաղթած հայ ընտանիքի մը յարկին տակ։ Հայրը՝ Արմենակ Սարոյեան 1905ին, 30 տարեկանին եւ առանձինն, պանդուխտ գացած է Նիւ Եորք, բաւարար դրամ շահելու եւ երկիր մնացած նորակազմ ընտանիքը իր մօտ բերելու յոյսերով։
Այդպէ՛ս ալ եղաւ։ Արմենակ շուտով յաջողեցաւ կինը՝ Թագուհին ու երեք զաւակները բերել Նիւ Եորք, բայց անոնք չսիրեցին Նիւ Եորքի կլիման եւ Արմենակ իր ընտանիքով անցաւ Քալիֆորնիա, որուն օդն ու բնութիւնը աւելի հարազատ էին։ 1908ին ծնաւ ընտանիքի չորրորդ զաւակն ու երկրորդ տղան՝ Ուիլեըմը։ Բայց երեք տարի ետք, անակնկալ եւ անողոք հիւանդութիւն մը պատճառ դարձաւ Արմենակի մահուան։
Իր Հենրի եղբօր եւ Զապէլ ու Կոզէթ քոյրերուն հետ Ուիլեըմ որբացաւ հօրմէ։ Մայրը ստիպուեցաւ իր դեռատի զաւակները յանձնել Fred Finch Orphanage անունով Օքլէնտ գտնուող որբանոցի խնամքին, իսկ ինք աշխատանք գտաւ մերձակայ Սան Ֆրանսիսքօ քաղաքին մէջ։ Քանի մը տարի ետք ընտանիքը վերամիացաւ Ֆրեզնոյի մէջ, Սան Յովակիմ Հովիտի շրջանը։ Անոնց միացաւ նաեւ Թագուհիի մայրը՝ նոր այրիացած Լիւսին, որ խոր ազդեցութիւն պիտի գործէր մանուկ Ուիլեըմի կազմաւորման վրայ։
Որբ մանկութեան կեանքի դաժան պայմանները, որբանոցային կեանքը, Ֆրեզնոյի գեղեցիկ բնութիւնը եւ սովորական մարդոց պարզութիւնը շաղախեցին Ուլիեըմի անսահման մարդկայնապաշտութիւնը։ Պատանի տարիքէն, ապրուստի հոգերով, ստիպուեցաւ կեանքի ասպարէզ նետուիլ, սիրեց եւ փարեցաւ թերթ բաշխելու գործին։ Միաժամանակ՝ կանոնաւոր ուսման բացակայութեան բերումով, կլանուեցաւ ինքնադաստիարակութեամբ ու ինքնազարգացումով։ Անյագօրէն նուիրուեցաւ ամերիկեան եւ համաշխարհային գրականութեան անկորնչելի գոհարներու ընթերցումին եւ իւրացումին։ Յատկապէս սեփական՝ հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր մշակութային հարստութեան, աւանդոյթներուն, պատմութեան եւ շրջապատի հայկական կեանքի խուզարկու ուսանողը դարձաւ։
Այդպէ՛ս սկսաւ գրել եւ առաջին անգամ 1933ին, Պոսթոնի Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Հայրենիք» շաբաթաթերթի էջերուն, Սիրակ Կորեան ստորագրութեամբ լոյս ընծայեց իր առաջին պատմուածքը։ Տարի մը ետք արդէն, 1934ին, լոյս ընծայեց «Խիզախ պատանին թռչող ճօճաձողի վրայ եւ այլ պատմուածքներ» խորագրով իր առաջին անգլերէն գիրքը, որ անմիջապէս լայն ժողովրդականութիւն գտաւ եւ մեծ հռչակ ապահովեց 26ամեայ արձակագիրին։
Այդ առթիւ ամերիկեան ծանօթ քննադատ Պ. Ռասքոն գրեց.- «Ի՞նչն է յատկանշական Սարոյեանի պարագային իբրեւ գրողի: Սարոյեան բուռն է, պոռթկուն եւ խելացի. ան թախծոտ է, քնքոյշ ու մարդկային. ան միամիտ կը ձեւանայ, սակայն բնաւ միամիտ չէ…։ Սարոյեան կ’ատէ դաժանութիւնն իր բոլոր դրսեւորումներով. ան կը յարգէ մարդկային արժանապատուութիւնն ու հպարտութիւնը»:
Այսպիսի՛ ողջերթի խօսքերով Սարոյեան մուտք գործեց ամերիկեան գրականութեան լայն ասպարէզը։ Յաջորդ տարի իսկ, 1935ին, Սարոյեան այցելութեան գնաց հայրենի հողին, եղաւ թրքական գրաւման տակ գտնուող Արեւմտահայաստան, նաեւ՝ Խորհրդային Հայաստան, ուր շուտով մտերմութիւն հաստատեց Չարենցի եւ Մարտիրոս Սարեանի օրինակով հայոց մեծերուն հետ։
Այդ տարիներուն երկար ժամանակով Սարոյեան ապրեցաւ ու ստեղծագործեց Փարիզի մէջ։ Իր գրական կեանքի առաջին տասնամեակին, ան գրեց եւ իրերայաջորդ աւելի քան տասը հատորներով լոյս ընծայեց մի քանի հարիւր պատմուածք։ Քննադատներու վկայութեամբ՝ Սարոյեան «յատկապէս կարճ պատմուածքի ու նորավէպի ժանրին մէջ, ներմուծած է տեղի ու ժամանակի իրողութեան հետ սերտօրէն կապուած ընկերային-հոգեբանական թարմ խնդիրներ, արդիական հնչեղութիւն ունեցող մարդասիրական-բարոյական հարցեր, պատումի նոր ձեւեր, քնարականութեամբ ու հիւմուրով լի հնչերանգներ, բնականութիւն եւ ճշմարտացիութիւն, պատկերներու եւ կերպարներու գունագեղութիւն»:
Սարոյեանի գրական կերպարներէն շատեր կը ներկայացնեն հայկական միջավայրը՝ ազգային աւանդոյթներով ու բարքերով: Յատկապէս «Իմ անունս Արամ է» (Սարոյեանի որդին՝ Արամ, նոյնպէս տաղանդաւոր արձակագիր եղաւ) հաւաքածոյին մէջ, Հայրենիքի առանցքային նիւթը, ինչպէս նաեւ հայկական դարաւոր աւանդոյթները պահպանող մարդոց կերպարները կը հակադրուին ամերիկեան ապրելակերպի համահարթեցնող չափանիշներուն: Իրականութեան հետ նոյնպիսի յարաբերութեան մէջ են «տարօրինակ» ու ձախորդ մարդոց սարոյեանական կերպարները ու մանաւանդ մանուկներու եւ պատանիներու տպաւորիչ հերոսները: Անոնք համաշխարհային գրականութեան մէջ մտան իբրեւ մարդկային հոգիի մաքրութեան խորհրդանիշ: Իրականութեան եւ երազանքի միջեւ հակադրութեան, անհատի ներքին ազատութեան եւ հոգեմտաւոր գեղեցկութեան, սիրոյ եւ բարիի հաստատման հարցերն են մարմնաւորուած Սարոյեանի արձակ էջերուն, որոնք հետաքրքրական լուծում ստացած են նաեւ անոր թատրերգութեանց մէջ («Իմ սիրտը լեռներում է», «Կեանքիդ ժամանակը», «Քարանձաւի մարդիկ», «Հէ՜յ, ո՞վ կայ այդտեղ», «Կոտորածն մանկանց», «Խաղողի այգին» եւայլն)»։
1942ին Սարոյեան զօրակոչուեցաւ բանակ, ուր աշխատեցաւ զինուորական բեմագրութեանց ստեղծման վրայ: Ան պատերազմը ընկալեց իբրեւ աղէտ եւ այդ նիւթը արտացոլուած է իր «Մարդկային կատակերգութիւն» վիպակին եւ «Ուեսլի Ճէքսընի արկածները» վէպին մէջ:
1950-1960ական թուականներուն Սարոյեան դարձեալ ապրեցաւ Եւրոպա, ապա՝ վերջնականապէս հաստատուեցաւ Մ. Նահանգներ։ Այդ տարիներուն, ինքնակենսագրական նիւթի օգտագործումով, Սարոյեան ստեղծեց հոգեբանական վիպակներու արժէքաւոր շարք մը:
1960ականներէն, Սարոյեան նուիրուեցաւ յուշագրական գործերու ստեղծման: Յատկապէս ուշագրաւ են Պեռնարտ Շոյի, Չառլի Չափլինի, Թոմաս Էլիոթի, Եղիշէ Չարենցի նուիրուած էջերը, ինչպէս նաեւ՝ Սարոյեանի մտորումները գրականութեան կոչումին վերաբերեալ:
Ուիլեըմ Սարոյեան վախճանեցաւ 18 Մայիս 1981ին, իր ծննդավայր Ֆրեզնոյի մէջ։ Հայ մեծ գրողի աճիւնին մէկ մասը թաղուած է Երեւանի Կոմիտասի անուան զբօսայգիի պանթէոնը:
Սարոյեանի մահուան 37րդ տարելիցին նուիրուած յուշատետրի այս հակիրճ վկայութիւնը կ’արժէ եզրափակել Հայու իր հանրածանօթ պոռթկումով՝
«Կ’ուզէի տեսնել այս աշխարհի վրայ որեւէ ուժ, որ բնաջնջէ այս սերունդը. այս փոքր ցեղին անկարեւոր ժողովուրդը, որուն բոլոր պատերազմները մղուած են եւ յաղթուած, կառոյցները՝ փշրուած, գրականութիւնը՝ չէ կարդացուած, երաժշտութիւնը՝ չէ լսուած եւ աղօթքներն ալ չեն պատասխանուած: Համարձակեցէ՛ք բնաջնջել Հայաստանը: Տեսէ՛ք, թէ կրնա՞ք։ Աքսորեցէ՛ք դէպի անապատները, առանց հացի եւ ջուրի: Այրեցէ՛ք անոնց տուներն ու եկեղեցիները:
«Յետոյ տեսէ՛ք, թէ անոնք արդեօք կրկին չե՞ն խնդար, երգեր կամ աղօթեր: Որովհետեւ երբ անոնց երկուքը աշխարհի որեւէ մասին մէջ իրարու հանդիպին, տեսէ՛ք, թէ անոնք արդեօք Նոր Հայաստան մը չե՞ն ստեղծեր»։
Մտածումի Շիթեր՝ Սարոյեանէն
1.- Ես հայերէն չեմ գրեր, բայց աշխարհին կը նայիմ հայերէն։
2.- Ափսո՜ս, որ չեն յօրինած մրցանակ մը այն գրողներուն համար, որոնք կը կարողանան խուսափիլ աշխարհին եւս մէկ անպէտք գիրք նուիրելու գայթակղութենէն:
3.- Հայերէնը հայուն խորհուրդն է:
4.- Երբեմն ես կը մտածեմ, որ հարուստ մարդիկ կը պատկանին բոլորովին ուրիշ մէկ ազգութեան, անկախ այն բանէն, թէ ի՞նչ ազգութիւն ունի անոնցմէ իւրաքանչիւրը։
5.- Ինչքան շատ կը սպասենք, այնքան աւելի քիչ բան պէտք է ակնկալենք:
6.- Իւրաքանչիւրը, ով երբեւէ ճաշակած է տխրութիւնը, չունի տարիք:
7.- Սէրն անմահ է եւ անմահութիւն կու տայ այն ամէնուն, որ մեզ կը շրջապատէ: Իսկ ատելութիւնը վայրկեան առ վայրկեան կը մահանայ։
8.- Ամէնուր բարին փնտռէ՛, իսկ գտնելով` ի ցոյց դիր աշխարհին, եւ թող ան ազատ ու հպարտ ըլլայ:
9.- Հայոց լեզուի ուսուցումը հաւատքի հարց է:
10.- Յիմարը, ով հաճոյք կը փնտռէ ամէն պահ, ի վերջոյ կը յայտնաբերէ, որ իւրաքանչիւր ժամ իրեն միայն յուսահատութիւն եւ պարապութիւն կը բերէ:
11.- Տարօրինակ է, բայց հայրենիքդ կը սկսիս իսկապէս սիրել միայն այն ատեն, երբ ան դժուարութեան մէջ է, մնացած ժամանակը զայն կ’ընդունիս սովորականի պէս, այնպէս՝ ինչպէս ծնողներդ:
12.- Իւրաքանչիւր երեխայ կ’ուզէ մեծերուն մէջ մանկական ինչ-որ բան գտնել: Եւ, եթէ արդէն գտնէ ատիկա ինչ-որ մէկուն մէջ` այդ մարդուն կը սիրէ բոլորէն աւելի:
13.- Միայն յիմարները կը ձգտին կատարելութեան, որ ոչ այլ ինչ է, քան մահը:
14.- Աղօթքը ովկիանոս է, որ կը դառնայ աւելի ընդարձակ, ինչքան աւելի հեռու կը լողաս անոր մէջ:
15.- Առաջ կը մտածէի, որ մարդն այլեւս չի լար, երբ կը մեծնայ, բայց յետոյ պարզուեցաւ, որ ան կը սկսի լալ ճիշդ այդ ժամանակ՝ հասկնալով, թէ ի՛նչ կը կատարուի աշխարհի մէջ։
16.- Ամէն ճիշդ բան անմահ է։
17.- Փնտռէ բարի՛ն ամէնուրեք… Արթնցուր առաքինութիւնը, որո՛ւ սրտին մէջ ալ որ ան գաղտնի ու տրտում թաքնուած ըլլայ՝ աշխարհի սարսափներէն ու ամօթէն: Եւ քանի կ’ապրիս… որեւէ բան մի աւելցնե աշխարհի աղէտներուն ու տխրութեան վրայ, այլ ժպտա՛ կեցութեան անծայր խնդութեան ու գաղտնիքին հանդէպ:
