­Մարտ 14ին կ­’ո­գե­կո­չենք մա­հո­ւան տա­րե­լի­ցը քսա­նե­րորդ դա­րու հայ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան ար­քա­նե­րէն ­Յով­հան­նէս ­Շի­րա­զի։ «­Բա­րի լոյս, ­Հա­յաս­տան» ող­ջու­նե­լով՝ ա­ղօթ­քի ջեր­մե­ռան­դու­թեամբ կ­’ար­ձա­գան­գենք ան­մահն ­Շի­րա­զին՝

Ե­րա­զիս մէջ դու­ռը զար­կին
— Ո՞վ է ա­սի ներ­սից ես,
Դր­սից ինչ որ պա­ռաւ մի կին
Ա­սաց «­Մա­տաղ լի­նեմ քեզ»…

­Մի կտոր հաց ո­ղոր­մա­ցիր,
Աղ­քատ կին եմ, որբ, ան­տէր,
Ու ես իս­կոյն դու­ռը բա­ցի՝
Հ­րաշք… մե­ռած մայ­րիկս էր:

­Սար­սա­փե­ցի, բայց գիրկն ըն­կայ,
­Մայրս ա­սաց՝ «ես եմ, ես,
­Քեզ փոր­ձե­լու հա­մար ե­կայ,
­Հօ չի՜ փո­խել կեան­քը քեզ:

­Մու­րաց­կա­նի տես­քով ե­կայ,
Որ աշ­խարհն էլ ի­մա­նայ՝
­Տե՜ղն է խիղճդ, խիղճդ որ­դիս,
­Թէ՞ մե­ռել է ինձ հետ նա…»

Ե­րա­զիս մէջ հօրս տե­սայ՝
­Մօրս նման յայտ­նո­ւեց,
­Խինդ ու վա­խով գիր­կը հա­սայ,
­Շի­րի­մից ե­լաւ ինձ գրկեց:

­Հե­կե­կա­ցինք դառն ու ա­նուշ,
­Հայրս նա­յեց իր չորս դին,
Ա­րա­գա­ծին նա­յեց քնքոյշ,
Ա­սաց՝ կ­’ապ­րի իմ որ­դին…

­Բայց երբ նա­յեց Ա­րա­րա­տին՝
Ինձ խէթ նա­յեց հայրս ծեր,
— Էլ ին­չո՞վ ես դու իմ որ­դին,
Երբ կի­սատ է տու­նը մեր:

Վշ­տից նո­րից մե­ռաւ հայրս,
Ա­սաց՝ «որ­դիս, թէ կ­’ու­զես
­Հո­ղը թե­թեւ լի­նի վրաս
­Տունս կի­սատ չթող­նես…»

­Յոյ­զե­րու եւ մտո­րում­նե­րու այ­սօ­րի­նակ տեն­դէ բռնուած՝ բա­նաս­տեղծ ծնած ու ­Սի­րոյ եւ ­Կա­րօ­տի, ­Մեծ Ե­ղեռ­նի ու ­Հայ ­Դա­տի ան­խոնջ պատ­գա­մա­խօ­սը դար­ձած՝ 34 տա­րի ա­ռաջ, ­Մարտ 14ի այս օ­րը, հա­յոց քա­ղա­քա­մայր Ե­րե­ւա­նի մէջ, աչ­քե­րը առ­յա­ւէտ փա­կեց ­Յով­հան­նէս ­Շի­րազ։
69 տա­րե­կա­նին շի­ջե­ցաւ մար­մի­նը հա­յոց աշ­խար­հի լոյս եւ յոյս բաշ­խող աստ­ղե­րուն ա­մէ­նէն ա­ռինք­նո­ղին։
­Շատ ու շատ տա­րի­ներ կ­’անց­նին, հա­յոց սե­րունդ­ներ կը յա­ջոր­դեն ի­րա­րու, բայց հա­յե­րէ­նի թօ­թո­վան­քով աշ­խար­հին բա­ցո­ւող ա­մէն հայ մա­նուկ, ան­կաս­կած, ­Շի­րա­զէն տող մը, սրտա­յոյզ երգ մը եւ խո­րա­խոր­հուրդ պատ­գամ մը պի­տի շա­րու­նա­կէ ար­տա­սա­նել ու եր­գել, այլ մա­նա­ւանդ գո­ռալ՝ յա­նուն Ար­դա­րու­թեան յաղ­թա­նա­կին եւ ­Մա­սիս ­Սա­րի տուն վե­րա­դար­ձին։
Ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով Օն­նիկ ­Կա­րա­պե­տեան, ­Շի­րազ լոյս աշ­խարհ ե­կաւ ­Հա­յոց Ար­հա­ւիր­քի օ­րե­րուն՝ 1915 թո­ւա­կա­նի ­Սեւ Ապ­րի­լի 27ին, Ա­խու­րեան գե­տի ա­փին գտնո­ւող գիւմ­րե­ցի ­Թա­դէո­սի եւ կար­սե­ցի Աստ­ղի­կի գիւ­ղա­կան խար­խուլ տան մէջ։
­Նո­րա­ծի­նը հա­զիւ ե­րեք տա­րե­կան մա­նուկ էր, երբ որ­բա­ցաւ հօր կող­մէ, ո­րուն թուրք զի­նո­ւոր­նե­րը սպան­նե­ցին 1918ի այս օ­րե­րուն, երբ հա­յաս­պան թուրք պե­տու­թիւ­նը ընդ­հա­նուր գրո­հի ձեռ­նար­կեց Ա­րե­ւե­լա­հա­յաս­տա­նի ուղ­ղու­թեամբ, փոր­ձե­լով «ամ­բող­ջաց­նել» հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ իր ծրագ­րած ու գոր­ծադ­րած ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը։
Թր­քա­կան խժդժու­թեանց հե­տե­ւած ի­րա­րան­ցու­մին մէջ, Օն­նիկ կորսն­ցուց մայ­րը, ան­պատս­պար փո­ղոց­նե­րը թա­փա­ռե­ցաւ՝ հա­ցի եւ օ­թե­ւա­նի կա­րօտ, մին­չեւ որ ան­տէր լքո­ւած հա­րիւ­րա­ւոր շատ որ­բե­րու հետ զինք եւս յանձ­նե­ցին Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լի որ­բա­նո­ցին խնա­մա­տա­րու­թեան։
­Դառն ու դա­ժան ման­կու­թիւն մը ան­ցուց հա­յոց ա­պա­գայ բա­նաս­տեղ­ծը. յա­ճա­խա­կի փա­խուստ տո­ւաւ որ­բա­նո­ցի ճնշիչ մթնո­լոր­տէն եւ, ինչ­պէս որ հե­տա­գա­յին պի­տի գրէր իր ինք­նա­կեն­սագ­րու­թեան մէջ, «որ­բա­նո­ցից շա­տերն էին փախ­չում, մեծ մա­սը դէ­պի շու­կայ, իսկ ես` դէ­պի Ար­փա­չա­յի հո­վիտ­նե­րը` փնտռե­լու հայ­րի­կիս բոս­տա­նը: Եւ մի վայր­կեան ծա­ղիկ­նե­րի ու կա­կաչ­նե­րի մեջ մո­ռա­նում էի, որ որբ եմ…»:
Ա­ւե­լի ուշ, երբ ար­դէն թե­ւա­կո­խած էր պա­տա­նե­կու­թեան տա­րի­քը, Օն­նիկ լրիւ հե­ռա­ցաւ որ­բա­նո­ցէն եւ բա­ռին բուն ի­մաս­տով փո­ղո­ցի կեանք ապ­րե­ցաւ, մին­չեւ որ այդ ձա­խորդ օ­րե­րուն յան­կարծ փայ­լե­ցաւ «ճա­կա­տագ­րա­կան մի սուրբ վայր­կեան»: ­Փո­ղո­ցը պա­տա­հա­կա­նօ­րէն հան­դի­պե­ցաւ հա­ցը ձեռ­քին ան­ցորդ խեղճ կնոջ մը: ­Սո­ված Օն­նի­կը փոր­ձեց փախցնել կնոջ հա­ցը, բայց կի­նը բռնեց զինք եւ… սեղ­մեց կրծքին: ­Մայրն էր` Աստ­ղի­կը, որ վեր­ջա­պէս գտած էր իր կո­րու­սեալ որ­դին: ­Փա­ղաք­շան­քով «գիժ- ջան, գիժ» կրկնե­լով՝ մայ­րը որդ­ւոյն տա­րաւ տուն, որ հին ու կի­սա­փուլ խրճիթ մըն էր: Եւ ճա­կա­տագ­րա­կան այդ օ­րէն, մօր խօս­քը սրբու­թիւն եւ օ­րէնք ե­ղաւ Օն­նի­կի հա­մար, իսկ մօր գլխա­ւոր խոր­հուրդն էր` «Ար­հեստ սո­վո­րիր… ար­հեստն է մար­դուն ոս­կէ բի­լա­զուկ»:
Որ­բու­թեան եւ չքա­ւո­րու­թեան այդ տա­րի­նե­րը ա­դա­ման­դի պէս կո­փե­ցին տա­ղան­դը ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան բնա­տուր շնորհ­նե­րով օժ­տո­ւած Օն­նի­կի, որ հայ ժո­ղո­վուր­դի ան­մահ մե­ծե­րու երկ­նա­կա­մա­րին վրայ ան­մար աստ­ղի իր տե­ղը գրա­ւեց իբ­րեւ ­Սի­րոյ, Վշ­տի եւ ­Հա­յոց Սր­բա­զան ­Դա­տի զգա­յուն եւ խո­հուն եր­գի­չը՝ ­Յով­հան­նէս ­Շի­րազ գրչա­նու­նով։
Եւ մեր ժո­ղո­վուր­դի մե­ծա­գոյն ող­բեր­գու­թեան՝ ­Հա­յաս­պա­նու­թեան դառ­նա­գոյն բա­ժա­կը նաեւ սե­փա­կան կեն­սա­փոր­ձով ցմրուր ճա­շա­կած ան­մահ ­Շի­րա­զը դար­ձաւ անլ­ռե­լի բո­ղո­քի, ընդվ­զու­մի եւ պայ­քա­րի աննկուն պատ­գա­մա­խօս։ Շն­չա­ւո­րեց վե­հու­թիւնն ու մեծ ցա­ւը ողջ աշ­խար­հին դի­մաց յաղ­թա­հա­սակ կանգ­նած եւ իր տուն դար­ձին սպա­սող սրբա­զան Ա­րա­րա­տին։ Եւ ան­խոնջ եր­գեց «­Մա­սիսն ի վեր» բարձ­րա­ցող, ին­կող եւ ընկր­կող, բայց իր մէջ դար­ձեալ ու յա­մա­ռօ­րէն վեր բարձ­րա­նա­լու ու­ժը գտնող ի­րա­ւա­տէր հա­յու­թեան.-

Երբ օ­րօրօ­ցում աչքս բա­ցի՝ ­Մա­սիս սա­րերն հեռ­ւում տե­սայ,
­Գե­րո­ւած տե­սայ ու ես լա­ցի, ­Հա­յոց ցա­ւերն հեռ­ւում տե­սայ,
Ա՜խ, ես ման­կուց ե­րա­զե­ցի սու­րալ ա­զատ ­Մա­սիսն ի վե՜ր,
­Հով­տում այ­րո­ւող սիրտս բա­ցի, բայց հով սա­րե՜րն հեռ­ւում տե­սայ:

Ա՜խ, ա­սա­ցին ճամ­բայ չը­կայ քա­րերն ի վեր, ի վեր ­Մա­սիս,
Կ’ընկ­նի վի­հերն ով բարձ­րա­նայ սա­րերն ի վեր, ի վեր ­Մա­սիս,
­Մե­նակ դու չես սիրտ իմ կա­րօտ, աչքդ յա­ռել ­Մա­սիսն ի վեր,
­Ժո­ղո­վուրդս է ձգտել յա­ւերժ դա­րերն ի վեր, ի վեր ­Մա­սիս:

­Մի­թէ՞ ի­րաւ ան­հաս ես դու, ա՜խ, իմ ե­րազ ­Մա­սիսն ի վեր,
­Մի­թէ՞ մի օր չեմ հաս­նե­լու աս­տեղ­նա­հաս ­Մա­սիսն ի վեր,
­Նա­խա­հայրս է սան­դուխք դրել աստ­ղերն ի վե՜ր, ի վեր ­Մա­սիս,
Ա՜խ, մի­թէ՞ չեմ համ­բու­րո­ւե­լու իմ աստ­ղի հետ ­Մասիսն ի վեր:

Ա՜խ, չէ՛, նա է յոյ­սիս ճամ­բան՝ քա­րերն ի վե՛ր, ի վեր ­Մա­սիս,
­Թո՛ղ ամպ ու շանթ գլխիս ոռ­նան սա­րերն ի վեր, ի վեր ­Մա­սիս,
­Կը­ տա­նեմ սիրտս վի­րա­ւոր որ­պէս դրօշ ­Մա­սիսն ի վեր,
­Թէ­կուզ մա­հով կը բարձ­րա­նամ դա­րե՜րն ի վեր, ի վեր ­Մա­սիս:

­Շի­րազ պա­տա­նի տա­րի­քէն նե­տո­ւե­ցաւ կեան­քի աս­պա­րէզ, բախ­տը փոր­ձեց կօշ­ի­կի եւ հի­սո­ւա­ծե­ղէ­նի ար­հեստ­նե­րուն մէջ, բայց շու­տով անդ­րա­դար­ձաւ, որ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւնն է իր կեան­քի բուն եւ միակ աս­պա­րէ­զը։ Սկ­սաւ ստեղ­ծա­գոր­ծել 15 տա­րե­կա­նէն եւ իր ա­ռա­ջին քեր­թո­ւած­նե­րը լոյս տե­սան այդ ա­տե­նո­ւան ­Լե­նի­նա­կա­նի՝ յա­ւե­րժա­կան ­Գիւմ­րիի հիւ­սո­ւա­ծե­ղէ­նի գոր­ծա­րա­նին գրա­կան հրա­տա­րա­կու­թեան է­ջե­րուն։
1935ին ա­ռան­ձին հա­տո­րով լոյս տե­սաւ իր ե­րե­խայ­րի­քը՝ «­Գար­նա­նա­մուտ»ը, որ ան­մի­ջա­պէս յափշ­տա­կուե­ցաւ ըն­թեր­ցող­նե­րուն կող­մէ եւ ա­րա­գօ­րէն մեծ համ­բաւ ա­պա­հո­վեց քսա­նա­մեայ ­Շի­րա­զին։
Եւ սկսաւ ­Շի­րա­զի ան­կա­սե­լի վե­րել­քը դէ­պի հայ քնա­րեր­գու­թեան ­Մա­սիս բարձ­րուն­քը։
­Սի­րոյ եւ Վշ­տի եր­գե­րով յատ­կան­շո­ւե­ցաւ ­Շի­րա­զի մուտ­քը հայ գրա­կա­նու­թեան ան­դաս­տա­նէն ներս եւ որ­քան ժա­մա­նա­կը թա­ւա­լե­ցաւ, այն­քան պար­զու­թիւնն ու խո­հա­կա­նու­թիւ­նը, գե­ղա­րո­ւես­տա­կան քնա­րա­կա­նու­թիւ­նը ու ազ­գա­յին յու­զաշ­խար­հը բիւ­րե­ղա­ցան ­Շի­րա­զի մէջ, որ իբ­րեւ ինք­նու­րոյն դպրոց, ԵՐԵՒՈ՜ՅԹ դար­ձաւ քսա­նե­րորդ դա­րու երկ­րորդ կի­սուն՝ հայ գրա­կա­նու­թեան վե­րա­զարթ­նու­մին վրայ իր տի­րա­կան դրոշ­մը դնե­լով։
­Պա­տա­հա­կան չէ, որ «­Շի­րազ հայ ժո­ղովր­դի վշտի դա­րա­ւոր մա­ռա­խու­ղից ծա­գած աստղն է» վկա­յեց վար­պե­տը՝ Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կեան։
Իսկ Ո­ւի­լեըմ ­Սա­րո­յեան պար­զա­պէս ար­ժա­նին կը մա­տու­ցա­նէր ­Հա­յուն ­Սիր­տը այդ­պէ՛ս հա­րա­զա­տօ­րէն, ջեր­մու­թեամբ եւ խո­րու­թեամբ աշ­խար­հին առ­ջեւ բա­ցող ­Շի­րա­զին, երբ կը հաս­տա­տէր, թէ «­Շի­րազ մեծ տա­ղանդ մըն է: Ա­նի­կա մեծ, մեծ ա­նուն ու­նի՝ մենք շատ կը գնա­հա­տենք ա­նոր գո­յու­թիւ­նը… ­Շի­րազ թան­կա­գին հո­գի մըն է, ես շատ կը ցան­կա­նամ լու­րեր առ­նել ա­նոր գրու­թիւն­նե­րէն, լսել զա­նոնք: Ան տա­ղանդ է, մենք պէտք է հպարտ զգանք՝ մեծ պա­տիւ հա­մա­րենք ա­նոր հետ ծա­նօթ ըլ­լա­լը»:
Եւ ի­րա­պէս ­Շի­րազ իր կեն­դա­նու­թեան ե­ղաւ ապ­րող ա­ռաս­պել մը հայ ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ։ Ա­ռա­ջին հեր­թին՝ քա­ղա­քա­մայր Ե­րե­ւա­նի հա­մար, ուր գրե­թէ ա­մէ­նօ­րեայ իր գրա­կան հա­ւաք­նե­րը կ­’ու­նե­նար փո­ղո­ցը՝ Ա­բո­վեան, Ա­մի­րեան եւ ­Տէ­րեան փո­ղոց­նե­րու խաչ­մե­րուկ­նե­րուն, իր երկր­պա­գու­նե­րու հետ հան­դի­պում­նե­րով։ Այ­լեւ՝ աշ­խար­հաս­փիւռ հա­յաշ­խար­հի բո­լոր ա­փե­րուն, ուր հա­յու­թեան նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րը իր բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րով եր­գե­ցին ­Սէ­րը, ­Հա­յոց ­Վիշ­տը, ­Մօր պաշ­տա­մուն­քը եւ, մա­նա­ւանդ, ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցը ար­դար լուծ­ման ար­ժա­նաց­նե­լու պա­հան­ջա­տի­րա­կան պայ­քա­րը։
­Հա­յա­շունչ մթնո­լոր­տի մէջ կազ­մա­ւո­րո­ւած ո՞ր հա­յը, այ­սօր, կրնայ մտա­հան ը­նել իր պա­տա­նե­կու­թեան սոր­ված եւ ար­տա­սա­նած ­Շի­րա­զի միեւ­նոյն «Ա­մե­նայն Սր­տով»ի պայ­քա­րի հրա­ւէ­րը, որ ամ­բողջ ազ­գա­յին զար­թօն­քի մը նշա­նա­բա­նը դար­ձաւ՝

Օ­տա­րի ձեռ­քից հինգ հա­րիւր տա­րո­ւայ հո­ղե­րը այ­սօր ետ են գրա­ւում,
Օ­րէնք է, ու մենք էլ ա­սում, որ հո­ղը տի­րոջն է միայն պատ­կա­նում.
­Բայց ին­չի՞ խօ­սել ու­րի­շի մա­սին եւ միշտ մո­ռա­նալ ցա­ւը սե­փա­կան,
Ին­չո՞ւ վաս­տա­կել, որ ու­րիշն ու­տի, մո­ռա­նալ քաղ­ցը հա­րա­զատ ման­կան:

Ո՛չ, բա­ւա­կան է, չպէտք է լռել. ե­րա­զել քիչ է, պէտք է պայ­քա­րել,
­Քա­ռա­սուն տա­րին դեռ նոր է ան­ցել, հա­յոց հո­ղե­րը պէտք է պա­հան­ջել.
­Քար­տէ­զի վրայ դեռ շատ ա­նուն­ներ մին­չեւ օրս էլ հինն են մնա­ցել,
­Նոյնն են մնա­ցել քա­ղաք­ներ, գիւ­ղեր, շէ­ներ ու գե­տեր եւ հին ամ­րոց­ներ:

­Սահ­մա­նին թիկ­նած Ա­րա­րատն է սէգ, ի­րեն լան­ջե­րով, զմրուխտ կու­սա­կան.
Ա­րա­րատն է սիմ­պո­լը հա­յոց, միշտ թսվչան­քով լի, քաղցր մայ­րա­կան.
Իսկ այն կողմ հեռ­ւում, ­Պին­կէօլն է լքուած, սգո­ւո­րի նման, սեւ ամ­պե­րի մէջ,
­Վա­նայ եւ ­Նա­զիկ լճերն են նիր­հում, Աղ­թա­մարն է մեր ար­տաս­ւում ան­վերջ:

Այս բո­լո­րը դուք տես­նում էք հա­յեր եւ այն թողել էք բախ­տի պատ­մու­թեան,
­Լոկ ցան­կա­նա­լով հար­ցեր չեն լուծ­ւում. ա՛յս է մեզ ա­սում կեան­քը այժ­մեան.
­Պէտք է պայ­քա­րել, պէտք է պայ­քա­րել եւ պէտք չէ սոս­կալ մա­հից սե­փա­կան,
­Մա­հո­ւան գնով էլ պար­տա­ւոր ենք մենք միա­ցեալ տես­նել հո­ղը հայ­կա­կան:

Այս­պէ՛ս պատ­գա­մեց եւ այ­սօ­րի­նակ պատ­գամ­նե­րով իր կեան­քը ի­մաս­տա­ւո­րեց ան­զու­գա­կան ­Շի­րա­զը, որ մին­չեւ իր վախ­ճա­նը՝ 1984 թո­ւա­կա­նի ­Մարտ 14ը, կան­գուն մնաց պատ­նէ­շի վրայ եւ աշ­խար­հով մէկ շա­րու­նա­կեց շե­փո­րել ­Հայ ­Դա­տի ու­ժա­կան պայ­քա­րին յաղ­թա­գոռ եր­գը՝ կտա­կե­լով.-

Որ­դիս, քեզ ի՞նչ կտա­կեմ, ի՞նչ կտա­կեմ, իմ բա­լիկ,
Որ ինձ յի­շես վշտի մէջ, թէ խին­դի մէջ քո գա­լիք.
­Գան­ձեր չու­նեմ, բայց գանձն ի՞նչ, գան­ձը լոյսն էր աչ­քե­րիս,
­Դու ես միակ իմ գան­ձը, դու ես գան­ձը գան­ձե­րիս։
­Քեզ այն­պի­սի գանձ կ­’ու­զեմ ես կտա­կել հայ­րա­բար,
Որ չի կա­րող կտա­կել ու­րիշ երկ­րում ոչ մի հայր,-
Ես քեզ այն եմ կտա­կում, ո­րին այս մեծ մեր դա­րում
­Փոք­րիկ մար­դիկ են բան­տել ու շղթա­յել ամ­պե­րում.
­Քեզ մեր սարն եմ կտա­կում, որ դուրս բե­րես սեւ ամ­պից,
Որ տուն բե­րես շա­լա­կած ար­դա­րու­թեամբ մեր ան­բիծ,
Ու կը բե­րես, իմ բա­լիկ, թէ­կուզ քո խեղճ թա­թի­կով
­Մեր սարն այս կողմ շուռ կը տաս՝ ար­դա­րու­թեանդ ուժն է ծով.
Ու երբ բե­րես, իմ բա­լիկ, սիրտս էլ շիր­մից կը հա­նես,
­Կը բարձ­րա­նաս ու սիրտս ա­զատն ի վեր կը տա­նես
Ու կը թա­ղես իմ սիր­տը ձիւ­նե­րի տակ ­Մա­սի­սի,
Որ շիր­մում էլ՝ դա­րա­ւոր հուր կա­րօ­տից չմրսի։

­Քեզ ­Մա­սիսն եմ կտա­կում, որ դու պա­հես յա­ւի­տեան,
Որ­պէս լե­զուն մեր հա­յոց, որ­պէս սիւ­նը քո հօր տան: