ՊԱՐԷՏ ՔՀՆՅ. ԽԱՉԵՐԵԱՆ

Մեծ յու­զու­մով եւ մտա­հո­գու­թեամբ կը հե­տե­ւիմ ­Սու­րիոյ տխուր դէպ­քե­րուն։ Ա­մէն օր լրա­տո­ւա­կան կա­յան­նե­րէն կը լսեմ ու կը տես­նեմ կա­ցու­թիւ­նը եւ ան­համ­բեր կը սպա­սեմ պա­տե­րազ­մին ա­ւար­տը։ ­Պա­տա­հա­ծը ըստ ին­ծի պա­տե­րազմ չէ, այլ ա­հա­ւոր ո­ճիր՝ սուտ խո­րա­գիր­նե­րով ծածկուած։
­Մէկ կող­մէ աշ­խար­հը կը զար­գա­նայ, միւս կող­մէ ­Սու­րիոյ պա­տե­րազ­մը կը ներ­կա­յաց­նէ աշ­խար­հի միւս ե­րե­սը։ Տ­գի­տու­թեան եւ վայ­րա­գու­թեան պատ­կե­րը։ ­Պա­տե­րազ­մէն ան­կախ մար­դա­կե­րու­թիւն։ ­Կը տես­նենք գլխա­տում, հրկի­զում, քար­կո­ծում եւ այլ ձե­ւե­րով մար­դաս­պա­նու­թիւն։ ­Հա­րիւր հա­զա­րա­ւոր մար­դիկ մա­հա­ցան եւ տա­կա­ւին կը շա­րու­նա­կո­ւի։ ­Հա­ւա­քա­կան թա­ղում­ներ կը կա­տա­րուին ա­ռանց հա­րա­զա­տի ու ա­ղօթ­քի, իսկ շա­տե­րու մար­մին­նե­րը տա­կա­ւին կը մնան ան­յայտ։ ­Մի­լիո­նա­ւոր մար­դիկ ի­րենց հայ­րե­նի հո­ղը թո­ղե­ցին եւ գաղ­թե­ցին դէ­պի դրա­ցի եր­կիր­ներ, Եւ­րո­պա, ­Գա­նա­տա եւ Աւստ­րա­լիա։ ­Նոր լե­զու, նոր մշա­կոյթ, նոր ապ­րե­լա­կերպ ու այլ նոր դժո­ւա­րու­թիւն­ներ ա­նոնց հա­մար։ Եր­կի­րը հիմ­նո­վին կը կոր­ծա­նո­ւի։
­Սու­րիա­հայ պատ­մա­կան ու պա­տուա­կան գա­ղու­թը այդ փո­թո­րի­կին մէջ կը գտնո­ւի։ ­Քան­դո­ւե­ցան կամ վնա­սո­ւե­ցան հայ­կա­կան բազ­մա­թիւ բնա­կա­րան­ներ, ե­կե­ղե­ցի­ներ, դպրոց­ներ ու կեդ­րոն­ներ։ Ա­ռա­ւել եւս, նա­հա­տա­կո­ւե­ցան ­Սու­րիոյ բա­նա­կին մէջ ծա­ռա­յող հայ զի­նո­ւոր­ներ ու ան­հատ­ներ։ Եւ շա­տեր վերս­տին գաղ­թի ճամ­բան բռնե­ցին։ ­Պէտք է ը­սել, որ վերստին բա­ռը հոս նպա­տա­կա­ւոր գրե­ցի։
­Հա­րիւր տա­րի­ներ ա­ռաջ, ­Մեծ Ե­ղեռ­նի ա­ղէ­տէն ճո­ղոպ­րած հա­յու­թեան հա­մար ­Սու­րիան դար­ձաւ ա­պա­հով գե­տին։ ­Մեծ թի­ւով գաղ­թա­կան հա­յեր հա­սան ­Սու­րիա՝ ­Տէր ­Զօ­րի ա­նա­պա­տէն անց­նե­լով։ ­Հոն փո­խադ­րո­ւե­ցաւ նաեւ ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ ­Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան Ա­թո­ռը։ ­Սու­րիան դար­ձաւ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի հա­յու­թեան դու­ռը։ ­Ժա­մա­նակ մը ետք, շա­տեր այդ­տե­ղէն մեկ­նե­ցան ­Լի­բա­նան, ­Յոր­դա­նան, Ե­գիպ­տոս եւ Ի­րաք։
­Պատ­մու­թիւ­նը կը վկա­յէ, թէ ա­րաբ ու մեծ մա­սամբ իս­լամ սու­րիա­ցի ժո­ղո­վուր­դը յար­գան­քով ու հո­գա­տա­րու­թեամբ ըն­կա­լեց գաղ­թա­կան հա­յե­րը։ Ա­պա՝ զա­նոնք կո­չեց քա­ղա­քա­ցի։ ­Սու­րիա­հա­յու­թիւ­նը կարճ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին իր վրա­յէն թօ­թա­փեց ա­նա­պա­տի փո­շին, գաղ­թա­կան ա­նու­նը եւ ինք­զինք վե­րա­կանգ­նեց։ ­Պա­հեց իր ա­նունն ու մա­կա­նու­նը, կրօն­քը, լե­զուն, մշա­կոյթն ու սո­վո­րու­թիւն­նե­րը։ ­Գաղ­թա­կա­յա­նը բնա­կա­րա­նի վե­րա­ծեց եւ հա­ւա­քա­վայ­րը՝ ե­կե­ղե­ցիի, դպրո­ցի ու ա­կում­բի։ Ու­նե­ցաւ պե­տա­կան ե­րես­փո­խան եւ ­Տէր ­Զօ­րի մէջ կանգ­նեց ­Մեծ Ե­ղեռ­նի յու­շա­կո­թո­ղը։ ­Հա­յը ինք­զինք գտաւ եւ գա­ղու­թի վե­րա­ծո­ւե­ցաւ շնոր­հիւ հայ­կա­կան ո­գիին։ ­Սու­րիա­հա­յու­թիւ­նը տեղ­ւոյն պե­տու­թեան եւ ժո­ղո­վուր­դին վստա­հու­թիւ­նը շա­հե­ցաւ իր ճակ­տի քրտին­քով ու հա­յու ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թեամբ։ Իսկ ար­տա­քին ճա­կա­տի վրայ, ­Լի­բա­նա­նա­հա­յու­թեան կող­քին ան դար­ձաւ սիւ­նը սփիւռ­քա­հա­յու­թեան։ ­Դա­ժան պատ­մու­թիւ­նը այ­սօր ան­գամ մը եւս իր է­ջը կը բա­նայ այդ գա­ղու­թին դի­մաց, ո­րուն մէջ դեր ու­նի նաեւ մեր պատ­մա­կան թշնա­մին՝ թուր­քը։
­Լի­բա­նան­ցի հայ եմ։ ­Գի­տեմ ի՛նչ կ­’ը­սեմ ու կը գրեմ, ո­րով­հե­տեւ ապ­րած եմ պա­տե­րազ­մի ան­բաղ­ձա­լի փոր­ձա­ռու­թիւ­նը։ ­Լի­բա­նա­նի հա­յու­թիւ­նը եւս 1975 թո­ւա­կա­նէն սկսեալ դի­մագ­րա­ւեց նոյ­նան­ման տագ­նապ։ ­Մօտ 17 եր­կար տա­րի­ներ ան ապ­րե­ցաւ պա­տե­րազ­մի շրջան, ո­րու պատ­ճա­ռով կրեց շատ մեծ վնաս­ներ։ Ի վեր­ջոյ, գա­ղու­թը ա­ւե­րակ­նե­րէն յաղ­թա­կան դուրս ե­կաւ՝ շնոր­հիւ իր հայ­կա­կան ո­գիին։ ­Բազ­մա­թիւ դէպ­քե­րէն իմ մտքին մէջ միշտ թարմ կը մնան եր­կու­քը, ո­րոնց մա­սին կը փա­փա­քիմ անդ­րա­դառ­նալ.-
— ­Փոքր տա­րի­քէս մաս կը կազ­մէի ­Պուրճ ­Հա­մու­տի «Ս. ­Քա­ռաս­նից ­Ման­կանց» ե­կե­ղեց­ւոյ դպրաց դա­սին եւ, ա­ռանց բա­ցա­կա­յու­թեան, կը մաս­նակ­ցէի ­Շա­բաթ օ­րե­րու ­Կի­րակ­մուտ­քի ժա­մեր­գու­թեանց ու ­Կի­րա­կի օ­րե­րու պա­տա­րագ­նե­րուն։ ­Շա­բաթ օր մը, ժա­մեր­գու­թեան ըն­թաց­քին, սկսաւ ռմբա­կո­ծու­մը։ ­Քա­հա­նայ ­հայ­րը, դպրա­պետն ու ժամ­կո­չը մտա­հոգ ի­րա­րու նա­յե­ցան եւ աչ­քի նշան­նե­րով հա­մա­ձայ­նե­ցան շա­րու­նա­կե­լու ա­րա­րո­ղու­թիւ­նը։ ­Մենք ու հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րը ուժ ա­ռինք ա­նոնց­մէ եւ հե­տե­ւե­ցանք ա­ղօթ­քին։ ­Յա­ջորդ օ­րե­րուն, եր­կու ռում­բեր հա­րո­ւա­ծե­ցին ե­կե­ղե­ցին եւ մեծ վնաս հաս­ցու­ցին։ ­Հարկ է նշել, թէ մին­չեւ ե­կե­ղեց­ւոյ նո­րո­գու­թիւ­նը ա­րա­րո­ղու­թիւն­նե­րը շա­րու­նա­կո­ւե­ցան բնա­կա­նոն ձե­ւով։
— Դպ­րո­ցա­կան օր մըն էր, երբ դա­սա­պա­հի ըն­թաց­քին յան­կարծ սկսաւ ռմբա­կո­ծու­մը։ Դպ­րո­ցին մէջ՝ վախ ու ի­րա­րան­ցում։ ­Շա­տե­րը կու լա­յին, ու­րիշ­նե­րը կը ճչա­յին, միւս­նե­րը ի­րենց մայ­րե­րը կ­’ու­զէին։ Տ­նօ­րէնն ու ու­սուց­չա­կան կազ­մը ի՞նչ ը­նէին կամ ո­րո՞ւ հաս­նէին։ ­Չա­փա­զանց մեծ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւն՝ ի­րենց ու­սե­րուն վրայ։ Կր­նա՞ք ե­րե­ւա­կա­յել այդ պա­հուն մօտ հա­զար ա­շա­կերտ­նե­րով դպրո­ցի մը ներ­քին վի­ճա­կը։ Ա­րա­գօ­րէն մե­զի ճա­շաս­րահ հա­ւա­քե­ցին ու ժա­մեր ետք, երբ կա­ցու­թիւ­նը քիչ մը հան­դար­տե­ցաւ, տնօ­րէ­նու­թիւ­նը հա­զար ու մէկ վա­խով ար­ձա­կեց մե­զի։ Եւ նման այլ դէպ­քեր ու դէմ­քեր։
­Հայ­կա­կան գա­ղութ­ներ շատ ան­գամ­ներ քա­ղա­քա­կան խա­ղաղ պայ-ման­նե­րու մէջ կը տագ­նա­պին ի­րենց ինք­նու­թիւ­նը պա­հե­լու հա­մար։ ­Մինչ սու­րիա­հա­յու­թիւ­նը այ­սօր կը քա­լէ դէ­պի նոր ­Գող­գո­թա։ ­Սու­րիա­հա­յու­թիւ­նը այ­սօր մէկ պա­տե­րազ­մի դաշ­տին վրայ ե­րեք տար­բեր ճա­կա­տա­մարտ­ներ կը մղէ։ Ապ­րե­լու, հո­ղը պաշտ­պա­նե­լու եւ ինք­նու­թիւ­նը պա­հե­լու պայ­քար։ Եւ հա­կա­ռակ մեծ վնաս­նե­րուն ու կո­րուստ­նե­րուն, այդ գա­ղու­թը մին­չեւ այ­սօր կը տո­կայ։ Այդ­տե­ղի հա­յե­րը մին­չեւ այ­սօր կը դի­մա­նան, շնոր­հիւ ի­րենց հայ­կա­կան ո­գիին։ ­Լու­սա­ւոր­չի հա­ւատ­քով, ­Մա­մի­կո­նեա­նի սու­րով եւ ­Մաշ­տո­ցի այ­բու­բե­նով զօ­րա­ցած՝ ա­նոնք կը մղեն ի­րենց լի­նե­լու­թեան ճա­կա­տագ­րա­կան պայ­քա­րը։
Ա­ւե­րակ քա­ղաք­նե­րուն, մա­հի սար­սա­փին, վէր­քին ու սու­գին մէջ տա­կա­ւին կ­’ապ­րի հե­րոս հա­յու ո­գին։ ­Կը շնչէ ու իւ­րա­քան­չիւ­րին վե­րապ­րե­լու յոյ­սը կը նո­րո­գէ։ ­Կը շնչէ ու կամ­քի տո­կու­նու­թիւն կը շնոր­հէ։ ­Կը շնչէ ու հե­ռա­ւոր ա­պա­գա­յի փայ­լուն հո­րի­զո­նը ցոյց կու տայ։ Ու այս բո­լո­րի փաս­տը վե­րա­շի­նու­մի ու վե­րա­կանգ­նու­մի խօ­սուն պատ­կերն է։ Հ­պար­տու­թեամբ կը տես­նենք, թէ հա­կա­ռակ շա­րու­նա­կո­ւող պա­տե­րազ­մին, հա­յե­րը ար­դէն սկսած են վե­րա­նո­րո­գել ի­րենց բնա­կա­րան­ներն ու խա­նութ­նե­րը։ ­Հա­ւա­քա­կան ու միաս­նա­կան ու­ժե­րով կը վե­րա­շի­նեն հայ­կա­կան դպրոց­նե­րը, սրահ­ներն ու կեդ­րոն­նե­րը։ ­Կը վե­րա­կանգ­նեն ե­կե­ղե­ցի­նե­րու գմբէթ­նե­րու խա­չե­րը։ Ա­յո՛, բնա­կա­րա­նը անհ­րա­ժեշտ է իւ­րա­քան­չիւր մար­դու հա­մար։ ­Բայց նոյն­քան անհ­րա­ժեշտ են ե­կե­ղե­ցին ու դպրո­ցը հա­յուն հա­մար։ Ա­նոնք մեր նո­ւի­րա­կան կա­ռոյց­ներն են, ուր յա­ւերժ կ­’ապ­րի հայ­կա­կան ո­գին եւ այն­տե­ղէն կը տա­րա­ծէ իր շուն­չը եւ կը սփռէ իր լոյ­սը։ Այս­պի­սով՝ ­Սու­րիոյ հայ­կա­կան գա­ղու­թի հո­գե­ւոր ու ազ­գա­յին կեան­քը եւս սկսաւ աշ­խու­ժա­նալ։
­Միւս կող­մէ՝ աշ­խար­հով մէկ տա­րա­ծո­ւած հա­յու­թիւ­նը ջանք չխնա­յեց ա­մէն ձե­ւով օգ­տա­կար դառ­նա­լու իր կա­րե­ւոր մէկ հա­տո­ւա­ծին։ Ա՛յս է հայ­կա­կան ո­գին, որ հրաշք­ներ կը գոր­ծէ։ Ա՛յս է Ք­րիս­տո­սի ­Յա­րու­թեան գա­ղա­փա­րին հա­ւա­տա­ցող հայ ժո­ղո­վուր­դը, ո­րու ազ­գա­յին ո­գին հիմ­նա­քարն է իր գո­յու­թեան։ Ո­գին լոկ ե­րե­ւա­կա­յա­կան պատ­կեր մը չէ կամ ճա­ռա­խօ­սու­թեան պայ­թու­ցիկ բա­ռեր։ Ան ներ­գոր­ծող ուժ մըն է, որ դէ­պի ար­տա­քին աշ­խարհ կ­’ար­տա­ցո­լաց­նէ իր աշ­խա­տանքն ու յա­ջո­ղու­թիւ­նը։
­Գա­ղութ­նե­րու պատ­մու­թեան մէջ կը պա­տա­հին դժո­ւա­րին ժա­մա­նա­կաշր­ջան­ներ, ո­րոնք լի­նե­լու ու չլի­նե­լու հրա­մա­յա­կա­նին առ­ջեւ կը դնեն հա­յու­թիւ­նը։ ­Սու­րիոյ հայ­կա­կան գա­ղու­թը այ­սօր այդ հրա­մա­յա­կա­նին դի­մաց կը գտնո­ւի եւ ար­դէն ընդ­հա­նուր զօ­րա­շարժ յայ­տա­րա­րած է։ Ան պի­տի յաղ­թէ եւ պէ՛տք է յաղ­թէ, որ­պէս­զի մեծ օ­րի­նակ եւ մղիչ ուժ դառ­նայ բո­լո­րին, ինչ­պէս նաեւ՝ վերս­տին ստանձ­նէ սփիւռ­քա­հա­յու­թեան մէջ իր կա­րե­ւոր դե­րը։
Այն­տեղ, ուր հա­յու ո­գին կ­’ապ­րի՝ հա­յը բնա՛ւ չի մեռ­նիր։

ԲԱԺՆԵԼ
Նախորդ յօդուածը9 Յուլիսին, 1936
Յաջորդ յօդուածը10 Յուլիս 1841