Ծ.Խ.- Ինչպէս ծանօթ է մեր ընթերցողներուն, 2019-ին «Յուշամատեան» հաստատութիւնը, որ կը զբաղի Օսմանեան կայսրութեան տարածքին հայ ժողովուրդի պատմամշակութային հետքերու ուսումնասիրութեամբ, Յունաստանի «Համազգային»ի եւ «Արմենիքա» պարբերաթերթի գործակցութեամբ, «Յուշամատեան»ի գիտաշխատողները այցելեցին Յունաստան եւ մեծ թիւով թանկարժէք պատմական հաւաքածոներ եւ իրեր լուսանկարեցին , որոնք արդէն կը ներկայացուին հաստատութեան կայքէջի վրայ։
Ներկայ թիւով կը հրատարակենք Կիլիկիոյ նշանաւոր Աջապահեան գերդաստանին հետ կապուած պատմական իրերու եւ հոգեւոր սպասներու ներկայացումը։ Սոյն հաւաքածոն նուիրուած է Անթիլիասի գանձատան եւ մաս կը կազմէ հայկական Կիլիկիոյ բազմադարեայ պատմութեան։
«Յուշամատեան»ի կատարած կարեւոր աշխատանքներուն եւ յայտնաբերած պատմական հաւաքածոներուն մասին կարելի է կարդալ www.houshamadyan.org կայքին մէջ։
Մատթէոս Աջապահեանի ընտանիքը Սիսէն է։ Մատթէոսի եղբայրը Կիլիկիոյ երբեմնի կաթողիկոս Կիրակոս Բ Աջապահեանն էր (ծնած 1823-ին)։
Աջապահեան գերդաստանը յայտնի անուն էր Սիսի մէջ։ Այս ընտանիքէն սերած ինը անձեր յաջորդաբար բազմած են Կիլիկիոյ կաթողիկոսական աթոռին վրայ՝ 1731-էն մինչեւ 1866։ Այս շարքէն վերջինն էր Կիրակոս Բ-ը, որ կաթողիկոսի պաշտօնը կը վարէ 1855-էն 1866։ Աջապահեան անունը կը ստուգաբանուի իբրեւ «աջ» եւ «պահ». ինչ որ կը նշանակէ, թէ ընտանիքին յանձնուած էր Գրիգոր Լուսաւորչի Աջին մասունքները պահելու պատասխանատուութիւնը։
Կիրակոս Բ.ի նախաձեռնութեամբ Սիսէն երեք երիտասարդներ Պոլիս կ՚ուղարկուին տեղւոյն Շահնազարեան վարժարանին մէջ (Խասգիւղ Hasköy) աշակերտելու համար։ Կաթողիկոսին նպատակն էր Սիսը օժտել անհրաժեշտ մտաւորական մարդուժով տեղական դպրոցներ հիմնելու համար։ Պոլիս ղրկուած այս աշակերտներէն մէկն էր Մատթէոս Աջապահեան՝ Կիրակոս Բ.ի եղբայրը։ Ահաւասիկ Մատթէոսի ընտանիքին մէջ պահուած նիւթերն են, որոնք կը ներկայացուին այս էջով։
1920-ականներու սկիզբը Աջապահեան ընտանիքը կը գտնենք Իզմիրի մէջ։ Անոնք շատ հաւանաբար Կիլիկիան ձգած էին երբ տեղւոյն ֆրանսական գրաւեալ ուժերը որոշում առած էին քաշուելու այս տարածքէն եւ անիկա յանձնել քեմալական Թուրքիոյ իշխանութիւններուն։ Իզմիրը այդ ժամանակ յունական բանակներուն կողմէ գրաւուած էր։ Բայց այստեղէն ալ շուտով յոյներու եւ հայերու զանգուածային գաղթ մը ծայր պիտի առնէր դէպի Յունաստան, երբ յունական բանակները պարտութիւն կը կրէին թրքական ուժերէն։
Այսպէս, 1922-ին, Մատթէոս Աջապահեանի ընտանիքը կը գաղթէ Յունաստան։ Ճամբորդական անցագիրին լուսանկարը ցոյց կու տայ, թէ Յունաստան գաղթող Աջապահեան այս ընտանիքը կազմուած էր 12 անդամներէ։ Հոս էին արդէն իսկ 90 տարեկան դարձած Մատթէոս Աջապահեանը եւ կինը՝ Վառվառ Աջապահեանը (ծնեալ Աբարթեան, 65 տարեկան), անոնց որդիներէն Գրիգոր Աջապահեանը (40 տարեկան) եւ կինը՝ Շուշանը (ծնեալ Ներետեան), Լուսնթագ Աջապահեանը եւ Կիրակոս Աջապահեանը։
Ընտանիքը սկիզբը ապաստան կը գտնեն Խիոս կղզին։ Ապա հոսկէ կը տեղափոխուին Աթէնք։ Այս բոլոր տեղափոխումներուն եւ գաղթերուն ընթացքին իրենց հետ կը տանին նաեւ ընտանեկան եւ կաթողիկոսական գանձեր. կոնդակ, ճարմանդ, կնիք, պատարագի զգեստ, մետաղեայ դրամ, լուսանկար, ճամբորդական եւ կալուածային վաւերաթուղթ, ընտանեկան պատմութեան ձեռագիր մատեան մը, եւայլն։
Յունաստանէն սկսեալ ընտանիքը կը սկսի սփռուիլ ողջ աշխարհի մէջ։ Այսպէս, մէկ ճիւղը կը մեկնի Հայաստան, ուրիշ մը՝ Ֆրանսա եւ ճիւղ մըն ալ՝ Հարաւային Ամերիկա։
Այս նիւթերը երկար ժամանակ պահուած են Արմենուհի Պաղճեանի (ծնեալ Աջապահեան) քով։ Ան ծնած է Աթէնք, բայց հետագային գաղթած է Արժանթին։
Աթէնք կատարած իր յաճախակի այցելութիւններէն մէկուն ընթացքին կը ծանօթանայ Աթէնքի, Նէոս Գոզմոսի (Ֆիքս) շրջանի Ս. Յովհաննու Կարապետ եկեղեցւոյ Հոգեւոր Հովիւ՝ Տ. Նարեկ Քհնյ. Շահինեանի։ Համաձայնութիւն կը գոյանայ Արմենուհիի քով գտնուող նիւթերը յանձնելու Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան եւ տեղադրելու կաթողիկոսարանի թանգարանին մէջ (Անթիլիաս, Լիբանան)։
Ծրագիրը կ՚իրականանայ 2004-ին, երբ Տէր Նարեկը, ընկերակցութեամբ Երէցկինին՝ Լուսի Օննիկեան-Շահինեանին, կը հանդիպին Կիլիկիոյ կաթողիկոս Արամ Ա.ին եւ մեծարժէք այս նիւթերը կը յանձնուին Վեհափառ Հայրապետին անձամբ։
Ընտանեկան այս հաւաքածոյին կարեւորագոյն նիւթերէն են երկու ձեռագիր տետրակներ։ Անոնցմէ մէկը աշխատութիւն մըն է, որ կը կոչուի «Ազգաբանութիւն Աջապահեանց ազնիւ գերդաստանին»։ Հեղինակն է Առաքել Ա եւ գրուած է Սիսի մէջ, 1865-ին։ Երկու ձեռագիրները կը բաղկանան մօտ 70 էջերէ եւ գրուած են գրաբար հայերէնով։
Նիւթերու ամբողջական հաւաքածոն կարելի է դիտել հետեւեալ յղումին.-
https://www.houshamadyan.org/arm/oda/middleeast/achabahiancollection.html
