«Գաղտնի դպրոց»ի բազում երեսները. հայերու
պարագան թրքական տիրապետութեան տակ
Վերջերս, յունական «Ελίκρανον» հրատարակչատան կողմէ լոյս տեսաւ հետաքրքրական աշխատութիւն մը, նիւթ ունենալով՝ ««Գաղտնի դպրոց»ի բազում երեսները. հայերու պարագան թրքական տիրապետութեան տակ» (Οι πολλές όψεις του «Κρυφού σχολείου», η περίπτωση των Αρμενίων υπό τουρκοκρατία), որ պատրաստուած է Եորղոս Արղիրաքոսի եւ Քոնսթանթինա-Քորասոն Արղիրաքույի կողմէ։
Գիրքի 96 էջերուն մէջ հանգամանօրէն կը քննուին թրքահայութեան գաղտնի կրթութեան միջոցներու գործածութիւնը, յատկապէս՝ հայ ազատագրական պայքարի սկիզբէն մինչեւ Հայոց ցեղասպանութեան օրերուն։
Նախապէս, հեղինակները հայոց պատմութեան մասին նշումներ կը կատարեն, ապա կը ներկայացնեն 16րդ դարէն սկսեալ մինչեւ 20րդ դարու սկիզբը հայ ժողովուրդի լեզուական, կրթական եւ հրատարակչական զարգացումը։
Ապա, գիրքին գլխաւոր նիւթը կը կեդրոնանայ Օսմանեան կայսրութեան հայ եւ յոյն գաղտնի քրիստոնեաներու պատմութեան վրայ, զայն կապելով լեզուի գաղտնի ուսուցումին եւ քրիստոնէական հաւատքի պահպանումին հետ։
Աշխատութիւնը յատկապէս կ՚անդրադառնայ Պոնտոսի հայերուն մասին, որոնք բռնի կերպով իսլամացան 17րդ եւ 18րդ դարերու ընթացքին, իսկ յատկանշական է գիրքի հեղինակներու եզրակացութիւնը թէ.- «Օսմանեան կայսրութեան մուսուլման զանգուածները յառաջ եկան քրիստոնեայ ժողովուրդներու բռնի կրօնափոխութենէն։ Այս իորողութիւնը անցեալին յենուած էր պատմական տուեալներու վրայ, սակայն այսօր անիկա կը փաստուի նաեւ ծագումնաբանութեան (γενετική) գիտութեան արդի միջոցներով»։
Գիրքը պատմական կարեւոր տեղեկութիւններ կը ներկայացնէ Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրած հայ եւ այլ ժողովուրդներու պատմական երթին մասին։