Ապրիլ 18ի այս օրը կը նշենք ծննդեան տարեդարձը մեր գրականութեան դասական հսկաներէն Ալեքսանդր Մովսիսեանի, որ արեւելեան կողմն Հայաստանի՝ Շամախի (Շիրվան) մէջ ծնած ըլլալով՝ հայ գրականութեան ոսկեմատեանին մէջ անմահացաւ իր ընտրած Շիրվանզադէ (Շիրվանի Զաւակ) գրչանունով՝ հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր ժառանգութեան երկնակամարին նուաճելով իր ուրոյն բարձունքը։
Իրապաշտութիւնը եղաւ, Շիրվանզադէի համար, ե՛ւ կեանքի, ե՛ւ գրական ստեղծագործութեան առաջնորդող սկզբունք.
— «Մարդու համար ծննդից ու մահից աւելի կարեւոր ոչինչ չկայ: Ծնուելիս նա ոչինչ չգիտէր, մեռնելիս նա ամէն ինչ գիտի»։
— «Ոչ մի գազանութիւն այնքան զազրելի չէ, որքան մտքի գազանութիւնը: Ոչ մի յանցանք այնքան քսմտնելի չէ, որքան հոգեկան յանցանքները»:
Հայ գրականութեան եզակի երեւոյթներէն է Շիրվանզադէ։ Իր գրչէն կեանք առած վիպակներն ու վէպերը՝ «Նամուս»ն ու «Քաոս»ը, «Պատուի համար»ն ու «Արսէն Դիմաքսեան»ը, «Օրիորդ Լիզա»ն եւ «Իշխանուհին», ինչպէս նաեւ «Աւերակների վրայ» ու «Արմէնուհի» թատերական գործերը մինչեւ այսօր խռովքի ու խոր յուզումի կը մատնեն ընթերցողը՝ հայու մեր անցեալէն եկող եւ, այս կամ այն տարբերակով, տակաւին շարունակուող բարքերու եւ ընկերային ցաւերու իրենց գեղարուեստական ցոլացումով, ցնցիչ կերպաւորումներով եւ խստապահանջ քննադատութեամբ։
Շիրվազանդէ իրաւամբ կը հանդիսանայ 19րդ դարավերջի ու 20րդ դարասկիզբի հայոց ընկերային ցաւերուն՝ հայ ժողովուրդի հասարակական հիւսուածքին եւ յուզաշխարհին յանդուգն վիպասանը եւ, իբրեւ այդպիսին, արժանաւորապէս իր տեղը ունի հանճարեղ հայ գրողներու համաստեղութեան մէջ։
Կեանքը դաժան գտնուեցաւ իր գրական շնորհներուն ու արժանաւորութեան կանխահաս գիտակցութիւնը ունեցող Ալեքսանդրի նկատմամբ։ Ծնած բարեկեցիկ ընտանիքի յարկին տակ, ան իր նախնական կրթութիւնը ստացաւ Շամախի՝ նախ պատուելի Սարգիս «վարպետ»ի վարժատան, ապա ղարաբաղցի Տէր Յովհաննէսի դպրոցին մէջ։ Հայրը, առեւտուրի մէջ յաջողած նախկին դերձակ, կ’ուզէր որ Ալեքսանդր ռուսական ուսում ստանայ եւ առեւտրական կեանքի պատրաստութիւն ձեռք բերէ. այդ նպատակով ալ գաւառական պետական վարժարան կ’ուղարկէ տղուն։ Բայց կը պատահի 1872ի Շամախի երկրաշարժը եւ Մովսիսեաններու ընտանիքը իր կարգին կը կորսնցնէ ամէն ինչ. Ալեքսանդրի հայրը կը սնանկանայ եւ կը վերադառնայ իր հին արհեստին։ Իսկ Ալեքսանդր, հազիւ 15 տարեկան պատանի, պետական վարժարանը աւարտելէն անմիջապէս ետք, կը մեկնի Պաքու՝ «մի կտոր հաց շահելու»,- ինչպէս որ հետագային Շիրվանզադէ պիտի գրէր իր ինքնակենսագրութեան մէջ։
Այդ օրէն կը սկսի ընկերային անարդարութեանց դէմ Շիրվազանդէի խոր զգայնութիւնն ու անսահման ընդվզումը։
Առեւտուրի մարդ չէր Շիրվանզադէ, որուն Պաքու բաժին հանեց անյաջողութիւններու շարք մը, մինչեւ որ ազգականներուն միջնորդութեամբ ան քարտուղարի պաշտօն ստացաւ Նահանգային Վարչութեան մէջ։ Թէեւ նիւթապէս գոհացուցիչ չէր այդ պաշտօնը, բայց գրադարանապետ նշանակուելով «Մարդասիրական Ընկերութեան» մատենադարանին՝ Շիրվանզադէ լայն ժամանակ ունեցաւ ընթերցումի։ Ուղղակի լափեց ինչ որ ձեռքը անցաւ, ժամանակի հայ մամուլի հաւաքածոներէն մինչեւ ռուսական եւ եւրոպական գրականութեան ու իմաստասիրութեան դասական թէ արդի հարստութիւնները։ Այդ ճամբով ոչ միայն կենդանի եւ ամէնօրեայ կապ հաստատեց հայ կեանքի վերիվայրումներուն հետ, այլեւ՝ զարկ տուաւ գրական¬գեղարուեստական իր ընդունակութիւններուն, ինչպէս նաեւ՝ հասարակական մտքի հոսանքներու ուսումնասիրութեան մէջ իր խորացումին։
Առաջին յարմար պատեհութեան, փոխեց իր գործը եւ գրագրի պաշտօն ստանձնեց նաւթային ընկերութեան մը գրասենեակին մէջ։ 1878էն սկսաւ աշխատակցիլ հայկական թէ ռուսական թերթերուն։ Թիֆլիսը, ազգային եւ գրական իր եռուն կեանքով, իր կողմը կը քաշէր Շիրվանզադէին, որ 1883ին տեղափոխուեցաւ Կովկասի մայրաքաղաքը։ Կանոնաւոր աշխատակցութիւն սկսաւ «Մշակ»ին՝ անոր էջերուն լոյս ընծայելով Պաքուի աշխատաւորական կեանքին, դասակարգային անարդարութեանց եւ աշխատաւորներու զրկանքին ու դժուարութեանց նուիրուած պատմուածքներ, ակնարկներ։
Մինչեւ 1889ին Թիֆլիսի Քաղաքային Վարչութեան մէջ աշխատանքի նշանակուիլը, Շիրվանզադէ աշխատակեցաւ «Մշակ»ին, ապա՝ «Արձագանգ»ին, որուն խմբագրութեան ալ մաս կազմեց, իբրեւ պատասխանատու քարտուղար։ Նոյն շրջանին մօտեցաւ Հնչակեան նորաստեղծ կուսակցութեան՝ անոր ընկերվարական աշխարհայեացքն ու Հայաստանի Ազատագրութեան առաջադրանքը հարազատ գտնելով իր համոզումներուն։
Թիֆլիսի Քաղաքային Վարչութեան իր գործը հնարաւորութիւնը ընձեռեց, որպէսզի Շիրվանզադէ իրարու ետեւէ լոյս ընծայէ իր վիպակներն ու վէպերը, որոնք արդէն Պաքուի աշխատաւորական կեանքի պատկերացումէն անդին անցած էին եւ իր ժամանակի հայոց ընկերային բարքերուն լայն ընդգրկումով կը յատկանշուէին։ Շիրվանզադէ ձաղկեց այն ամէնը, որ խաւարամտութիւն կը տարածէր, արդարութեան հաստատումը կ’արգելակէր եւ հայ կեանքի ընդհանուր բարեշրջման ու զարգացման խոչընդոտ էր։
Շիրվանզադէ արդէն Հնչակեան կուսակցութեան աշխոյժ գործիչ էր, երբ 1895¬96ի համիտեան առաջին կոտորածները սկսան։ Մէկ կողմէ գրական իր ստեղծագործութեանց մէջ Շիրվանզադէ կեդրոնացաւ հայ քաղքենիութեան, յատկապէս ցուցամոլ հայ ունեւորներու եւ անոնց զաւակներու ազգային անտարբերութեան խարազանումին վրայ, իսկ միւս կողմէ՝ գործնապէս իր աջակցութիւնը բերաւ Սահմանը Անցնելու համար արեւելահայաստանի գաւառներէն ու Ռուսաստանէն Թիֆլիս փութացող հայ ուսանողներուն եւ երիտասարդներուն։
Շուտով Ցարական իշխանութեանց հալածանքին ենթարկուեցաւ նաեւ Շիրվանզադէ ու 1898ին Մետեխի բանտը նետուեցաւ, ապա՝ Ղազարոս Աղայեանի եւ հնչակեան այլ գործիչներու հետ աքսորուեցաւ Օտեսա, ուր մնաց մինչեւ 1904-1905ի ռուսական առաջին յեղափոխութիւնն ու հայ-թաթարական ընդհարումները։
Աքսորավայրէն Թիֆլիս վերադարձին, Շիրվանզադէ անցաւ Փարիզ, ուր մնաց մինչեւ 1911՝ ուսման հետեւելով եւ ստեղագործելով։ Այդ տարիներուն գրեց հայ մտաւորականութեան մեղկութիւնը եւ սնափառութիւնը մերկացնող իր գործերը, նաեւ՝ փարեցաւ հայ կնոջ ազատագրութեան դատին։ 1911ին Թիֆլիս վերադառնալով՝ Շիրվանզադէ իրարու ետեւէ լոյս ընծայեց հայ կնոջ ազատագրութեան նուիրուած իր յանդուգն գործերը, որոնք նորովի հալածանքի պատճառ դարձան իր դէմ՝ այս պարագային ժամանակի հայ պահպանողական մտաւորականութեան կողմէ, որոնք հայկական բարոյական արժէքներու անկում տեսան հայ կնոջ ազատ ապրելու եւ, իր մարդկային ցանկութիւններուն, տղամարդու պէս ազատօրէն բաւարարութիւն տալու իրաւունքը ջատագովող Շիրվանզադէի գրականութեան մէջ։
Բայց Շիրվանզադէ տաղանդ ունէր եւ յաջողեցաւ ընկերային գաղափարներով վիճայարոյց իր գործերը օժտել գեղարուեստական այնքա՜ն բարձր արժէքով, որ ստեղծագործական իր բեղուն վաստակը արժանացաւ ընթերցող լայն հասարակութեան մեծ գնահատանքին։ Գրեց պարզութեամբ, յուզականութեամբ եւ խորաթափանց ընկալումով՝ շարունակ յորդորելով, որ՝
«Փքուն, գեղեցիկ բառեր գործածող հեղինակն ինձ յիշեցնում է գաւառացի անճաշակ հարուստ կին, որ գեղեցկութեան համար մի քանի շար ոսկի ու մարգարիտ է կախում վզին ու բոլոր մատները զարդարում մատանիներով։
«Պէտք է գործածել այնքան բառ, որքան հարկաւոր է իրը եւ այս կամ այն վիճակը տալու համար։ Աւելորդ բառը մթագնում է պատկերը»։
Շիրվանզադէ մինչեւ 1919 ապրեցաւ Թիֆլիս, չխանդավառուեցաւ պոլշեւիկեան յեղափոխութեամբ, բայց սրտանց ոգեւորուեցաւ Հայաստանի անկախացումով։ 1919ին անցաւ Փարիզ, ուր մնաց եւ ստեղծագործեց մինչեւ 1926 թուին իր վերջնական վերադարձը Հայաստան։
Շիրվանզադէ մինչեւ 7 Օգոստոս 1935ի իր մահը առաւելաբար աշխատեցաւ իր գործերուն վերահրատարակութեան վրայ՝ յուշագրութեան նուիրելով իր կեանքի վերջին տարիներուն ստեղծագործական աշխատանքը։
Կարծէք յոգնած էր հայոց բարքերուն իրապաշտ վերծանման ու նախանձախնդիր խարազանման յանդուգն վիպասանը։
Իր հատու եւ սպառիչ խօսքը արդէն ըսած էր հայ ժողովուրդի արդի ժամանակներ մուտքի շրջանին վերաբերեալ՝ հայութեան ընկերային շաղախին եւ յուզաշխարհին ամէնէն ընդգրկուն եւ իրապաշտ պատկերացումը կտակելով մեր սերունդներուն։
Ինչպէս ինք կը սիրէր շեշտել՝
«Իրականութիւնը չէ, որ պիտի ընթանայ երեւակայութեան ետեւից, այլ՝ ընդհակառակն, երեւակայութեանը պիտի ղեկավարի իրերի ճշգրիտ ուսումնասիրութիւնը»։
Եւ աւելի՛ն.
«Կեանքը ըստ ինքեան այնքան գեղեցիկ է, որ կարիք չկայ նրան շպարելու։ Կեանքը ե՛ւ պոեզիա է, ե՛ւ պռոզա, ե՛ւ երկինք ու երկիր…»։
Հայ վիպագրութեան իրապաշտ դպրոցի բարձրարժէք վարպետին այսօրինակ պատգամներով թող լուսաւորուի հայ մարդու Ապրիլ 18ի այս օրը, որ կը յուշէ ծննդեան տարեդարձը անզուգական Շիրվանզադէի։
