Ո՞ւմ շա­հե­րին է ծա­ռա­յե­լու ­Բա­քու-Ա­խալ­քա­լաք-­Կարս եր­կաթ­գի­ծը

ԷԴՈՒԱՐԴ ԱՅՎԱԶԵԱՆ
Սամց­խէ-­Ջա­ւախ­քի ­Մե­դիա վեր­լու­ծա­կան կենտ­րոն

Բա­քու-Ա­խալ­քա­լաք-­Կարս եր­կաթգծի շի­նա­րա­րու­թեան ծրագ­րի մա­սին հան­րու­թիւ­նը տե­ղե­կա­ցաւ 2007 թո­ւա­կա­նի ­Փետ­րո­ւա­րի 7ին, երբ միջ-պե­տա­կան փաս­տա­թուղթ ստո­րագ­րո­ւեց եր­կաթգ­ծի շի­նա­րա­րու­թեան վե­րա­բե­րեալ: Այդ օ­րո­ւա­նից սկսած չեն դա­դա­րում խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րը եր­կաթգ­ծի շի­նա­րա­րու­թեան ու շա­հա­գործ­ման թե­մա­յի վե­րա­բե­րեալ: ­Հար­ցը նրա­նում է, որ տո­ւեալ ծրագ­րից դուրս է մնում ­Հա­յաս­տա­նը, ին­չը ա­ւե­լի շատ քա­ղա­քա­կան, կամ՝ ա­ւե­լի ճիշդ՝ հո­գե­բա­նա­կան նշա­նա­կու­թիւն ու­նի Հ.Հ.ի հա­մար, քան տնտե­սա­կան:
­Հո­գե­բա­նա­կան ազ­դե­ցու­թիւ­նը ի­րա­կա­նում պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած է նրա­նով, որ ­Հա­յաս­տա­նի եւ հայ ժո­ղովր­դի հա­մար պար­զից-պարզ է, թէ ի՛նչ ծրա­գիր է ­Բա­քու-Ա­խալ­քա­լաք-­Կարս եր­կաթ­գի­ծը եւ ո՛րն է դրա ի­րա­գործ­ման նպա­տա­կը: ­Դա 21րդ ­դա­րի նոր պան­թուր­քիս­տա­կան ծրա­գիր է ­Թուր­քիան Ադր­բե­ջա­նին կա­պե­լու հա­մար:
1915-1920 եւ 1988-1994 թո­ւա­կան­նե­րին պան­թուր­քիզ­մի ծրա­գի­րը չստա­ցո­ւեց ի­րա­կա­նաց­նել հայ­կա­կան տա­րածք­նե­րի մի­ջո­ցով եւ հի­մա այն տնտե­սա­կան ծրագ­րի տես­քով ի­րա­կա­նա­նա­լու է Վ­րաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան տա­րած­քով:
Ա­ռա­ջին հա­յեաց­քից կար­ծես դա դրա­կան է ազ­դե­լու ­Հա­յաս­տա­նի վրայ՝ այն ի­մաս­տով, որ ­Թուր­քիան ու Ադրբե­ջա­նը կը թու­լաց­նեն ի­րենց պան­թուր­քիս­տա­կան նկրտում­նե­րը ի­րար միա­նա­լու հէնց ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ու Ար­ցա­խի տա­րած­քով: ­Սա­կայն այս­տեղ կայ մի պահ, ո­րը լուրջ մտա­հո­գո­ւե­լու ա­ռիթ է տա­լիս: ­Հար­ցը նրա­նում է, որ հա­յաբ­նակ ­Ջա­ւախ­քը տո­ւեալ եր­կաթգ­ծի շա­հա­գործ­ման հե­տե­ւան­քով տա­րի­ներ անց կա­րող է վե­րա­ծո­ւել թուր­քաբ­նակ շրջա­նի, իսկ դա ու­ղիղ վտանգ է Վ­րաս­տա­նի եւ ­Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կա­նու­թեանց հա­մար: ­Բա­քու-Թ­բի­լի­սի-­Ջէյ­հան նաւ­թա­մու­ղի եւ ­Բա­քու-Ա­խալ­քա­լաք-­Կարս եր­կաթգ­ծի առ­կա­յու­թիւ­նը Վ­րաս­տա­նի տա­րած­քում, երկ­րի հա­մար ու­նի ինչ­պէս դրա­կան, այն­պէս էլ բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թիւն: Վ­րաս­տա­նի տնտե­սա­կան շա­հը տո­ւեալ ծրագ­րե­րից վի­ճարկ­ման են­թա­կայ չէ, սա­կայն նոյն ժա­մա­նակ վի­ճարկ­ման ա­ռար­կայ չէ նաեւ այն փաս­տը, որ ­Սամց­խէ-­Ջա­ւախ­քը տո­ւեալ ծրագ­րե­րի մի­ջո­ցով վե­րա­ծո­ւել է Ադր­բե­ջա­նի եւ ­Թուր­քիա­յի հա­մար ռազ­մա­վա­րա­կան նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­ցող տա­րած­քի:
Դ­ժո­ւար չէ կան­խա­տե­սել, թէ որն­ է լի­նե­լու տո­ւեալ երկր­նե­րի յա­ջորդ լայ­նա­մասշ­տաբ ծրա­գի­րը ­Սամց­խէ-­Ջա­ւախ­քի տա­րա­ծաշր­ջա­նում: Այն ար­դէն իսկ մեկ­նար­կել է փորձ­նա­կան ձե­ւով եւ օ­րից-օր ստա­նում է ա­ւե­լի լրջա­գոյն բնոյթ: ­Խօս­քը ֆի­զի­կա­պէս թուր­քա­կան ներ­կա­յու­թեան մա­սին է, ո­րը ար­դէն իսկ ա­մուր ար­մատ­ներ է գցել Ա­խալց­խա­յում ան­բա­րո­յա­կա­նու­թեան բիզ­նե­սի (գոր­ծա­րա­րու­թեան) զար­գաց­ման ա­ռու­մով, ին­չի հա­մար քա­ղա­քում բա­ցո­ւել են տաս­նեակ ռես­տո­րան­ներ(ճա­շա­րան­ներ) ու սրճա­րան­ներ, ո­րոնք թուրք յա­ճա­խորդ­նե­րին ան­պայ­ման ա­ռա­ջար­կում են այլ ծա­ռա­յու­թիւն­ներ: Այս ա­մէ­նից ել­նե­լով կա­րե­լի է միայն են­թադ­րել, թէ ինչ­քա­նոÿվ­ է մե­ծա­նա­լու տո­ւեալ «բիզ­նես»ի կա­րի­քը Ա­խալ­քա­լա­քում մօ­տա­կայ ա­պա­գա­յում, երբ շա­հա­գոր­ծո­ւի ­Բա­քու-Ա­խալ­քա­լաք-­Կարս եր­կաթ­գի­ծը: Ա­խալ­քա­լա­քում ար­դէն գոր­ծող թուր­քա­կան հա­տու­կենտ օբ­յեկտ­նե­րի (խա­նութ­նե­րու) կող­քին սնկի պէս ա­ճե­լու են թուր­քա­կան ու ադր­բե­ջա­նա­կան ռես­տո­րան­նե­րը ու հիւ­րա­նոց­նե­րը: Եւ դա միայն սկիզբն է լի­նե­լու: Ա­մե­նայն հա­ւա­նա­կա­նու­թեամբ դէպ­քե­րը ըն­թա­նան ­Բա­թու­մի սցե­նա­րով (բե­մագ­րու­թեամբ): ­Գե­ղե­ցիկ շի­նու­թիւն­ներ եւ զար­գա­ցող տնտե­սու­թիւն: Աշ­խա­տան­քի տե­ղե­րը հիմ­նա­կա­նում թուր­քե­րի եւ նո­ւազ չա­փով վրա­ցի­նե­րի հա­մար: Ա­պա­գա­յում թուրք մես­խեթ­ցի­նե­րը ­Թուր­քիա­յի եւ Ադրբե­ջա­նի օգ­նու­թեամբ ա­ւե­լի մեծ ցան­կու­թիւն են դրսե­ւո­րե­լու վե­րա­դառ­նալ ­Սամց­խէ-­Ջա­ւախ­քի տա­րա­ծաշր­ջան, որ­տեղ ար­դէն բա­ւա­կա­նին ամ­րապնդո­ւած կը լի­նեն ի­րենց ցե­ղա­կից­նե­րը:
Ե­րե­ւի ա­նի­մաստ է խօ­սել այն մա­սին, թէ ի՛նչ տե­ղի կ­՛ու­նե­նայ յե­տոյ մօտ 20-30 տա­րի անց: Այն ինչ տա­րի­ներ ա­ռաջ տե­ղի ու­նե­ցաւ ­Բա­թու­մում հնա­րա­ւոր է կրկնո­ւի նաեւ ­Ջա­ւախ­քում:
Բ­նա­կան է, ե­թէ Վ­րաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը այդ ա­մէ­նից դա­սեր չքա­ղեն ու այս­պէս շա­րու­նա­կո­ւի, ա­պա շատ շու­տով ­Բա­քու-Թ­բի­լի­սի-­Ջէյ­հան նաւ­թա­մու­ղը եւ ­Բա­քու-Ա­խալ­քա­լաք-­Կարս եր­կաթ­գի­ծը ­Սամց­խէ-­Ջա­ւախ­քում հսկե­լու է օ­րից-օր բազ­մա­ցող թուր­քա­կան ազ­գաբ­նակ­չու­թիւ­նը:
Ար­դէն իսկ Ադր­բե­ջա­նից հնչում են պա­հանջ­ներ, որ ­Բա­քու-Ա­խալ­քա­լաք-­Կարս եր­կաթգ­ծից ոչ մի պա­րա­գա­յում չպէտք է օգ­տո­ւի ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը: Այ­սինքն դուրս է գա­լիս, որ եր­կաթգ­ծի ծրա­գի­րը ան­թա­քոյց ու­նի նպա­տակ՝ ­Հա­յաս­տա­նը մե­կու­սաց­նե­լու ա­ռու­մով:
­Շատ կա­րե­ւոր է, որ Վ­րաս­տա­նը չեն­թար­կո­ւի Ադր­բե­ջա­նի տո­ւեալ սադ­րանք­նե­րին, քան­զի ա­պա­գա­յում միայն հայ­կա­կան կող­մի օգ­նու­թեամբ հնա­րա­ւոր կը լի­նի դի­մա­կա­յել վե­րոնշեալ խնդիր­նե­րին եւ բա­լան­սա­ւո­րել (հա­ւա­սա­րակշ­ռել) թուրք-ադր­բե­ջա­նա­կան ներ­կա­յու­թիւ­նը ­Սամց­խէ-­Ջա­ւախ­քում: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով Վ­րաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը պէտք է յի­շեն, որ ցան­կա­ցած քայլ, ո­րը ուղ­ղո­ւած կը լի­նի ­Ջա­ւախ­քի հա­յու­թեան թու­լաց­նե­լուն, բու­մե­րան­գով հա­րո­ւա­ծե­լու է հէնց Վ­րաս­տա­նի շա­հե­րին:
­Հէնց դրա­նով է նաեւ պայ­մա­նա­ւո­րուած ադր­բե­ջա­նա­կան ին­տեր­նե­տա­յին (հա­մա­ցան­ցա­յին) լրա­տո­ւա­մի­ջոց­նե­րի ու­շադ­րու­թիւ­նը ­Սամց­խէ-­Ջա­ւախ­քի տա­րա­ծաշր­ջա­նի նկատ­մամբ: Ն­րանք ա­մէն կերպ փոր­ձում են շա­հար­կել ­Ջա­ւախ­քում հայ­կա­կան ան­ջա­տո­ղա­կա­նու­թեան նիւ­թը, որ­պէս­զի ոչ միայն լա­րեն հայ-վրա­ցա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը, այլ դրա հիմ­քի վրայ ի­րենց նկատ­մամբ Վ­րաս­տա­նում ձե­ւա­ւո­րեն դրա­կան հա­սա­րա­կա­կան կար­ծիք, ին­չը ան­շուշտ կը նպաս­տի Ադր­բե­ջա­նի ու ­Թուր­քիա­յի սեւ ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նաց­մա­նը ­Սամց­խէ-­Ջա­ւախ­քում:
­Բա­ւա­կա­նին վեր­ջերս, Ա­խալ­քա­լա­քի ­Գում­բուր­դօ գիւ­ղում ե­կե­ղե­ցու շուրջ տե­ղի ու­նե­ցած մի­ջա­դէ­պի ժա­մա­նակ, ադր­բե­ջա­նա­կան մա­մու­լը կրկին յի­շեց ­Վա­հագն ­Չա­խա­լեա­նին եւ տե­ղի ու­նե­ցա­ծի մէջ մե­ղադ­րեց հէնց նրան, չնա­յած, դրան, որ ­Չա­խա­լեա­նը ոչ միայն ոչ մի կապ չու­նէր տո­ւեալ մի­ջա­դէ­պի հետ, այլ նաեւ իր ին­տեր­նե­տա­յին է­ջում սադ­րան­քից հե­ռու մնա­լու ա­ռա­ջին կոչ հնչեց­նող­նե­րից մէկն էր:
Այս ա­մէ­նին հե­տե­ւեց վրաց ուղ­ղա­փառ եւ հա­յոց ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հա­մա­տեղ յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը, ո­րը ­Սեպ­տեմ­բե­րի 30ին տե­ղի ու­նե­ցած մի­ջա­դէ­պի բուն թե­մա­յից շե­ղո­ւե­լով, ծա­ռա­յեց հա­սա­րա­կու­թեան մէջ հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու հան­դէպ անվս­տա­հու­թեան ա­լի­քի բարձ­րաց­մա­նը: ­Բա­րե­բախ­տա­բար տո­ւեալ խիստ միա­կող­մա­նի յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը չստեղ­ծեց նոր լա­րո­ւա­ծու­թիւն, ո­րի ա­ռա­ջա­ցու­մը ձեռն­տու կը լի­նէր միայն հայ եւ վրաց ժո­ղո­վուրդ­նե­րի թշնա­մի­նե­րի շա­հե­րին:
Ան­գամ վի­ճե­լի հա­մա­րո­ւող ե­կե­ղե­ցի­նե­րի նման չա­փա­զանց զգա­յուն հար­ցը չպէտք է լա­րո­ւա­ծու­թիւն մտցնի մեր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի մի­ջեւ, քան­զի ե­րէ­կո­ւայ ար­տա­քին վտան­գը այ­սօր մեր պե­տա­կա­նու­թեան ներ­սում է եւ ցան­կա­ցած լա­րո­ւա­ծու­թիւն ծա­ռա­յե­լու է միայն նրա շա­հե­րին: ­Բա­ւա­կան է յի­շել, թէ ինչ­պէ՛ս բիւ­զան­դա­ցի­նե­րը XIրդ ­դա­րում ցան­կա­նում էին վե­րահս­կել հա­յոց ե­կե­ղե­ցին եւ նրա ա­ռաջ­նոր­դին ու ա­մէն ա­ռի­թով մի­ջամ­տում էին նրա ներ­քին գոր­ծե­րին: ­Դա բե­րեց նրան, որ բիւ­զան­դա­ցի­ներ գնա­ցին ա­ւե­լի խո­րը ու յար­ձա­կո­ւե­ցին Ա­նի քա­ղա­քի վրայ՝ վերջ­նա­կա­նա­պէս թու­լաց­նե­լով հայ­կա­կան թա­գա­ւո­րու­թիւ­նը, ին­չի հե­տե­ւան­քով թուրք-սել­ջուկ­նե­րը սկզբում գրա­ւե­ցին Ա­նին եւ յե­տոյ յար­ձա­կո­ւե­ցին քրիս­տո­նեայ ­Բիւ­զան­դիա­յի վրայ: Ի վեր­ջոյ եր­կու պե­տու­թիւն­ներն էլ ըն­կան եւ այդ տա­րածք­նե­րի վրայ ձե­ւա­ւո­րո­ւեց այ­սօ­րո­ւայ ­Թուր­քիան:
­Ժա­մա­նակ­նե­րը ի հար­կէ փո­խուել են, սա­կայն թուր­քա­կան մե­թո­դը չի փո­խո­ւել: ­Տո­ւեալ պե­տու­թիւն­նե­րը ա­մէն կերպ ջա­նում են, որ եր­կու քրիս­տո­նեայ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի մի­ջեւ — լի­նի դա ե­կե­ղե­ցի­նե­րի կող­մից տա­րո­ւող ան­հե­ռա­տես քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հե­տե­ւանք, թէ այլ ազ­գա­մի­ջեան նիւթ — ա­ռա­ջաց­նե­լու կոնֆ­լիկ­տա­յին (բա­խում­նա­յին) ի­րա­վի­ճակ, ո­րից հնա­րա­ւոր կը լի­նի հեշ­տու­թեամբ օգ­տո­ւել եւ ամ­րապն­դել ի­րենց սե­փա­կան դիր­քե­րը: ­Դա պէտք է գի­տակ­ցեն թէ՛ մեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, թէ՛ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը եւ հա­սա­րա­կու­թիւ­նը:
­Գի­տակ­ցենք դա, թէ չգի­տակ­ցենք, ա­մէն դէպ­քում ­Բա­քու-Ա­խալ­քա­լաք-­Կարս եր­կաթգ­ծի բաց­ման ա­րա­րո­ղու­թիւ­նը, նախ­նա­կան տո­ւեալ­նե­րով, նա­խա­տե­սո­ւած է ­Հոկ­տեմ­բե­րի 30ին: Բ­նա­կա­նա­բար, եր­կաթգ­ծի բաց­ման փաս­տը ինք­նին ոչ մի վնաս չի կա­րող հասց­նել մեր ժո­ղովր­դին ու պե­տու­թեա­նը, սա­կայն եր­կաթգ­ծի շա­հա­գոր­ծու­մից յե­տոյ պէտք է շատ ա­ւե­լի ու­շա­դիր լի­նել, որ ­Սամց­խէ-­Ջա­ւախ­քը չար­ժա­նա­նայ Ա­ջա­րիա­յի եւ Վ­րաս­տա­նը ուղ­ղա­փառ ­Բիւ­զան­դիա­յի ճա­կա­տագ­րին, ին­չից տա­րա­ծաշր­ջա­նում կրկին կը տու­ժի միայն ­Հա­յաս­տա­նը: