«Կը նահանջեն ծնողք, որդի, քեռի, փեսայ. կը նահանջեն բարք, ըմբռնում, բարոյական, սէր։ Կը նահանջէ լեզուն, կը նահանջէ լեզուն, կը նահանջէ լեզուն։ Եւ մենք դեռ կը նահանջենք բանիւ ու գործով, կամայ եւ ակամայ, գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ. մեղա՜յ, մեղա՜յ Արարատին։
«… Եղան հայեր, որոնք իրենց մորթը փրկելու համար վճարեցին ոսկի. եղան ուրիշներ, որոնք տուին հաւատք, կուսութիւն. եղան անոնք, որոնք լքեցին տուն, տեղ, երկինք. եղան դեռ վատեր, որ ուրացան ազգ ու լեզու. եւ հերոսներ, որ տուին արիւն, կեանք, օր ու արեւ։ Իսկ մե՞նք, կը վճարենք իբրեւ վերջին փրկագին այն, որ պիտի գայ։ Իբրեւ վերջին փրկագին՝ մանուկներ, որոնք կրնային մեծնալ. ապագայի սերունդներ, որոնք մեզմէ վերջ պիտի գային։ Որովհետեւ այն, որ պիտի գայ, պիտի ըլլայ օտար, բանիւ եւ գործով, կամայ եւ ակամայ, գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ, մեղա՜յ, մեղա՜յ Արարատին»…
Թրքական պետութեան կողմէ ցեղասպանութեան ենթարկուած, հայրենահան ու տարագիր դարձած եւ, իբրեւ նահատակուած ազգի աշխարհասփիւռ վերապրողներու, ամէն քայլափոխի այլասերման եւ ուծացման, ինքնալքումի եւ մեծագոյն նահանջի մատնուած սփիւռքի հայութեան ողբերգական այս անմահ երգի հեղինակին՝ Շահան Շահնուրի ծննդեան տարեդարձը կը նշենք 3 Օգոստոսի այս օրը։
88 տարի առաջ հրատարակուած իր գլուխ-գործոց «Նահանջը առանց երգի, կամ պատկերազարդ պատմութիւն հայոց» վէպով՝ Շահան Շահնուր ոչ միայն դարաշրջան բացաւ հայ գրականութեան մէջ, այլեւ՝ ամէնէն բուռն եւ դասական հնչեղութեամբ ահազանգը հնչեցուց հայոց ազգային ճակատագիրը տագնապեցնող գլխադիր վտանգին դէմ, այլասերման ու ապահայացման, օտարացման եւ ի վերջոյ ձուլման եւ գալիք սերունդներու ազգային անհետացման ծանրագոյն աղէտին դէմ։
Որքան իր սեփական տուայտանքին, նոյնքան եւ աւելիով սփիւռքահայ ամբողջ սերունդներու ողբերգութեան բանբերը եղաւ Շահնուր։
Թրքական պետութեան գործադրած ցեղասպանութենէն վերապրած Հայուն ողբերգութիւնը իւրովի եւ շատ խոր մղձաւանջով ապրեցաւ Շահնուր՝ անձնապէ՛ս։
Եւ որքան իր մարմնին ու սրտին, մտքին ու հոգիին յետին բջիջներուն մէջ զգաց ահաւորութիւնը դատապարտեալ հայու իր ճակատագրին, այնքան անզուսպ եւ կատաղի դարձաւ Շահնուրի ընդվզումը հայութենէ եւ հայկականութենէ նահանջին… անխուսափելիութեան դէմ։
Շահնուրեան այս ահազանգը սթափեցուց ամբողջ սերունդներ եւ անոնց մէջ վառեց հայկականութեան ծանր ժառանգը միշտ Արարատն ի վեր բարձրացնելու՝ իյնալով եւ վար գլորելով հանդերձ վերստին կանգնելու եւ դժուարին մագլցումը վերսկսելու պայքարունակ ոգին, յար ու նման յունական առասպելի Սիզիֆին, որ երբեք չհաշտուեցաւ իրեն վիճակուած անկումներուն հետ եւ անխոնջ շարունակեց իր ուսերուն շալկած ժայռը մինչեւ գագաթ բարձրացնելու անվերջ մագլցումը։
Տարբեր անդրադարձ չէր կրնար ունենալ եւ անձնատուր չըլլալու վճռականութենէն տարբեր կրակ չէր կրնար վառել Շահնուրի արձակած ահազանգը, որուն մինչեւ այսօր ունկնդիր կը մնան մեր ժողովուրդին իրերայաջորդ սերունդները ոչ միայն սփիւռս աշխարհի, այլեւ վերանկախացեալ մեր հայրենի հողերուն վրայ։
Շահան Շահնուր ծնած է Պոլիս, 1903ին, Շահնուր Քերեսթէճեան աւազանի անունով։ Նախնական կրթութիւնը թաղի ազգային վարժարանին մէջ ստանալէ ետք, աւարտած է Պէրպէրեան վարժարանը, 1921ին։
Ինքնաշխատութիւնը հիմնական դեր ունեցաւ Շահնուրի գրական-գեղարուեստական եւ մտաւորական-իմաստասիրական հակումներու մշակման ու զարգացման մէջ։ Յատկապէս իր մօրեղբօր՝ հայ իրականութեան մէջ տարեգիրքի պատրաստութեան աւանդը ստեղծած Թէոդիկի հարուստ գրադարանը իսկական դպրոց մը եղաւ պատանի Շահնուրի համար, որ Պէրպէրեան վարժարանը նոր աւարտած՝ սկսաւ կանոնաւորաբար աշխատակցիլ ատենի Պոլսոյ «Ոստան» հանդէսին, առաւելապէս թագմանութիւններով։
1923ին, Թուրքիոյ մէջ քեմալականութեան վերջնական հաստատումէն ետք, իր սերնդակից հայ գրողներէն շատերու պէս, Շահնուր իր կարգին հեռացաւ Պոլիսէն։ Հաստատուեցաւ Փարիզ, ուր նկարչատան մը մէջ աշխատելու կողքին, թափով նուիրուեցաւ գրական-գեղարուեստական ստեղծագործութեան։
1920ականներու սկզբնաւորութեան՝ Փարիզը հայ միտքի եւ գրականութեան ամէնէն եռուն կեդրոններէն մէկը դարձաւ սփիւռքահայ իրականութեան մէջ։ Իսկ Շահնուր շատ արագ դարձաւ Փարիզեան Սերունդին ամէնէն տաղանդաւոր դէմքերէն մէկը, եթէ ոչ ամէնէն հնչեղը։
Արդարութեան սիրոյն եւ յանուն ճշմարտութեան կ’արժէ անմիջապէս ընդգծել, որ հայ գրողներու Փարիզեան Սերունդին դիմագիծը միայն Շահնուրեան չէ, որքան ալ անուրանալիօրէն մեծ ըլլայ «Նահանջ»ի երգիչին գեղարուեստական տաղանդը եւ որքան ալ արտահերթօրէն ուժեղ հնչէ անոր ահազանգով փոխանցուած պատգամը։ «Փարիզի Տղոց»մէ իւրաքանչիւրը՝ Ահարոն եւ Որբունի, Սարաֆեան եւ Թոփալեան, բայց մանաւանդ Շուշանեան նոյնքան եւ, վերջինի պարագային, նաեւ աւելիով իրենց դրոշմը դրին սփիւռքահայ գրականութեան վրայ։ Շուշանեան — թէ՛ իր արձակին բանաստեղծական թափով եւ թէ սփիւռքեան իր պատգամին հնչեղութեամբ — Շահնուրի հետ փաստօրէն կը կազմեն միեւնոյն շքանշանին որքան իրերամերժ, նոյնքան եւ լրացուցիչ երկու երեսները։
Շաւարշ Միսաքեանի դաշնակցական «Յառաջ»ին մէջ իբրեւ թերթօն տպուելէ ետք, 1929ին, առանձին հատորով լոյս տեսաւ Շահնուրի «Նահանջը առանց երգի»ն, որ ռումբի մը պէս պայթեցաւ… Շահնուր եկաւ իր ուրոյն հորիզոնը բանալու՝ ե՛ւ գրականութեան, ե՛ւ մտածողութեան առումներով։ Ուզեց եւ յաջողեցաւ բանալ հոգեկան ամբողջ աշխարհը հայրենի հողէն արմատախիլ եղած հայ մարդոց, որոնք օտար ափերու վրայ դատապարտուած են անխուսափելիին՝ այլասերման ու օտարացման, ուծացման եւ ի վերջոյ ձուլումին։
Շահնուր 1933ին լոյս ընծայեց իր երկրորդ հատորը՝ «Յարալէզներու դաւաճանութիւնը» անունով պատմուածքները, որոնք հայերէնով գրուած իր արձակին կարապի երգը եղան երկար ժամանակաշրջանի մը համար։ 1937ին ան ոսկորախտ ունեցաւ, որ շատ արագ իր աւերը գործեց երիտասարդ Շահնուրի կեանքին մէջ, ֆիզիքապէս անկարողութեան մատնեց զինք եւ մինչեւ մահ ցաւն ու տառապանքը բաժին հանեց Շահնուրի։ 1939ին, սեփական տունէ ալ զրկուած, ան ինկաւ հիւանդանոցները։
1945ին, մասամբ ապաքինած իր հիւանդութենէն, Շահնուր սկսաւ ֆրանսերէնով ստեղծագործել՝ Արմէն Լիւպէն գրչանունով։ Յաջորդաբար լոյս ընծայեց «Կրակ կրակի դէմ», «Օտարականը», «Աննկատ անցորդը» եւ «Գիշերային փոխանցում» վէպերը, ինչպէս նաեւ բանաստեղութեանց երկու հատորներ, որոնք գրական մրցանակներու արժանացուցին զինք։
Բայց հայերէնով ստեղծագործելու հայ գրողի իր կոչումին հետ կապը բնաւ չխզեց Շահնուր, հակառակ որ արդարօրէն դառնացած էր հայ գրողին նկատմամբ հայ իրականութեան մէջ դրսեւորուած վերաբերումէն։ 1960ականներուն վերստին սկսաւ լոյս ընծայել հայերէնով գործեր՝ «Ազատն Կոմիտաս», «Թերթիս կիրակնօրեայ թիւը», «Երկու կարմիր օրատետր» եւ ուրիշներ։
Եւ շարունակեց իր պայքարը անողոք հիւանդութեան դէմ, մինչեւ որ 1974ի Օգոստոս 20ին, Սէն Րաֆայէլ հիւանդանոցին մէջ, առյաւէտ փակեց իր աչքերը։
Դժբախտ կեանք ունեցաւ Շահնուր՝ հակառակ ի վերուստ իրեն շնորհուած մեծ տաղանդին եւ սեփական ժողովուրդի ցաւով ու ճակատագրով տառապելու հոգեկան մեծութեան։
Եւ նոյնիսկ այսօր, երբ կը կարդանք իր «Նահանջը առանց երգի»ն, ոչ միայն կը յափշտակուինք իր վիպագրական տաղանդով ու պատումի բացառիկ կարողութեամբ, այլեւ՝ իր աչքերով կը բանանք խորագոյն ծալքերը հաւաքական մեր գիտակցութեան եւ յուզաշխարհին, նորովի ապրելու համար տուայտանքը Հայուն դատապարտուածութեան՝
Ի վերջոյ «նահանջ»ի… դատապարտուած մեր ճակատագրին, այնքան ատեն որ հայրենի մեր հողէն ու ջուրէն, արեւահամ Հայաստանէն իրենց կենարար աւիշը չեն ստանար մեր… արմատները։
Այսօր տարեդարձն է անմահն Շահնուրի, այդ առիթով նաեւ հաղորդութեան՝ հայոց «Առանց երգի նահանջ»ին կամ «Պատկերազարդ պատմութեան» հետ։
«Նահանջ»ին դէմ Շահնուրի հնչեցուցած ահազանգը ամէն բանէ առաջ սփիւռքեան կեանքի դատապարտուած հայ մարդուն անկասելի ընդվզումն ու ցասումն է։
Թուրքիոյ պետականօրէն գործադրած ցեղասպանական մեծագոյն ոճիրէն ճողոպրած հայ երիտասարդին անսանձ կատաղութիւնը կը պոռթկայ Շահնուրեան ահազանգին մէջ, որ խարազանող է եւ անդին կ’անցնի ցեղասպան թուրքին դատապարտումէն՝ ամէնէն սուր քննադատութեան նշաւակ դարձնելով նաեւ սեփական ժողովուրդին, նահատակուած հայութեան ազգային թերութիւններն ու ճակատագրական սխալները։
Աւելի՛ն. սեփական եսին հետ ներքին անհաշտ պայքարի «պատկերազարդ պատմութիւն»ն է Շահնուրի «Նահանջ»ին… երգը։ Մեծատաղանդ գրողը, իր հակադիր հերոսներուն բերնով, հարազատօրէն կ’արտայայտէ հակասական կեցուածքներու այն բախումը, որ բնորոշ է վերապրող հայուն ներքին տուայտանքին։
Այդպիսի՛ն է, օրինակ, շահնուրեան հերոսներէն մէկուն պոռթկումը հայոց ազգային սրբութիւնը հանդիսացող «Նարեկ»ին դէմ.
— «Հայերը գիրք մը ունին: Անոնց ամենագէշ, զզուելի, ամենասխալ, վատառողջ եւ ամէնէն աւելի անբարոյական գիրքն է ան — Նարեկը: …Ո՛չ մէկ սերունդ չխորհեցաւ զայն ջնջել, որովհետեւ անոր լեզուական եւ բանաստեղծական ինչ-ինչ յատկութիւններէն խաբուելով՝ ծածկուած թոյնը չնշմարեց: Ընդհակառակը՝ փոխանցեցին որդիէ որդի, արիւնէ արիւն, ու ան եկաւ մինչեւ մեզի:
«Թունաւորուեցանք, ազգովին թունաւորուեցանք: Ահա՛ թէ ինչու պարտուած ենք: Պարտուածներ ենք, որովհետեւ այդ վանականին հաշմանդամ հոգիին պէս արհամարհեցինք եւ անգիտացանք գոյութիւնը մեր եսին, մեր ուժին, կամքին, անհատականութեան.- չկռուեցանք, չխածինք, չմաքառեցանք: Քրիստոնէական վարդապետութեան անոր սխալ ու թերի մեկնութիւնը ընդունելով՝ եղանք անմտօրէն կրաւորական, համակերպուող, աղերսարկու, անգիտակից»։
Շահնուրեան ինքնախարազանումը լիարժէք ընկալելու համար, անհրաժեշտ է հաղորդուիլ հեղինակի ողբերգական այն տուայտանքին հետ, որուն կիզակէտը բախումն է մէկ կողմէ ազգային իր ժառանգութեան ու սրբութիւններուն տէր կանգնելու նախանձախնդրութեան, իսկ միւս կողմէ այդ սրբութեանց պահպանման համար ազգի մարմնէն եւ հայրենիքէն այդքա՜ն ծանր ու անփոխարինելի կորուստներու գին վճարած ըլլալու պարտուողականութեան միջեւ։
88 տարուան հեռաւորութենէն՝ այսօր ալ ցնցիչ է Շահնուրեան ինքնախարազանումին գործած ազդեցութիւնը հայ մարդու մտքին եւ հոգիին վրայ.
— «Մենք ձեզ կը պաշտպանենք, քանի որ կը կրենք միշտ առկայծ կանթեղը, մինչ դուք չէք պաշտպաներ մեզ՝ ետեւէն եկող թշնամիին դէմ, որ է ձեր անցեալը:
«Լեզունիդ կը չորնայ, մի՛ ուրանաք: Դուք, որ պատասխանատուութիւն մը ունիք հայկական քայքայումին մէջ: Սխալներ գործեցիք:
«Եւ հիմա կ’ուզէք մեզի փոխանցել ձեր սխալները, այսինքն՝ անմիաբանութիւնը, կուսակցական, ոճրային եւ դռնբաց վէճերը, լրագրութիւնը (կազեթաճիութիւնը), թուլամորթութիւնը, անպատասխանատուութիւնը, բառախաղը, սիրունը, չնչազարդը…
«Արտաքին թշնամիներէ աւելի կը փնտռենք ներքին թշնամիները: Կը կռուինք ներքին թշնամիներու դէմ: Դուք մեզ բոլորովին տարբեր տեղ մը առաջնորդեցիք: Անվերջ հայհոյեցիք թուրքին…
«Մենք կը խորհինք, որ եթէ երբեք մենք պարտուեցանք, որովհետեւ «անգլիական զրահաւորները չէին կրնար Արարատը ելնել», պարտուեցանք նաեւ անոր համար, որ մենք չէինք կրնար մեր մէջը իջնել: Այդ իսկ պատճառաւ սկսած է ինքնաճանաչման շրջան մը: Կ’ուզենք ճանչնալ մեր կարողութիւնները, մեր արժանիքներն ու թերութիւնները: Կը կռուինք այդ թերութիւններուն դէմ: Կը պոռանք՝ ցնցելու համար:
«Մեր այս ճիչը ձեզ կը գայթակղեցնէ, որովհետեւ դուք միայն արտաքին թշնամիին դէմ պոռալ վարժուած էիք: Դուք չէիք հակազդեր ժողովրդին, այլ կը հետեւէիք անոր, քանի որ պլատֆորմ չունիք»։
Շահնուրեան «ահազանգ»ին ներքին այս տուայտանքն է, որ ազգային ինքնաճանաչումի եւ ինքնաքննարկման երգը տուաւ հայոց «Առանց երգի Նահանջ»ին։
