ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ
Քանի մը օր առաջ, Երեքշաբթի՝ 6 Յունիսին, Հայաստանի պետական արխիւի տնօրէն Ամատունի Վիրաբեան տուած է մամլոյ ասուլիս մը, որուն մէկ հատուածը տեղադրուած է «Հայելի» լրատու կայքէջին մէջ։
Ամատունի Վիրաբեան անդրադարձած է արխիւային խնդիրներու, սփիւռքի զանազան վայրերու կամ հաստատութիւններու մէջ պահ դրուած արխիւներուն, ներառեալ՝ Հ.Յ.Դ. Արխիւին, Պոսթըն։
Ան կ’ըսէ, թէ «տխուր իրավիճակ» կայ սփիւռքի մէջ գոյութիւն ունեցող արխիւներու պարագային, որովհետեւ հոն աշխատողներ չկան։ «Օրինակ, Պոսթընի (Վ.Բ. ֊ Այսինքն Հ.Յ.Դ.ի) արխիւը, իրենց բառով ասած՝ փակ է, գոցուած է, բանալիով փակ է. աշխատող չունեն։ Երուանդ Փամպուքեանն էր վերջին աշխատողը, որ արդէն 84 տարեկան է… տարին երկու ամիս գնում է էնտեղ, իրեն ինչ որ բաներ պատրաստում է, ընտրում է հրատարակելու, նորից…», ապա՝ կ’անցնի Երուսաղէմի (պատրիարքարանի) ու այլ վայրերու արխիւներուն։
Այսքա՛ն։
Արխիւի մասին, մանաւանդ Հ.Յ.Դաշնակցութեան արխիւին մասին Ա. Վիրաբեանի այս արտայայտութիւնը կրնայ (նոյնիսկ ակամայ) թիւրիմացութիւններու առաջնորդել՝ ձգելով այն տպաւորութիւնը, որ անփոյթ վերաբերում մը կայ։
Այո՛։ Մենք ասուլիսի տեսաերիզէն մէջբերեցինք իր խօսքերը այնքանով, որ տեղադրուած տեսանք «Հայելի»ի կայքէջին վրայ։ Սովորական հայ մարդը, կարդալով (կամ դիտելով) այս հատուածը, կ’ունենայ այն տպաւորութիւնը, որ Հ.Յ.Դ.ի արխիւը «բանալիով փակ» է, անհասանելի է, կիսալքուած վիճակ կը պարզ է («աշխատողներ չկան»), իսկ Երուանդ Փամպուքեանը տարին անգամ մը «ինչ որ» բաներ կը հրապարակէ։ Մէկ խօսքով՝ իր բախտին ու պատահականութեան լքուած վայր մը։
ՔԻՉ ՄԸ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ
Որոշ շրջան մը ուղղակի առնչուած ըլլալով Հ.Յ.Դ. Արխիւին, այս յօդուածագրին ունեցած տեղեկութիւններով, Ռոստոմէն յետոյ, Հ.Յ.Դ. արխիւներուն մէջ երկար ատեն աշխատած են Սիմոն Վրացեան (որ նաեւ որոշ նիւթեր հրատարակութեան պատրաստած է «Դիւան Հ.Յ.Դաշնակցութեան» խորագրով), Աբրահամ Գիւլխանդանեան, Ժիրայր Լիպարիտեան, Թաթուլ Սոնենց-Փափազեան, Հրաչ Տասնապետեան, Երուանդ Փամպուքեան ու թերեւս ուրիշներ ալ։
Այս աշխատանքներուն իբրեւ արդիւնք, նախ՝ դասաւորուած են արխիւները ըստ կազմակերպական շրջաններու, բովանդակութեան, ժամանակագրական կարգով եւայլն։ Ու այս բոլորը՝ յատուկ թղթապանակներով, մակագրուած ու մինչեւ 1924 թուականը՝ յատուկ կարգաթիւերով։
Մինչեւ 1924 թուականի արխիւները (թերեւս միլիոնի հասնող էջ) կարելի եղած է «մայքրոֆիլմի» առնել ու շատ աւելի ուշ, նոյն այդ «մայքրոֆիլմերը» թուայնացնել. այսինքն, համակարգիչի յատուկ շտեմարանի (hard drive) վրայ «փոխադրել»՝ քանի մը օրինակով։
2009էն սկսեալ, երբ դրամական միջոցներ տրամադրելի դարձան (ուղղակի Հ.Յ.Դ.ի կողմէ յատկացումներ, ինչպէս նաեւ «Կիւլպէնկեան» հիմնարկութենէն նուիրատուութիւն, Զաւէն Եկաւեանի տնօրէնութեան օրով), արդի թուային միջոցներով սկսան նկարուելու արխիւները ու համակարգիչի մէջ փոխադրուեցան շուրջ 25 հատորնոց ցուցակները։
Սակայն ամէնէն կարեւորը՝ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի որոշումով, վերջին տասնամեակներուն հսկայական քանակութեամբ արխիւային նիւթեր հրատարակուեցան 12 մեծադիր հատորներով՝ «Նիւթեր Հ.Յ.Դաշնակցութեան» խորագրով։ 12րդ հատորը լոյս տեսաւ քանի մը ամիս առաջ։ Այս հատորներէն առաջին չորսը հրատարակութեան պատրաստեց ու խմբագրեց Հրաչ Տասնապետեան, իսկ յաջորդող 8ը հատորները՝ Երուանդ Փամպուքեան։
ԱՅՍ ԲՈԼՈՐԻՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹԻՒՆԸ
Նախ երկու խօսք, թէ ի՞նչ կը պարունակեն այս արխիւները։ Բնականաբար ու ամէնէն առաջ, կուսակցական նիւթեր. այսինքն՝ նիստերու ատենագրութիւններ, զեկուցումներ (անհատներու կամ մարմիններու կողմէ), շրջաբերականներ, ներքին թէ արտաքին թղթակցութիւններ, քննիչ ու դատական մարմիններու նիւթեր, Ընդհանուր ժողովներու որոշումներ ու յարակից նիւթեր (ինչպէս օրինակ՝ սուլթան Համիտի մահափորձին առնչուած նիւթեր, որոնք նաեւ հրատարակուած են «Նիւթեր»ուն մէջ), միջ ֊ կուսակցական բնոյթի նամակագրութիւններ եւայլն։ Կան մինչեւ իսկ այցեքարտեր ու պահարանները այն նամակներուն, որոնք ստացուած են, բոլորն ալ իրենց կարգաթիւերով։
Կայ նաեւ յատուկ բաժին մը, որ կը վերաբերի Հայաստանի Հանրապետութեան. այսինքն դիւանագիտական փաստաթուղթեր, զինուորական քարտէսներ, դեսպանական զեկուցումներ։ Բնականաբար նաեւ՝ Հայաստանի Հանրապետութեան «ծննդեան վկայագիր»ը, Հայոց Ազգային Խորհուրդի ստորագրութեամբ, 28 Մայիս 1918 թուակիր։ Բնականաբար մեծ է թիւը օտար լեզուներով արխիւներու՝ ռուսերէն, անգլերէն, ֆրանսերէն, գերմաներէն եւայլն։
Երկու խօսք ալ ցարդ հրատարակուած 12 հատորներուն մասին։
Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը, իբրեւ ազգային ազատագրական պայքար գլխաւորած կազմակերպութիւն, գործած է մեծ մասամբ բռնատիրական տիպի քաղաքական միջավայրէ ներս (Օսմանեան եւ Ցարական կայսրութիւններ)։
Հետեւաբար, գաղտնապահութիւնը եղած է պայման։ Արխիւային նիւթերուն մէջ (նամակներ, տեղեկագիրներ եւայլն) տեղանուններու ու անձնանուններուն համար գործածուած են կեղծանուններ։ Օրինակ Սմբատ Օհանեանէն նամակ Էլլէնին։ Կամ՝ Քարի շրջանէն «Գուսան» ստորագրութեամբ խնդրանք Մրգաստանին՝ քանի մը սնտուկ խնձորի մասին։ Որո՞նք են սա Սմբատ Օհանեանն ու Էլլէնը, ո՞ւր է Քարի շրջանը, ի՞նչ է Մրգաստանը. հապա՞ «խնձոր»ը . Դաշնակցութիւնը երկրագործական արտադրութիւններո՞վ ալ զբաղած է…։
Հրաչ Տասնապետեան, բայց մանաւանդ Երուանդ Փամպուքեան, խմբագրական հսկայական ու մանրակրկիտ աշխատանք տարած են տողատակի ծանօթագրութիւններով ընթերցող հանրութիւնը (ներառեալ ակադեմական ուսումնասիրողները) լուսաբանելու, որ Սմբատ Օհանեանը Սիմոն Զաւարեանի կեղծանուններէն մէկն է, իսկ Էլլէնը ուրիշ մէկը չէ, եթէ ոչ՝ Քրիստափոր Միքայէլեանը։ Գալով Քարին, այդ մէկը եղած է այդ օրերու Ալեքսանդրապոլը (Գիւմրի), Գուսանը Աւետիք Իսահակեանն է, որ շրջան մը եղած է Հ.Յ.Դ.ի այդ շրջանի Կեդրոնական Կոմիտէի ներկայացուցիչը։ Գալով «խնձորներուն», ատոնք պարզապէս ձեռնառումբեր են, եւայլն։
Վերջին 8 հատորներուն մէջ, Երուանդ Փամպուքեան ոչ միայն նիւթի համաձայն համախմբած է արխիւները, այլ նաեւ՝ ներկայացուցած է պատմական համապատասխան պայմանները, հիմնականին մէջ իրենց պատմական ճիշդ պարունակին մէջ զետեղելով տուեալ արխիւային նիւթերը։ Ամէնէն կարեւորը, հրատարակուած նիւթերուն մէկ կարեւոր մասը կ’առնչուին Ընդհանուր ժողովներու (ներառեալ ատենագրութիւններ), ուր կը ճշդուին Հ.Յ.Դ.ի ռազմավարութիւնը եւ գաղափարական ուղղութիւնները։ Իսկ վերջին, 12րդ հատորին կարեւորութիւնը կը կայանայ անոր մէջ, որ բոլոր նիւթերը կ’առնչուին Ցեղասպանութեան։
Մէկ խօսքով, տասնամեակներու ընթացքին, հսկայական գործ կատարուած է ու այս հսկայական գործը, ըստ երեւոյթին «վրիպած» է…Վիրաբեանի աչքէն։ Գէթ այս տպաւորութիւնը կը ստանայ իրմէ։ Ան իր արտայայտութիւններուն մէջ, ինչպէս վերը տեսանք, ո՛չ մէկ անդրադարձ կը կատարէ ցարդ կատարուած աշխատանքին մասին, գէթ՝ հրատարակութեանց մասին («ինչ որ բաներ»…)։
Հ.Յ.Դ. Արխիւի գործը շարունակելու համար, անհրաժեշտ են թէ՛ մասնագէտներ եւ թէ՛ նիւթական միջոցներ։ Իսկ Հ.Յ.Դ.ն չէ զլացած նիւթականը՝ երբ ներած են իր կարողութիւնները եւ առաջնահերթութիւնները։
Ճիշդ է, որ արխիւները «գոց են», որովհետեւ մարդուժի խնդիր կայ։ Սակայն միաժամանակ, նոյն այդ արխիւները կը գտնուին ֆիզիքապէս ապահով պայմաններու մէջ, չհրկիզուող յատուկ սենեակի մէջ՝ համապատասխան մետաղեայ դուռով։
Պոսթընի «Հայրենիք»ի շէնքին ներքնայարկը ապահով կերպով տեղադրուած արխիւները, անցնող տասնամեակներուն, օգտագործած են բազմաթիւ ակադեմականներ։ Այս յօդուածագիրը իր՝ «Հայրենիք»ի խմբագիրի պաշտօնը վարած օրերուն (1990ականներու սկիզբները), ականատես եղած է բազմաթիւ ակադեմականներու այցելութեանց ու աշխատանքին, Արխիւէն ներս։
Այս բոլորին հանրագումարը այն է, որ Հ.Յ.Դ. Արխիւը մեծ հաշուով «գոց» չէ եղած. զայն գործածած են ակադեմականներ, 12 հատորով ալ արխիւ լոյս ընծայուած է։
Ճիշդը կ’ըլլար այն, որ Ամատունի Վիրաբեան, իր հանգամանքին բերումով, նաեւ երախտագիտութիւն ու շնորհակալութիւն յայտնէր տարուած աշխատանքին համար։
Գալով այն հարցին (որ ի դէպ՝ հրատապ է այս յօդուածագրին կարծիքով), թէ Հ.Յ.Դ. Արխիւին գործը ինչպէ՞ս պէտք է շարունակել, այդ մէկը կը վճռեն Հ.Յ.Դ. համապատասխան մարմինները, կամ ժողովները։ Այս խնդրի թեքնիք երեսին պարագային, բնականաբար Ամատունի Վիրաբեան ու իր մասնագէտներու խումբը թերեւս կարենան օգտակար ըլլալ։
Սակայն հոն հասնելու համար, Վիրաբեանէն կ’ակնկալուի, ամէնէն առաջ՝ համահայկական սրտացաւութիւն ու խորքային մօտեցում ու ոչ թէ թիւրիմացութեան առաջնորդող ելոյթներ (կը կրկնենք՝ շատ հաւանաբար ակամայ), որովհետեւ վերջին հաշուով, Հ.Յ.Դ. Արխիւը ունի համահայկական արժէք ու նշանակութիւն։ Մանաւանդ անոր համար, որ Հ.Յ.Դ.ի պատմութիւնը սերտօրէն առնչուած (նոյնիսկ երբեմն միաձուլուած) է մեր ժողովուրդի նորագոյն շրջանի պատմութեան հետ։
