Օգոստոս 31ի այս օրը հայ ժողովուրդը կը տօնէ ծննդեան 110ամեակը իր մեծատաղանդ զաւակներէն եւ աշխարհահռչակ արժէքներէն Ուիլեըմ Սարոյեանի։
Հայերէն լեզուով չգրեց Սարոյեան, ստեղծագործեց ամերիկեան գրականութեան աւանդներուն համահունչ, նաեւ՝ ամէն գոյնի եւ սեռի մարդ էակի հանդէպ անհուն սիրոյ պարզութեամբ եւ երգիծանքով փարեցաւ կեանքին ու աշխարհին, բայց հանուր մարդկութեան ժառանգութիւն ձգեց գեղարուեստական բարձրորակ գրականոււթիւն մը, ուր միշտ տիրական եղաւ ինքը՝ անվիճելիօրէն հայ Սարոյեանը, անվիճելիօրէն հայաշունչ իր աշխարհայեացքով։
Ուիլեըմ Սարոյեան միշտ հպարտութեամբ շեշտեց, որ անգլերէն գրելով եւ ամերիկեան միջավայրէն իր նիւթերը քաղելով հանդերձ՝ խորապէս ամերիկահայ գրող է ինք եւ անպայման մաս կը կազմէ հայ գրողներու տաղանդաշատ ընտանիքին։
Ծնած էր 1908ին, Ֆրեզնօ (Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու Քալիֆորնիա նահանգին մէջ), Բիթլիսէն գաղթած հայ ընտանիքի մը յարկին տակ։ Հայրը՝ Արմենակ Սարոյեան 1905ին, 30 տարեկանին եւ առանձինն, պանդուխտ եկած էր Նիւ Եորք, բաւարար դրամ շահելու եւ նորակազմ ընտանիքը իր մօտ բերելու յոյսերով։ Այդպէս ալ եղաւ, շուտով կինը՝ Թագուհին ու երեք զաւակները հասան Նիւ Եորք, բայց չսիրեցին Նիւ Եորքի կլիման եւ Արմենակ իր ընտանիքով անցաւ Քալիֆորնիա, որուն օդն ու բնութիւնը աւելի հարազատ էին։ 1908ին ծնաւ ընտանիքի չորրորդ զաւակն ու երկրորդ տղան՝ Ուիլեըմը։ Բայց անակնկալ եւ անողոք հիւանդութիւն մը, երեք տարի ետք, պատճառ դարձաւ Արմենակի մահուան։
Իր Հենրի եղբօր եւ Զապէլ ու Կոզէթ քոյրերուն հետ Ուիլեըմ որբացաւ հօրմէ։ Մայրը ստիպուեցաւ իր դեռատի զաւակները յանձնել Fred Finch Orphanage անունով Օքլէնտ գտնուող որբանոցի խնամքին, իսկ ինք աշխատանք գտաւ մերձակայ Սան Ֆրանսիսքօ քաղաքին մէջ։ Քանի մը տարի ետք ընտանիքը վերամիացաւ Ֆրեզնոյի մէջ, Սան Եովաքիմ Հովիտի շրջանը։ Անոնց միացաւ նաեւ Թագուհիի մայրը՝ նոր այրիացած Լիւսին, որ խոր ազդեցութիւն պիտի գործէր մանուկ Ուիլեըմի կազմաւորման վրայ։
Որբ մանկութեան կեանքի դաժան պայմանները, որբանոցային կեանքը, Ֆրեզնոյի գեղեցիկ բնութիւնը եւ սովորական մարդոց պարզութիւնը շաղախեցին Ուլիեըմի անսահման մարդկայնապաշտութիւնը։ Պատանի տարիքէն, ապրուստի հոգերով, ստիպուեցաւ կեանքի ասպարէզ նետուիլ, սիրեց եւ փարեցաւ թերթ բաշխելու գործին, բայց միաժամանակ՝ կանոնաւոր ուսման բացակայութեան, կլանուեցաւ ինքնադաստիարակութեամբ ու ինքնազարգացումով. անյագօրէն նուիրուեցաւ ամերիկեան եւ համաշխարհային գրականութեան անկորնչելի գոհարներու ընթերցանութեան, յատկապէս սեփական՝ հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր մշակութային հարստութեան, աւանդոյթներուն, պատմութեան եւ շրջապատի հայկական կեանքի խուզարկու ուսանողը դարձաւ։
Այդպէ՛ս սկսաւ գրել եւ առաջին անգամ 1933ին, Պոսթոնի Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Հայրենիք» շաբաթաթերթի էջերուն, Սիրակ Կորեան ստորագրութեամբ լոյս ընծայեց իր առաջին պատմուածքը։ Տարի մը ետք արդէն, 1934ին, լոյս ընծայեց «Խիզախ պատանին թռչող ճօճաձողի վրայ եւ այլ պատմուածքներ» խորագրով իր առաջին անգլերէն գիրքը, որ անմիջապէս լայն ժողովրդականութիւն գտաւ եւ մեծ հռչակ ապահովեց 26ամեայ արձակագիրին։ Այդ առթիւ ամերիկեան ծանօթ քննադատ Պ. Ռասքոն գրեց.- «Ի՞նչն է յատկանշական Սարոյեանի պարագային իբրեւ գրողի: Սարոյեան բուռն է, պոռթկուն եւ խելացի. ան թախծոտ է, քնքոյշ ու մարդկային. ան միամիտ կը ձեւանայ, սակայն բնաւ միամիտ չէ…։ Սարոյեան կ’ատէ դաժանութիւնն իր բոլոր դրսեւորումներով. ան կը յարգէ մարդկային արժանապատուութիւնն ու հպարտութիւնը»:
Այսպիսի՛ ողջերթի խօսքերով Սարոյեան մուտք գործեց ամերիկեան գրականութեան լայն ասպարէզը։ Յաջորդ տարի իսկ, 1935ին, Սարոյեան այցելութեան գնաց հայրենի հողին, եղաւ Արեւմտահայաստան, նաեւ՝ Խորհրդային Հայաստան, ուր շուտով մտերմութիւն հաստատեց Չարենցի եւ Մարտիրոս Սարեանի նման հայոց մեծերուն հետ։
Այդ տարիներուն երկար ժամանակով Սարոյեան ապրեցաւ ու ստեղծագործեց Փարիզի մէջ։ Իր գրական կեանքի առաջին տասնամեակին, ան գրեց եւ իրերայաջորդ աւելի քան տասը հատորներով լոյս ընծայեց մի քանի հարիւր պատմուածք։ Քննադատներու վկայութեամբ՝ «յատկապէս կարճ պատմուածքի ու նորավէպի ժանրին մէջ, ներմուծած է տեղի ու ժամանակի իրողութեան հետ սերտօրէն կապուած ընկերային-հոգեբանական թարմ խնդիրներ, արդիական հնչեղութիւն ունեցող մարդասիրական-բարոյական հարցեր, պատումի նոր ձեւեր, քնարականութեամբ ու հիւմորով լի հնչերանգներ, բնականութիւն եւ ճշմարտացիութիւն, պատկերներու եւ կերպարներու գունագեղութիւն»:
Սարոյեանի գրական կերպարներէն շատեր կը ներկայացնեն հայկական միջավայրը՝ ազգային ավանդոյթներով ու բարքերով: Յատկապէս «Իմ անունս Արամ է» (Սարոյեանի որդին՝ Արամ, նոյնպէս տաղանդաւոր արձակագիր եղաւ) հաւաքածոյին մէջ, Հայրենիքի թեման, ինչպէս նաեւ հայկական դարաւոր աւանդոյթները պահպանող մարդոց կերպարները կը հակադրուին ամերիկեան ապրելակերպի համահարթեցնող չափանիշներուն: Իրականութեան հետ նոյնպիսի յարաբերութեան մէջ են «տարօրինակ» ու ձախորդ մարդոց սարոյեանական կերպարները ու մանաւանդ մանուկներու եւ պատանիներու տպաւորիչ հերոսները: Անոնք համաշխարհային գրականութեան մէջ մտան իբրեւ մարդկային հոգիի մաքրութեան խորհրդանիշ: Իրականութեան եւ երազանքի հակադրութեան, անհատի ներքին ազատութեան եւ հոգեմտաւոր գեղեցկութեան, սիրոյ եւ բարիի հաստատման հարցերն են մարմնաւորուած Սարոյեանի արձակ էջերուն, որոնք հետաքրքրական լուծում ստացած են նաեւ անոր թատրերգութեանց մէջ («Իմ սիրտը լեռներում է», «Կեանքիդ ժամանակը», «Քարանձաւի մարդիկ», «Հէ՜յ, ո՞վ կայ այդտեղ», «Կոտորածն մանկանց», «Խաղողի այգին» եւայլն)»։
1942ին Սարոյեան զօրակոչուեցաւ բանակ, ուր աշխատեցաւ զինուորական բեմագրութեանց ստեղծման վրայ: Ան պատերազմը ընկալեց իբրեւ աղէտի եւ այդ նիւթը արտացոլուած է իր «Մարդկային կատակերգութիւն» վիպակին եւ «Ուեսլի Ճէքսընի արկածները» վէպին մէջ: 1950-1960ական թուականներուն Սարոյեան դարձեալ ապրեցաւ Եւրոպա, ապա վերջնականապէս հաստատուեցաւ Մ. Նահանգներ։ Այդ տարիներուն, ինքնակենսագրական նիւթի օգտագործումով՝ Սարոյեան ստեղծեց հոգեբանական վիպակներու արժէքաւոր շարք մը:
1960ականներէն, Սարոյեան նուիրուեցաւ յուշագրական գործերու ստեղծման: Յատկապէս ուշագրաւ են Պեռնարտ Շոյի, Չարլի Չափլինի, Թոմաս Էլիոթի, Եղիշէ Չարենցի նուիրուած էջերը, ինչպէս նաեւ՝ Սարոյեանի մտորումները գրականութեան կոչման վերաբերեալ:
Ուիլեըմ Սարոյեան վախճանեցաւ 16 Մայիս 1981ին, իր ծննդավայր Ֆրեզնոյի մէջ։
Հայ մեծ գրողին աճիւնին մէկ մասը թաղուած է Երեւանի Կոմիտասի անուան զբօսայգիի պանթէոնը:
Սարոյեանի ծննդեան տարեդարձին նուիրուած յուշատետրի այս հակիրճ վկայութիւնը կ’արժէ եզրափակել նախ Հայու իր հանրածանօթ պոռթկումով՝
«Կ’ուզէի տեսնել այս աշխարհի վրայ որեւէ ուժ, որ բնաջնջէ այս սերունդը. այս փոքր ցեղին անկարեւոր ժողովուրդը, որուն բոլոր պատերազմները մղուած են եւ յաղթուած, կառոյցները՝ փշրուած, գրականութիւնը՝ չէ կարդացուած, երաժշտութիւնը՝ չէ լսուած եւ աղօթքներն ալ չեն պատասխանուած: Համարձակեցէ՛ք բնաջնջել Հայաստանը: Տեսէ՛ք, թէ կրնա՞ք։ Աքսորեցէ՛ք դէպի անապատները՝ առանց հացի եւ ջուրի: Այրեցէ՛ք անոնց տուներն ու եկեղեցիները: Յետոյ տեսէ՛ք, թէ անոնք արդեօք կրկին չե՞ն խնդար, երգեր կամ աղօթեր: Որովհետեւ երբ անոնց երկուքը աշխարհի որեւէ մասին մէջ իրարու հանդիպին, տեսէ՛ք, թէ անոնք արդեօք Նոր Հայաստան մը չե՞ն ստեղծեր»։
Ապա՝ հայատրոփ խոհերու հետեւեալ փունջով.-
— Հայերենը հայուն խորհուրդն է։
— Բարին երբեք չի մահանում։ Եթե մահանար՝ աշխարհում մարդիկ գոյութիւն չէին ունենայ, ոչ մի տեղ կեանք չէր լինի։
— Թէեւ անգլերէն կը գրեմ ու հակառակ անոր, որ ծնունդով ամերիկացի մըն եմ, ինքզինքս կը նկատեմ հայ գրող։ Գործածած բառերս անգլերէն են։ Միջավայրը, որու մասին կը գրեմ, ամերիկեան է։ Ոգին, որ կը ստիպէ ինձ գրել, սակայն, հա՛յ է։ Ուրեմն՝ հայ գրող մըն եմ։ Խորապէս կը սիրեմ հայ գրողներու մեծ ընտանիքին պատկանելու պատիւը։
— Ուր որ կ’երթաս՝ պոռա՛ Հայաստան։
— Ես հայերէն գիտեմ, ատի ինձ կ’օգնի անգլերէն գրելու։
— Նա հայ կեանքի եւ մշակոյթի խորհրդանիշն էր, ինչ երկնքի տակ էլ որ գտնուէր։ Ես զգացի, որ Չարենցն իմ եղբայրն է։ Ես սիրեցի նրան, հիացայ նրանով։ Ես հպարտ էի, որ հայրենակիցն եմ, նրա արուեստակիցը։ Ես առյաւէտ հաւատարիմ կը մնամ Չարենցի յիշատակին։
— Ես գրում եմ, որ յիշեցնեմ։ Իսկ դուք կարդում էք, որ չմոռանաք։
— Ես հայերէն չեմ գրում, բայց աշխարհին նայում եմ հայերէն։
— Ամէն ճիշդ բան անմահ է։
— Պատերազմը ամենասարսափելի բանն է, ինքնապաշտպանութեանն հաւասար չարիք, դրա համար բոլորը եւ, ի հարկէ, այդ թւում նաեւ մենք՝ գրողներս, ամէն ինչ պիտի անենք պատերազմը կանխելու համար։
— Ես Ամերիկայի ամենամեծ թերթերից մէկի թղթակցին ասացի, որ մենք բոլորս էլ հայ ենք, որ աշխարհում ամէն մարդ մի քիչ հայ է, այսինքն՝ ուզում էի ասել, որ մենք բոլորս նոյն ընտանիքին ենք պատկանում։ Ես իմ անձը չեմ կարող ուրանալ, իմ ընտանիքը չեմ կարող ուրանալ։ Եթե ուրանամ՝ չեմ կարողանայ գրել, իմ գրածը կեղծ կը լինի։
— Կարդալը մարդուն գիտակ է դարձնում, գրելը՝ շիտակ։
— Իրականութիւնը շատ է անցողիկ, եւ նրա անշտապ ակնթարթի իմաստը պահպանող նկարագրութիւնն արդէն մեծ բան է. որոշ նուաճում է գրականութեան համար։
— Միայն քնի մէջ է մարդ իրեն ապրելիս զգում։ Միայն քնի մեջ են դարերը դառնում ակնթարթ, անհունը վերածւում է յաւերժի մանրիկի, շօշափելի մասնիկի։
— Չքաւորութիւնը գուցէ եւ լաւ բան է, սակայն սովածութիւնն անտանելի է…
