Յովհաննէս Ծ. վրդ. Սաղտըճեանի հարցազրոյցը «Արեւելք»ին

­Հար­ցազ­րոյ­ցը վա­րեց՝ ­Սա­գօ Ա­րեան

­Հո­գեշ­նորհ Տ. ­Յով­հան­նէս Ծ.վրդ. ­Սաղ­տը­ճեա­նը  ­Յու­նաս­տա­նի  ­Հա­յոց ­Թե­մի  փոխ-ա­ռաջ­նորդն է։ ­Հայր սուր­բը ­Յու­նաս­տա­նի մէջ ծա­ռա­յու­թեան կո­չո­ւած է ար­դէն 10 տա­րիէ ի վեր։ Ան 3 տա­րի մնա­ցած է ­Գա­նա­տա ու­սու­մը շա­րու­նա­կե­լու հա­մար, ­Քէմպ­րիճ շրջա­նին մէջ ծա­ռա­յե­լով, ա­պա ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ  Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Ա­րամ Ա.  ­Վե­հա­փառ ­Հայ­րա­պե­տի տնօ­րի­նու­մով ուղ­ղո­ւած՝ ­Յու­նաս­տան:

­Յու­նա­հա­յոց ջեր­մու­թիւ­նը. Եւ­րո­պա­յէն ա­ռանձ­նաց­նող գա­ղութ մը

— Ի՞նչ­պի­սին էր ­Յու­նաս­տա­նի հա­յոց հա­մայն­քի վի­ճա­կը երբ նոր սկսաք ծա­ռա­յել եւ ինչ­պի­սին է այն այ­սօր. Ի՞նչ փո­փո­խու­թիւն­ներ ե­ղան այս տա­սը տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին: 

­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կոյ ­Կա­թո­ղի­կոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Ա­րամ Ա. ­Վե­հա­փառ հայ­րա­պե­տի ո­րո­շու­մէն ետք, 1 Օ­գոս­տոս 2013-ին մեկ­նե­ցայ ­Յու­նաս­տան, տա­րօ­րի­նակ ա­մա­յու­թիւն մը գտայ եւ սկսայ մտա­հո­գո­ւիլ, որ ար­դեօք հա­յու­թիւն չկայ, ա­պա հասկ­ցայ, որ Օ­գոս­տոս ամ­սո­ւան ըն­թաց­քին ժո­ղո­վուր­դը ար­ձա­կուր­դի մէջ կ­՚ըլ­լայ։­Սեպ­տեմ­բե­րին երբ բո­լո­րը վե­րա­դար­ձան զգա­ցի ժո­ղո­վուր­դին ջեր­մու­թիւ­նը, եւ նոյն ա­միսն ալ գոր­ծու­նէու­թիւ­նը ըն­թացք ա­ռաւ: ­Նախ պէտք է ը­սեմ, որ ե­թէ հա­մե­մա­տե­լու ըլ­լանք եւ­րո­պա­կան այլ եր­կիր­նե­րու հետ ­Յու­նաս­տա­նի գա­ղու­թը բա­ւա­կա­նին տար­բեր գա­ղութ մըն է, այ­սինքն նման չէ եւ­րո­պա­կան այլ գա­ղութ­նե­րու։ Այն ի­մաս­տով, որ ­Յու­նաս­տա­նը իր ջեր­մու­թեամբ կը տար­բե­րի այլ եր­կիր­նե­րէ։
­Գաղտ­նիք չէ, որ ­Յու­նաս­տա­նի մէջ կեան­քի պայ­ման­նե­րու բե­րու­մով եւ աշ­խա­տան­քի վազվ­զու­քի պատ­ճա­ռաւ, քիչ մը հե­ռա­ցած են ե­կե­ղե­ցիէն, բայց նո­րէն ալ ե­կե­ղե­ցին կը մնայ ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն ի­րենց հա­մար, եւ կ­‘ու­զեն գալ ու ծա­ռա­յել ե­կե­ղեց­ւոյ: Ու այս ա­ռու­մով ալ մենք մեր ժո­ղո­վուր­դը չպէտք է այ­պա­նենք, այլ գտնենք նոր մի­ջոց­ներ ե­կե­ղե­ցին ու ե­կե­ղե­ցա­կան կեան­քը ա­ւե­լիով ըն­կա­լե­լի ու հա­սա­նե­լի դարձ­նե­լու հա­մար։
Ինչ կը վե­րա­բե­րի ե­րի­տա­սար­դու­թեան, ա­պա ը­սեմ, որ յու­նա­հա­յոց ե­րի­տա­սարդ խա­ւի կա­րե­ւո­րա­գոյն տո­կո­սը ներգ­րա­ւո­ւած է ե­կե­ղե­ցա­կան կեան­քին ու գոր­ծու­նէու­թեան մէջ։
­Սա­կայն կայ խաւ, որ պայ­ման­նե­րու բե­րու­մով, ինչ­պէս վե­րը նշե­ցի ստի­պո­ւած կ­՚ըլ­լայ իր կեան­քը այլ կերպ դա­սա­ւո­րել եւ ա­զատ ժա­մեր չու­նե­նա­լուն պատ­ճա­ռով հե­ռու մնալ ազ­գա­յին կեան­քէ կամ ե­կե­ղե­ցիէ ու այդ մէ­կը պէտք է հասկ­նալ եւ ըմբռ­նու­մով մօ­տե­նալ ընդ­հա­նուր  ի­րա­վի­ճա­կին։
­Մեր թե­մա­կալ Ա­ռաջ­նորդ Տ. ­Գե­ղամ արք. ­Խա­չե­րեա­նը, ո­րուն հետ յա­ճախ այս թե­մա­նե­րուն շուրջ խօ­սե­լու ա­ռիթ­ներ կ­՚ու­նե­նանք յա­ճախ կ­’ը­սէ,- եր­բեք մի այ­պա­նէք ժո­ղո­վուր­դը, այլ գա­ցէք ա­նոր ե­տե­ւէն, պատ­ճառ մը գտէք ու ա­ռաջ­նոր­դե­ցէք ե­կե­ղե­ցի,- եւ մենք ալ այդ սկզբուն­քով կ­’ապ­րինք, եւ կը կար­ծեմ կը յա­ջո­ղինք ե­թէ նոյն ու­ժով եւ նոյն թա­փով շա­րու­նա­կենք:
Այս բո­լո­րէն ան­դին, իմ հա­մեստ կար­ծի­քով այ­սօր ­Յու­նաս­տա­նի ե­կե­ղե­ցին ու հա­մայն­քը կը հա­մա­րո­ւին մեր աշ­խոյժ հա­մայնք­նե­րէն եւ ան­շուշտ եւ­րո­պա­կան կտրո­ւած­քով։
­Մե­զի հա­մար մեծ հպար­տու­թիւն է, որ ու­նինք ա­մէ­նօ­րեայ թերթ՝ «Ա­զատ Օր»ը, ու­նինք ա­մէ­նօ­րեայ ե­րեք ազ­գա­յին վար­ժա­րան­ներ, ո­րոնց կրթա­կան հա­մա­կար­գը կը հե­տե­ւի ­Յու­նաս­տա­նի պե­տու­թեան հա­մա­կար­գին:

­- Գի­տենք, որ սփիւռ­քի մէջ հա­յու­թեան կեան­քի ա­ռանց­քը կը դառ­նայ ե­րեք լծակ­նե­րու շուրջ՝ ա­կումբ, ե­կե­ղե­ցի եւ դպրոց։ ­Յու­նաս­տա­նի մէջ ալ նոյնն է՞ դրոյ­թը։ 

Ընդ­հա­նուր առ­մամբ ա­յո այդ­պէս է եւ աշ­խա­տան­քը հա­մա­կար­գո­ւած է: Այս օ­րե­րուն ա­մէն ինչ դի­մա­տետ­րով կա­րե­լի է տես­նել, ա­մէն ինչ ժո­ղո­վուր­դի տրա­մադ­րու­թեան տակ է: ­Յու­նաս­տա­նի մէջ 50.000 հա­յու­թիւն կայ, ճիշդ է մեծ թիւ է, բայց հա­մայն­քը տա­րա­ծո­ւած է: Այդ 50.000-ին մէջ գոր­ծու­նեայ թի­ւը քիչ է, հե­տե­ւա­բար նոյն ան­ձը քա­նի մը միու­թիւն­նե­րու մէջ կը ծա­ռա­յէ: Ե­կե­ղե­ցին միշտ կը գոր­ծակ­ցի բո­լո­րին հետ: ­Վեր­ջերս «­Քո­րո­նա» հա­մա­վա­րա­կի ա­տեն, ո­րո­շե­ցինք ժո­ղով մը ը­նել եւ ի մի բե­րել ե­րի­տա­սարդ­նե­րը հասկնա­լու հա­մար ա­նոնց մտա­հո­գու­թիւնն­նե­րը: ­Կար­ծիք­նե­րը լսե­ցինք եւ կը փոր­ձենք հա­մադ­րել մեր գա­ղու­թա­յին կեան­քին մէջ, կը փոր­ձենք այս մար­դոց ալ ներգ­րա­ւել ու գո­հա­ցում տալ: ­Հա­մա­վա­րա­կի օ­րե­րուն ե­կե­ղե­ցին միշտ փոր­ձեց տէր ըլ­լալ գա­ղու­թին: ­Գոր­ծակ­ցու­թեան կապ ու­նինք բո­լո­րին հետ ըլ­լայ Հ.Մ.Ը.Մ., ըլ­լայ պա­տա­նե­կան, կամ կի­րակ­նօ­րեայ: Ե­կե­ղե­ցին մա­նա­ւանդ այս վեր­ջին տա­րի­նե­րուն կը կար­ծեմ, որ կրցաւ աշ­խա­տան­քը հա­մադ­րել միու­թիւն­նե­րուն մի­ջեւ միշտ նոյն գլխա­ւոր նպա­տա­կը ու­նե­նա­լով՝ հա­յա­պահ­պա­նու­մը:

«­Քո­րո­նա»ի հար­ցով… բա­ժա­կը յոր­դե­ցաւ 

— ­Մենք գի­տենք, որ հա­յաշ­խար­հի մէջ գա­ղութ­նե­րը ազ­դո­ւե­ցան «­Քո­րո­նա» հա­մա­վա­րա­կի հե­տե­ւան­քով: ­Յու­նաս­տան քիչ մը ա­ւե­լի ու­շադ­րու­թիւն դար­ձուց այս խնդի­րին: Ի՞նչ­պէս էր պատ­կե­րը «­Քո­րո­նա» էն ա­ռաջ, ըն­թաց­քին եւ այ­սօր: ­Գի­տենք նաեւ, որ ցոյ­ցեր տե­ղի կ­‘ու­նե­նան այս օ­րե­րուն, ո­րով­հե­տեւ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ կայ խաւ մը, որ դէմ է պա­տո­ւաս­տին, ու­րիշ­ներ ալ չեն ու­զեր սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րու եր­թալ: Այ­սօր ի՞նչ է ընդ­հա­նուր պատ­կե­րը:

­Յու­նաս­տա­նի ներ­կայ ցոյ­ցե­րը կա­րե­լի է դնել «բա­ժա­կը յոր­դե­ցաւ» վեր­նա­գի­րին տակ: Երբ «­Քո­րո­նա»ն սկ­սաւ, ժո­ղո­վուր­դը հե­տե­ւե­ցաւ սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րուն, ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն մէջ ա­ռանց ժո­ղո­վուր­դի պա­տա­րագ մա­տու­ցո­ւե­ցաւ, խա­նութ­նե­րը ո­րոշ պայ­ման­նե­րով աշ­խա­տե­ցան:
­Բա­ւա­կան խիստ օ­րէնք­ներ դրո­ւե­ցան, ժո­ղո­վուր­դը ա­ռա­ջին եր­կու ա­մի­սը թե­թեւ տա­րաւ, կար­ծես ար­ձա­կուրդ ըլ­լար, բայց երբ վի­ճա­կը եր­կա­րե­ցաւ մին­չեւ 7-8 ա­միս, ար­դէն սկսաւ բո­ղո­քել: Ս­կիզ­բը պա­տա­րագ­նե­րը առ­ցանց կ­‘ը­նէինք, բայց ­Յու­նաս­տա­նի հա­մայն­քի ան­դամ­նե­րը այն­քան ալ դի­մա­տետր օգ­տա­գոր­ծող չեն, հե­տե­ւա­բար 10-20 հո­գի հա­զիւ կը հե­տե­ւէին ­Սուրբ պա­տա­րա­գին:
­Յե­տոյ տա­րեց­նե­րը սկսան հե­տաքր­քո­ւիլ ե­թէ կրնան ներ­կայ ըլ­լալ պա­տա­րա­գին։ Ը­սեմ նաեւ, որ ­Յու­նաս­տա­նի մէջ կը գոր­ծէ յա­տուկ նա­խա­րա­րու­թիւն մը՝ Կ­րօ­նից նա­խա­րա­րու­թիւ­նը, որ ինք կ­՚ո­րո­շէ ե­կե­ղեց­ւոյ վե­րա­բե­րեալ օ­րէնք­նե­րը կամ կը մշա­կէ սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը։ Այդ նա­խա­րա­րու­թիւ­նը սահ­մա­նա­փա­կում­ներ դրաւ, եւ ո­րո­շեց, որ իւ­րա­քան­չիւր 100 մեթր տա­րած­քին միայն 4 հո­գի ներ­կա­յու­թիւ­նը ար­տօ­նո­ւած է։ Ու քա­նի որ, հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րը մեծ չեն, դժո­ւար պի­տի ըլ­լար ընտ­րել, թէ ո՞ր 4-5 հո­գին կրնայ ներ­կայ ըլ­լալ ե­կե­ղե­ցի, հե­տե­ւա­բար ո­րո­շո­ւե­ցաւ ա­րա­րո­ղու­թիւն­նե­րը դռնփակ ը­նել: Այս բո­լոր ի­րա­վի­ճա­կին մէջ կա­րե­ւո­րը ժո­ղո­վուրդն է, ժո­ղո­վուր­դը ոչ թէ միայն յոգ­նե­ցաւ այլ տե­սակ մը յու­սա­հա­տու­թիւն ու­նե­ցաւ որ «յե­տոյ ինչ է»:

-Այս խիստ սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րուն պատ­ճա­ռը կո­րուստ­ներն է­՞ին, կամ կան­խազ­գու­շու­թեան քայ­լեր էին: ­Հայ հա­մայն­քը կո­րուստ­ներ ու­նե­ցա՞ւ:

Եր­կու պա­րա­գա­ներն ալ կա­յին, թէ՛ ո­րով­հե­տեւ կո­րուստ­ներ ու­նե­ցանք ու նաեւ ա­նոր հա­մար, որ կը զգու­շա­նանք, որ կո­րուստ­ներ չտանք: Ա­ռա­ջին հայ կո­րուս­տը ու­նե­ցանք 2019-ին: ­Սար­սա­փե­լին այն էր, որ յու­ղար­կա­ւո­րու­թեան ժա­մա­նակ մա­հա­ցո­ղին հա­րա­զատ­նե­րը ներ­կայ չէին կրնար ըլ­լալ իր թաղ­ման։ ­Մե­զի հա­մար ալ ծանր էր այս, որ անձ մը հո­ղին յանձ­նենք եւ միայն մայր մը, հայր մը կամ ե­րե­խայ մը ներ­կայ է, հա­րա­զատ­նե­րը ներ­կայ չեն, շատ ցա­ւա­լի վի­ճակ է: Ու­նե­ցանք վա­րա­կո­ւած հայ­րե­նա­կից­ներ, ո­րոնք ան­ցու­ցին հի­ւան­դու­թիւ­նը, մենք ալ հե­տեր­նին տա­ռա­պե­ցանք, գա­ղու­թը ընդ­հան­րա­պէս շատ մը դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րու մէ­ջէն ան­ցաւ: ­Կը կար­ծեմ որ այս վի­ճա­կը դեռ պի­տի շա­րու­նա­կո­ւի, ո­րով­հե­տեւ «­Քո­րո­նա»ի տար­բեր տե­սա­կի նոր ա­լի­քին հետ նո­րէն վա­րա­կո­ւած­նե­րու թի­ւը սկսաւ շատ­նալ: Իսկ պսակ­նե­րու պա­րա­գա­յին եւս դժո­ւա­րու­թիւն­ներ ե­ղան. ար­տօ­նո­ւած էր, որ միայն մին­չեւ 20 հո­գի ներ­կայ ըլ­լայ ա­րա­րո­ղու­թեան, եւ այդ­պէս ալ շար­ժե­ցանք։
­Պե­տու­թիւ­նը այս բո­լո­րը կ­‘ը­նէ, ի պաշտ­պա­նու­թիւն ժո­ղո­վուր­դին, եւ երբ յա­նուն ժո­ղո­վոր­դին է, մենք չենք կրնար օ­րի­նա­զան­ցել ե­ղած սահ­մա­փա­կում­նե­րը: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով մեր պսակ­ներն ու մկրտու­թիւն­նե­րը կը կա­տա­րենք հա­զիւ 20-25 հո­գիով:

«­Հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը ճիշդ պի­տի գոր­ծեն…»

— ­Քիչ ա­ռաջ մէջ­բե­րում մը ը­րիք Տ. ­Գե­ղամ Սրբա­զա­նէն, թէ գա­ցէք ժո­ղո­վուր­դին ե­տե­ւէն եւ նա­յե­ցէք ինչ կա­րե­լի է ը­նել, որ­պէս ժո­ղո­վուր­դը ե­կե­ղե­ցին մօ­տե­նայ։ Այ­սօր մեր ե­կե­ղե­ցին ո՞ւր է այս բո­լո­րէն. այն ի­մաս­տով որ մենք 21-րդ ­դա­րը կ­‘ապ­րինք, եւ կար­ծես հո­գե­ւոր ար­ժէք­նե­րը լուրջ ցնցում­նե­րու մէջ են: Եւ ար­դեօք ըլ­լա­լով ա­ւան­դա­կան ե­կե­ղե­ցի մը, այն պի­տի կա­րո­ղա­նա՞յ այս մար­տահ­րա­ւէր­նե­րը դի­մագ­րա­ւել եւ ժո­ղո­վուր­դին «եր­թալ»: 

Ե­կե­ղե­ցին ա­յո՛, պի­տի կրնայ յաղ­թա­հա­րել մար­տահ­րա­ւէր­նե­րը, ե­թէ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը ճիշդ կեր­պով գոր­ծեն։ ­Պի­տի կրնայ ե­թէ ժո­ղո­վուր­դը հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րուն հասկ­նայ եւ փո­խա­դար­ձա­բար: Իմ 10 տա­րո­ւայ ծա­ռա­յու­թեան ըն­թաց­քին, ­Վե­հա­փա­ռը յա­ճախ նոյն բա­նը կ­‘ը­սէր, ՝«գնայ ժո­ղո­վուր­դին մէջ, նա­յիր ինչ կա­րիք ու­նի, այդ ուղ­ղու­թեամբ աշ­խա­տիր, որ ժո­ղո­վուր­դը ե­կե­ղե­ցի գայ». Ու­րեմն ­Վե­հա­փա­ռին աշ­խա­տան­քը միշտ այս ուղ­ղու­թեամբ ե­ղած է: Օ­րի­նակ՝ ե­կե­ղեց­ւոյ քա­րո­զը ինչ ար­ժէք ու­նի ե­թէ դուն պատ­րաս­տո­ւած ես, բայց ժո­ղո­վուր­դը պատ­րաստ չէ այդ քա­րո­զին, այ­սինքն պէտք է ժո­ղո­վուր­դին աչ­քե­րուն մէջ նա­յիլ ա­պա քա­րո­զել: Ան­գամ մը, ես օ­րո­ւայ ա­ւե­տա­րա­նը կար­դա­ցի, որ կ­‘ը­սէ ձեր ու­նե­ցո­ւած­քին կէ­սը բաշ­խե­ցէք աղ­քա­տին, բայց ժո­ղո­վուր­դին աչ­քե­րուն մէջ նա­յե­լով տե­սայ թէ այդ­տեղ նստած ժո­ղո­վուր­դը ին­քը օգ­նու­թեան պէտք ու­նի, այ­սինքն պէտք է ժո­ղո­վուր­դին կա­րիք­նե­րուն հա­մե­մատ խօ­սիլ եւ գոր­ծել:  Ե­կե­ղե­ցին իր սկզբունք­նե­րէն չի շե­ղիր եւ իր օ­րէնք­նե­րը չի փո­խեր, բայց կրնայ գոր­ծե­լա­ձե­ւը փո­խել. Օ­րի­նակ ան­ցեա­լին հա­մա­ցանց չկար, ժո­ղո­վուր­դը ե­կե­ղե­ցի կու գար մտիկ ը­նե­լու, այ­սօր մար­դիկ տու­նը նստած կրնան մտիկ ը­նել, ձե­ւը ա­յո փո­խո­ւե­ցաւ բայց սկզբուն­քը չփո­խո­ւե­ցաւ, պա­տա­րա­գը պա­տա­րագ մնաց: ­Մեր մա­տուց­ման ձե­ւե­րը պէտք է բա­րե­փո­խենք ու շար­ժինք մեր ժո­ղո­վուր­դի կա­րիք­նե­րուն հա­մա­ձայն։
­Գե­ղե­ցիկ խօսք մը կայ՝ հո­գե­ւո­րա­կա­նը պէտք է ըլ­լայ ժո­ղո­վուր­դէն ե­կած ժո­ղո­վուր­դին եր­թա­լու հա­մար…։ Ի վեր­ջոյ հո­գե­ւո­րա­կանն ու ե­կե­ղե­ցին ին­չու կան, մենք ին­չու Աս­տու­ծոյ կը ծա­ռա­յենք, ե­կե­ղե­ցին պա­տե­րը չեն, ե­կե­ղե­ցին ժո­ղո­վուրդն է, ե­թէ իս­կա­պէս կ­‘ու­զենք ճիշդ հո­գե­ւո­րա­կան ըլ­լալ, պէտք է ժո­ղո­վուր­դին հո­գե­ւո­րա­կա­նը ըլ­լանք:
­Հա­մա­վա­րա­կի այս օ­րե­րուն յա­ճախ կը հարց­նեն, թէ ­Հայր սուրբ ժո­ղո­վուր­դը «­Քո­րո­նա»յի պատ­ճա­ռաւ հե­ռա­ցաւ Աս­տուծ­մէ կամ մօ­տե­ցաւ Ա­նոր, տա­րօ­րի­նակ ու դժո­ւար հար­ցում մըն է: ­Շա­տեր հե­ռա­ցան ը­սե­լով Աս­տո­ւած ե­թէ կայ ուր է, ու­րիշ­ներ ալ մօ­տե­ցան Աստ­ուծոյ ը­սե­լով, որ ե­ղա­ծը Աստուծոյ կող­մէ ու­ղար­կո­ւած «նա­մակ» մըն է: ­Ճիշդ է, որ հի­ւան­դու­թիւ­նը չա­րիք մըն է, բայց զմեզ Աստ­ծոյ հետ մտեր­մա­ցուց, եւ ե­թէ ­Յայտ­նու­թեան գիր­քը կար­դանք, կար­ծես այ­սօ­րո­ւան ե­ղե­լու­թիւն­նե­րը հա­մա­հունչ են գիր­քին մէջ գրո­ւած­նե­րուն։
­Հի­ւան­դու­թիւ­նը այ­սօր ի­րա­կա­նու­թիւն մըն է, եւ ա­նոր դէմ կը դնենք միայն մեր հա­ւատ­քը զօ­րացնե­լով, յի­շե­լով որ Աս­տո­ւած ա­մէն բա­նէ վեր է եւ Աս­տո­ւած ա­մէն բա­նէ ա­ւե­լի ու­ժեղ է: Այս բո­լո­րէն վերջ ե­թէ որ­պէս քրիս­տո­նեայ եւ որ­պէս ե­կե­ղե­ցի կրցար ժո­ղո­վուր­դիդ հո­գին փրկել եւ օգ­տա­կար դառ­նալ ու­րեմն յա­ջո­ղած ես: Ե­կե­ղեց­ւոյ յա­ջո­ղու­թիւ­նը հոն է, որ ե­կե­ղե­ցին ժո­ղո­վուր­դին մէջ ըլ­լայ եւ ժո­ղո­վուր­դին կող­քին: Ա­նոր պայ­ծառ օ­րի­նա­կը Ա­րամ ­Վե­հա­փառն է, երբ ­Լի­բա­նա­նի պայ­թու­մը ե­ղաւ, այն ա­տեն ­Վե­հա­փա­ռը ­Պիք­ֆա­յա­յի հով­ւոցն էր. Ան ան­մի­ջա­պէս գնաց ժո­ղո­վուր­դին մօտ եւ չսպա­սեց յա­ջորդ օ­րո­ւան…: Ա­րար­քը ինք­նին «նա­մակ» մըն էր, որ պար­տա­ւոր ես ա­մե­նադ­ժո­ւար իսկ պա­հուն ժո­ղո­վուր­դիդ մօտ ըլ­լաս։
­Մենք ­Կի­լի­կիոյ կա­թո­ղի­կո­սու­թեան «զի­նո­ւո­րեալ­ներ» ըլ­լա­լով այդ շուն­չով մեծ­ցած ենք, ժո­ղո­վուր­դին կող­քին ըլ­լալ ա­մէ­նէն դժո­ւար պա­հե­րուն:
­Վե­հա­փա­ռը իւ­րա­քան­չիւր միա­բա­նին գա­ղութ մը յանձ­նած է եւ մենք պի­տի փոր­ձենք մեր կա­րե­լին ը­նել, որ­պէս­զի մեր գա­ղութ­նե­րը աշ­խոյժ, ու­րախ եւ հզօր պա­հենք: ­Յու­նաս­տա­նի մէջ, ըլ­լայ մեր ա­ռաջ­նորդ Տ. ­Գե­ղամ սրբա­զա­նը, ըլ­լայ հո­գե­ւոր դա­սը կամ կրօ­նա­կան ժո­ղո­վը, բո­լորս միա­սին կը փոր­ձենք մեր լա­ւա­գոյ­նը ը­նել, ե­կե­ղե­ցին ժո­ղո­վուր­դին տա­նե­լու հա­մար:

— Ան­ցեալ ­Սեպ­տեմ­բե­րին Ար­ցա­խի պա­տե­րազմն էր, ­Պէյ­րու­թի պայ­թու­մը եր­բեք հե­ռու չէր Ար­ցա­խի պա­տե­րազ­մէն, կար­ծես մեր կեան­քի այս ճամ­բոր­դու­թեան մէջ շղթայ մըն էին ա­տոնք եր­կու օ­ղակ­նե­րով: ­Մենք մին­չեւ հի­մա այդ պա­տե­րազ­մին հե­տե­ւանք­նե­րը մեր հո­գիին մէջ ալ կը կրենք: ­Յու­նա­հայ գա­ղու­թը, որ այն­քան օգ­նու­թիւն­ներ ու­ղար­կեց, ինչ կը մտա­ծէ այս պա­տե­րազ­մին մա­սին, ինչ յոյ­սեր ու­նի, ի՞նչ վի­ճակ կը տի­րէ ձեր մօտ ընդ­հան­րա­պէս:

­Յու­նա­հա­յոց գա­ղու­թը, ինչ­պէս շատ մը գա­ղութ­ներ պա­տե­րազ­մի ա­ռա­ջին օ­րէն իսկ քով-քո­վի ե­կաւ, դի­տար­կե­լու եւ մտա­ծե­լու հա­մար, թէ ինչ մի­ջոց­նե­րով կրնայ օգ­նու­թեան ձեռք եր­կա­րել Ար­ցա­խի մեր քոյ­րե­րուն եւ եղ­բայր­նե­րուն։ ­Մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րէն շատ-շա­տեր ի­րենց ան­կա­րե­լին կա­րե­լի դար­ձու­ցին եւ «այ­րիի լու­մա»ն ­տուին, օգ­նե­լու մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րուն։Ան­շուշտ մեր ազ­գա­յին ժո­ղո­վա­կան ան­դամ­նե­րը եւս շատ մեծ ներդ­րում ու­նե­ցան: Ան­շուշտ գու­մար­նե­րը հա­ւա­քո­ւե­ցան եւ ու­ղար­կո­ւե­ցան ­Հա­յաս­տան հա­մա­հայ­կա­կան հիմ­նադ­րա­մին մի­ջո­ցաւ:
­Ճիշդ է, որ պա­տե­րազ­մը ծանր ա­ւարտ մը ու­նե­ցաւ բո­լո­րիս հա­մար, սա­կայն ես հա­մո­զո­ւած եմ, որ մենք պար­տու­թիւն չկրե­ցինք… ­Կո­րուստ­նե­րը ա­մե­հի են, ու Ե­ռաբ­լու­րը ի­րա­կան վկան է այն մեծ ցա­ւին, որ մեզ­մէ իւ­րա­քան­չիւրս ապ­րե­ցանք, սա­կայն մեր յոյ­սը չէ մե­ռած։ Ի վեր­ջոյ մեր ժո­ղո­վուր­դին ու­շադ­րու­թիւ­նը կ­՚ու­զեմ հրա­ւի­րել այն մտքին, որ ինչ­պէս մեր մարմ­նի ան­դամ­նե­րէն մէ­կը կը կորսնց­նենք, բայց տա­կա­ւին ողջ կը մնանք, նոյնն ալ հի­մա է, ու եր­բել չպէտք է մտա­ծել, որ մենք վեր­ջա­ցանք, Ար­ցա­խը գնաց… ­Մենք պի­տի ապ­րինք, եւ յոյ­սը չպէտք է կորսնց­նել: Ա­յո՛ մենք կորսն­ցու­ցինք մեր լա­ւա­գոյն ար­ժէք­նե­րէն մին՝ ­Շու­շին, եւ այդ ար­ժէ­քը կորսնցնե­լով մեր ե­կե­ղե­ցին, մեր հարս­տու­թիւնն ալ կորսն­ցու­ցինք, բայց կորսն­ցու­ցած ա­տեն ալ ինչ որ բան մը կը շա­հիս, կը շա­հիս մեծ փոր­ձա­ռու­թիւն: Իւ­րա­քան­չիւր հայ այս կո­րուս­տին հետ դաս մը պէտք է սոր­վի, սոր­վինք ին­չու կորսն­ցու­ցինք, սոր­վինք ինչ­պէս կորսն­ցու­ցինք, որ­պէս­զի նո­րէն չկորսնց­նենք, ինչ­պէս Աս­տո­ւա­ծա­շուն­չը կ­՚ը­սէ՝… «ա­կանջ ու­նե­ցո­ղը թող լսէ»։ Չ­մոռ­նամ ը­սե­լու, որ ­Յու­նաս­տա­նի գա­ղու­թը մին­չեւ օրս կը տա­ռա­պի, ժո­ղո­վուր­դը հո­գե­հան­գիստ­ներ կ­՚ը­նէ, ո­րով­հե­տեւ ­Հա­յաս­տա­նէն գաղ­թող­ներ շատ ու­նինք, 90-91-92-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն մեծ թի­ւով հա­յաս­տան­ցի­ներ գաղ­թած են ­Յու­նաս­տան, ա­նոնց­մէ շա­տեր ի­րենց հա­րա­զատ­նե­րը կորսն­ցու­ցին պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին: