Յունուար 26ի այս օրը կը լրանայ մահուան 61րդ տարելիցը հայ մամուլի մեծարժէք, այլեւ անմահ խմբագրապետին՝ Շաւարշ Միսաքեանի։
Հայ մամուլի պատմութեան մէջ բարձրադիր գագաթ մը եղաւ աւազանի անունով Եղիազար, բայց Շաւարշ անունով հայաշխարհով մէկ հռչակուած Միսաքեաններու տոհմին այս անզուգական ծնունդը։
Գրական-գեղարուեստական կատարելագոյն մշակումի հասած իր արեւմտահայերէնով, կուռ ոճի եւ խոհականութեան իր տաղանդով եւ, մանաւա՛նդ, դաշնակցականի անխախտ հաւատքով ու սկզբունքայնութեամբ՝ Շաւարշ Միսաքեան հրապարակագրական իր առաջին քայլերէն իսկ գրաւեց ընթեցողը, դարձաւ անոր ուղին լուսաւորող անմար փարոսը։
«Շ.» ստորագրութեամբ հայ հրապարակագրութեան մէջ իր բարձունքը նուաճած Շաւարշ Միսաքեան հանդիսացաւ հայ կեանքի՝ ազգային արժէքներու եւ հայ քաղաքական մտքի արթուն պահակը, որ հանրային կարծիք ձեւաւորեց ու առաջնորդեց ամբողջ յիսուն տարի՝ ե՛ւ երկրի մէջ, երբ թրքական պետութեան հայասպանական մեծ Ոճիրը դեռ ի գործ դրուած չէր, ե՛ւ արտերկրի տարածքին, երբ աշխարհացրիւ տարագրութեան դատապարտուեցաւ հայ ժողովուրդը։
Յատկապէս իր մեծարժէք ձեռակերտն ու միաժամանակ փառքի դափնեպսակը մարմնաւորող փարիզեան «Յառաջ» թերթով՝ Շաւարշ Միսաքեան հայ իրականութեան մէջ ստեղծեց դաշնակցական իր ամէնօրեայ դպրոցը, որ ընթերցող լայն հասարակութեան ազգային-քաղաքական նկարագիր տուաւ եւ շունչ ու հաւատք ներարկեց հայ ժողովուրդի ապագային հանդէպ։
Նոյնիսկ իր մահէն ետք եւ մինչեւ իսկ 1970ականներէն սկսեալ, երբ դստեր՝ Արփիկ Միսաքեանի խմբագրութեամբ շարունակուած «Յառաջ»ը հակասութիւններ ու հակադրութիւններ ունեցաւ Դաշնակցութեան հետ, նաեւ այդ պայմաններուն մէջ՝ Շաւարշ Միսաքեանի խստապահանջութեան դրոշմը զգալի մնաց հայ մամուլի այս երախտաւորին վրայ։ Անտարակոյս այդ էր պատճառը, որ երբ շուրջ տասը տարի առաջ «Յառաջ»ի դադրեցման յայտարարութիւնը կատարուեցաւ, սփիւռքահայութիւնը միահամուռ ոտքի ելաւ՝ Շաւարշ Միսաքեանի ժառանգութիւնն ու աւանդակիրը՝ «Յառաջ»ը կանգուն պահելու պահանջով…
Շաւարշ Միսաքեան լոյս աշխարհ եկաւ 1884ի Օգոստոսին, Ս. Աստուածածնայ Կիրակին, Սեբաստիա նահանգի Զիմառա գիւղը։ 6 տարեկանին ընտանիքը փոխադրուեցաւ Պոլիս, ուր Շաւարշ յաճախեց, յաջորդաբար, Գում Գափուի Մայր Վարժարանը, Կալաթայի Կեդրոնականը եւ Կէտիկ Փաշայի «Կարկուրեան» դպրոցը։ 16 տարեկանին մուտք գործեց հրապարակագրութեան ասպարէզ՝ «Սուրհանդակ» թերթի խմբագրութեամբ։
Շաւարշ Միսաքեանի հրապարակագրական ինքնահաստատումը սկսաւ 1908ին, երբ Զապէլ Եսայեանի, Գեղամ Բարսեղեանի եւ Վահրամ Թաթուլի հետ ձեռնարկեց Պոլսոյ «Ազդակ» շաբաթաթերթի հրատարակութեան։ 1911-1912ին ստանձնեց Կարնոյ հռչակաւոր «Յառաջ» թերթին խմբագրութիւնը։ 1913ին Պոլիս վերադարձաւ՝ մաս կազմելու համար Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Ազատամարտ»ի խմբագրութեան՝ ստանձնելով նաեւ խմբագրապետութիւնը «Ազատամարտ» շաբաթաթերթին։
Իր ազգային-քաղաքական հայեացքներուն ու կեցուածքներուն համար Շաւարշ Միսաքեան տեւական հետապնդումի ենթարկուեցաւ թրքական իշխանութեանց կողմէ եւ փախստական՝ թաքստոցային պայմաններու մէջ կը շարունակէր խմբագրական իր աշխատանքը 1915ին, երբ ցեղասպանը ի գործ դրաւ հայ մտաւորականութեան զանգուածային ձերբակալութեան եւ աքսորի ճամբուն վրայ սպանութեան ահաւոր ոճիրը։ Մինչեւ 1916ի Մարտը, Շաւարշ կրցաւ խուսափիլ իշխանութեանց հետապնդումներէն, բայց ի վերջոյ ձերբակալուեցաւ՝ երբ կը փորձէր Պոլիսէն հեռանալ ու Պուլկարիա անցնիլ։
Դատուեցաւ եւ մահուան դատապարտուեցաւ, բայց վճիռը ցկեանս բանտարկութեան վերածուեցաւ եւ Շաւարշ բանտ մնաց մինչեւ 27 Նոյեմբեր 1918, երբ Զինադադարէն ետք ազատ արձակուեցաւ։
Այնուհետեւ սկսաւ Շ. Միսաքեանի խմբագրական առաքելութեան կարեւոր շրջաններէն մէկը, երբ զինուորագրուեցաւ գլխատուած պոլսահայ մտաւորականութիւնը վերաշխուժացնելու անխոնջ պայքարին՝ ստանձնելով «Ազատամարտ»ի շարունակութիւնը եղող «Ճակատամարտ»ի խմբագրական պատասխանատուութիւնը։ Շաւարշ յաջողեցաւ նոր ուժեր յայտնաբերել եւ թերթին կապել՝ ընդհանրապէս կենսունակութիւնը վերադարձնելով պոլսահայ իրականութեան։ Իր այդ հանգամանքով ալ մասնակցեցաւ 1919ին Երեւանի մէջ գումարուած Հ.Յ.Դ. 9րդ Ընդհանուր Ժողովին։
1922ին, Քեմալականներու իշխանութեան աստիճանական ամրապնդման հետեւած նոր հալածանքներէն խոյս տալով՝ Շաւարշ Միսաքեան վերջնականապէս հեռացաւ Պոլիսէն, անցաւ նախ Պուլկարիա, իսկ այնուհետեւ՝ 1924ին, հաստատուեցաւ Փարիզ, ուր տարի մը ետք հիմնեց «Յառաջ» օրաթերթը։
Աւելի քան երեսուն տարի, Շաւարշ Միսաքեան առաջնորդող ներկայութիւն եղաւ ոչ միայն Եւրոպայի, այլեւ ողջ հայ իրականութեան մէջ, «Յառաջ»ի կողքին նաեւ «Դրօշակ»ի խմբագրութեան մաս կազմելով եւ կուսակցական բարձրագոյն պատասխանատուութեանց կոչուելով՝ իբրեւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի կամ Հ.Յ.Դ. Եւրոպայի Կեդրոնական Կոմիտէի անդամ։
Յատկապէս հայ հրապարակագրութեան մէջ անզուգական եղաւ Շաւարշ Միսաքեանի ներդրումը։
Ռուբէն Զարդարեանի կողքին՝ Շաւարշ Միսաքեան մեծագոյն դեր կատարեց արեւմտահայ արձակը հրապարակագրական լեզուի վերածելու հիմնարար գործին մէջ։
Իր խմբագրականներն ու տոմսերը ամէնօրեայ տաք հացի պէս գաղափարական սնունդը դարձան իրերայաջորդ սերունդներու համար՝ Ֆրանսայի մէջ թէ սփիւռս հայաշխարհի։
Հայ ժողովուրդի ազգային արժանաւորութեան, Հայաստանի անկախութեան եւ հայ ազգային-ազատագրական շարժման գաղափարական ու բարոյական աւանդներուն երդուեալ պաշտպանը հանդիսացաւ «Շ.»։
Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի հանգանակը՝ Եռագոյնով, Զինանշանով եւ «Մեր Հայրենիք»ով, պաշտամունքի առարկան դարձան Շաւարշ Միսաքեանի հրապարակագրական հարուստ վաստակին։ Ազգային անառարկելի այդ արժէքներուն ուրացման բոլոր փորձերուն եւ փորձութիւններուն դէմ յատկապէս բուռն եղան «Շ.»ի հրապարակած խարազանումի էջերը։
Շաւարշ Միսաքեան ստեղծեց նաեւ գրական երկեր, որոնք իրենց ինքնուրոյն տեղը ունին արեւմտահայ արձակին մէջ։
Բայց առաւելաբար իր հրապարակագրութեամբ եւ հայ կեանքէն ներս իր ծաւալած հասարակական գործունէութեամբ Շաւարշ Միսաքեանի անունը յաւերժութեան արժանացաւ՝ իբրեւ հայ քաղաքական մտքի եւ ազգային արժէքներու մշտարթուն պահակ խմբագրապետը։
Իրաւամբ՝ հայ հրապարակագրութեան դաշնակցական վարպետը կը հանդիսանայ Շաւարշ Միսաքեան։
Հայ Մտքի մշտարթուն եւ անխոնջ պահակը, խմբագրական գործի ամէնօրեայ սպառիչ հեւքին մէջ, ֆրանսահայ կեանքի եւ ընդհանրապէս սփիւռքահայ իրականութեան, բայց մանաւանդ խորհրդային երկաթեայ վարագոյրի ետին տուայտող Հայաստանի վերիվայրումներուն՝ ընկրկումներուն ու ոստումներուն հետ գաղափարական ամէնօրեայ ու անմիջական քայլ պահելով հանդերձ, իր խոհուն հայեացքը միշտ սեւեռեց գալիքին եւ լուսաւորեց ազգային ինքնահաստատման մեր ուղին։
Շաւարշ Միսաքեան անցեալին մէջ չկծկուեցաւ բնաւ, անցեալի նուաճումներուն դրամագլուխը սպառելով՝ չմաշեցուց ներկան, այլ՝ Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի անցեալէն ժառանգուած անկորնչելի արժէքներու վերանորոգման եւ նոր արարումներով հարստացման անխոնջ ու անկաշառ պատգամաբերը դարձաւ։
Որքա՜ն դիպուկ է իր մահէն օր մը առաջ, 25 Յունուար 1957ին, «Յառաջ»ի առաջին էջով լոյս տեսած Շ.ի առաջնորդող ակնարկը՝ «Լռութիւնը ոսկի չէ» խորագրին տակ։ Իրաւամբ գաղափարական կտակի արժէք ունեցող այդ ակնարկին գլխաւոր մտքերու հաղորդութեամբ կ’արժէ շնչաւորել հայկական հրապարակագրութեան դաշնակցական վարպետին ոգեկոչման նուիրուած այս սիւնակը.
«Տարեկան տեսութեան մը առիթով ուզեցինք իմանալ, թէ ի՛նչ գործեր կատարած են մեր գաղութին ազգային մարմինները եւ ի՛նչ առաջադրութիւններ ունին յառաջիկային համար։
«Ահա կը լրանայ նոր տարուան առաջին ամիսը, բայց ոչ մէկ ձայն։
«Ոչ իսկ սովորական տեղեկութիւն մը, այս կամ այն շրջանէն։
«Լռութիւնը ոսկի է»,- կ’ըսէին, երբ դպրոց կ’երթայինք։
«Փորձառութիւնը հաստատեց, թէ միշտ ոսկի չէ։ Երբեմն արծաթ է, իսկ յաճախ ալ թիթեղ։
«Այս երեքէն որո՞ւն կը համապատասխանէ համատարած լռութիւնը։
«…
«Եթէ հարցնէք, թէ ի՛նչ գործեր կատարեցին 1956ին եւ ի՛նչ առաջադրութիւններ ունին 1957ի համար, պարզապէս տհաճութիւն պատճառած կ’ըլլաք։
«Նոյնիսկ վիճակագրական տեղեկութիւններ կը պակսին,- մարդահամար, տնտեսական եւ ընկերային կացութիւն, նոր սերունդի փրկութիւն, եւայլն։
«Ոչ մէկ փոփոխութիւն՝ գործելու եղանակին մէջ։ Նոյն մարդիկը։ Նո՛յն մեթոտները։ Նո՛յն սովորամոլութիւնը, որ ի վերջոյ կը յանգի անշարժութեան։
«Իսկ շրջանէ շրջան կապն ալ արարողական է,- հանդէս կամ պատարագ։
«Մինչդեռ, գոնէ Փարիզն ու Մարսէյլը կրնային օրինակ հանդիսանալ, ծրագրեալ գործունէութեամբ։
«Պատկերը շատ աւելի տժգոյն է հարեւան գաղութներուն մէջ, սկսելով Անգլիայէն եւ Պելճիքայէն։
«Ի՛նչ դիտողութիւն կամ հարցում ալ ուղղէք, պատասխանը լռութիւն է։
«Երբեմն թղթակցութիւններ կ’երեւան թերթերու մէջ, առանց սակայն ամբողջական գաղափար մը տալու բո՛ւն իրականութեան մասին։
«Համատարած լռութիւնը կ’ապացուցանէ, թէ մարդիկ ոչ միայն յոգնած են, այլեւ հաւատք չունին իրենց կատարած գործին վրայ։
«Անշուշտ երիտասարդութիւնն ալ կ’օգտուի այս հոգեբանութենէն, խուսափելու համար որեւէ պարտականութենէ։
«Եւ օրերը օրերուն կը յաջորդեն յօրանջելով, հառաչելով, կամ պրիճ խաղալով…»։
Ահա՛ փոքր յապաւումով վերջին առաջնորդողը Շ.ի, որ, ի դէպ, իր կարապի այս երգէն քանի մը օր առաջ, առանձնաբար երիտասարդ սերունդին անտարբերութեան վրայ կեդրոնացուցած էր իր խարազանող քննադատութիւնը՝ յորդորելով հայոց գալիք սերունդներուն.-։
«Երիտասարդութիւն Հայոց, աչքերդ ուղղէ դէպի հայրենի Տուն։
Ո՛չ թէ անոր չորս պատերուն մէջ կծկուելու, այլ նոր հորիզոն փնտռելու եւ պարպուած դիրքերը գրաւելու համար։
«Եաթաղան»ը արեան գետեր հոսեցուց, բայց Հայկազանց ոգին մնաց անեղծ՝ սաւառնելով հորիզոնէ հորիզոն։
Թոյլ մի՛ տաք, տղա՜ք, որ օտարութեան գոլորշիները ծծեն այդ ոգին՝ ձեր ետին ձգելով միայն դարաւոր պատմութեան մը կմախքը։
Նոր երիտասարդութիւնը ոչ թէ վաղուան յոյս կամ լոյս, այլ դաշտի բոյս անգամ չի կրնար դառնալ, առանց սերտօրէն կապուելու իր ժողովուրդին մշակոյթին հետ։
Տարագիր բազմութիւնները պէտք չունին ոչ սալոնական, ոչ ալ աշխարհաքաղաքացի երիտասարդութեան մը։
Օրուան պահանջն է սերունդ մը, որ միջավայրէն ստացած ուսման վրայ բարդէ, անոր հետ ներդաշնակէ իր հայրենի պատմութիւնն ու մշակոյթը, որպէսզի կարենայ պահել եւ զարգացնել ժառանգութիւնը։
Առանց այս հիմնական պայմանին, երիտասարդութիւնը կը դառնայ անգոյն բազմութիւն մը, իսկ հայրենի մշակոյթն ալ՝ անշարժ կալուած կամ հին ազգաց պատմութիւն։
Երիտասարդութեան կոչումն է ջահեր վառել, եւ ոչ թէ կերոն բռնել։
— «ԿԱՐԳԸ ՁԵ՜ՐՆ Է, ՏՂԱՔ»։
