Փետրուար 19ի այս օրը հայ ժողովուրդը կը նշէ ծննդեան 150ամեակը իր հանճարեղ զաւակներէն Յովհաննէս Թումանեանի, որ կենդանութեան իսկ արժանացաւ «Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ»ի բարձրադիր պատուանդանին։
Մեծն Եղիշէ Չարենց իրաւամբ հոգեհարազատ թարգմանը հանդիսացաւ հանուր հայութեան՝ թէ՛ Արեւելահայաստանի, թէ՛ Արեւմտահայաստանի եւ թէ աշխարհով մէկ սփռուած մեր ժողովուրդին, երբ Թումանեանը հռչակեց հայ գրականութեան «հանճարեղ Լոռեցին» ։
Բառին բոլոր առումներով լոռեցի էր Թադէոս Թումանեանի որդի Յովհաննէսը։ Լոյս աշխարհ եկաւ 19 Փետրուար (7 Փետրուար՝ հին տոմարով) 1869ին, Լոռուայ Դսեղ գիւղին մէջ, հոգեւորական ընտանիքի յարկին տակ։ Նախնական կրթութիւնը գիւղի դպրոցին մէջ ստանալէ ետք, յաճախեց Ջալալօղլուի (այժմու Ստեփանաւան) դպրոցը, որմէ շրջանաւարտ՝ 1883ին անցաւ Թիֆլիս, «Ներսիսեան» Ճեմարանին մէջ ուսումը շարունակելու համար։ Սակայն նիւթական ծանր պայմաններու ճնշումին տակ, 1887ին, ակամայ լքեց ուսումը եւ նետուեցաւ կեանքի ասպարէզ՝ աշխատանք գտնելով նախ Թիֆլիսի հայոց Ազգային Դատաստանական Խորհուրդի, ապա՝ Հայ Հրատարակչական Միութեան գրասենեակներուն մէջ։
Ամենայն հայոց բանաստեղծին կազմաւորման շրջանը յատկորոշող կենսագրական այս ուրուագծային ամփոփ տեղեկանքի պաստառին վրայ իրենց տեղն ու նշանակութիւնը կը գտնեն Յովհաննէս Թումանեան ՄԱՐԴու, ՀԱՅու, ԲԱՆԱՍՏԵՂԾի եւ ազգային-հասարակական ԳՈՐԾԻՉի տիրական յատկանիշները.
— Անսահման բարութեամբ եւ միշտ լաւատեսութեամբ՝ անհուն ժպիտով կեանքին նայող ՄԱՐԴն է Թումանեան։
— Սեփական ազգի բազմաչարչար պատմութեամբ տառապող, հայու սեփական սխալները սրտցաւօրէն քննդատող, ինքնաքննադատութեան եւ ինքնամաքրման յառաջապահ դիրքերուն վրայ կանգնող եւ, մանաւա՛նդ, հայ ժողովուրդի ու Հայաստանի վաղուան պայծառ օրուան հաւատացող ու պայքարող հաստատակամ ՀԱՅն է Թումանեան։
— Հայոց աշխարհի բնական գեղեցկութիւններով ու հայ ժողովուրդի տոհմիկ բարքերով գինովցած ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ գրողն է Թումանեան, որ այդ բոլորին հանճարեղ երգիչը դառնալով՝ անմահացաւ ու իրեն հետ անմահացուց Հայաստանն ու հայութիւնը։
— Հայ ժողովուրդի ազգային զարթօնքին եւ ազատագրական պայքարին անձնուէր ԴՐՕՇԱԿԻՐն է Թումանեան՝ ազգային-հասարակական իր գործունէութեամբ ու մտածողութեամբ, հաւատաւոր ջատագովը դառնալով ինչպէս հայ ժողովուրդին մեծամասնութիւնը վարակած անբուժելի ռուսասիրութեան, նոյնպէս եւ վրացի ու թուրք-թաթար հարեւաններուն հետ անկեղծ բարեկամութեան։
Այս բոլորին ինքնատիպ եւ ճառագայթող համադրումը մարմնաւորեց եւ շնչաւորեց Յովհաննէս Թումանեան։
Բազմազաւակ իր ընտանիքով եւ նահապետական նիստուկացով՝ արժանացաւ հայոց նոր դարաշրջանի ժողովրդային բանաստեղծի արդար փառքին։ Եւ պատահական չէ, որ իր դիւցազներգութիւններով, վիպերգներով, հեքիաթներով, առակներով եւ մանաւանդ խորախորհուրդ քերթուածներով՝ Թումանեան դարձաւ ամէնէն շատ սիրուած ու կարդացուած գրողներէն մէկը հայ իրականութեան։
Հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր ժառանգութեան ջերմեռանդ պահապանի եւ հանճարեղ վերանորոգողի իր գրական ստեղծագործութեամբ, նաեւ ու մանաւա՛նդ իր բնակարանի վերնայարկին մէջ հիւրընկալած ատենի հայ մտաւորականութեան սերուցքի «Վերնատան հանդիպումներով»՝ Թումանեան 1900ականներուն իրագործեց հոգեկան-գաղափարական միասնութեան ոգեշնչող մթնոլորտ մը, որ մինչեւ մեր ժամանակները կը պահպանէ օրինակելի աւանդի եւ ներշնչման աղբիւրի իր այժմէականութիւնն ու թելադրականութիւնը։
Երբ ատենի մեծապետական սադրանքներուն եւ ծաւալապաշտական նենգ հաշիւներուն հետեւանքով Անդրկովկասի գլխաւոր երեք ազգութեանց՝ հայերուն, վրացիներուն եւ թաթար-թուրքերուն միջեւ արիւնալի ընդհարումներ հրահրուեցան 1905ին, յատկապէս Թումանեան բարձրահասակ կանգնեցաւ հաշտարար խառն յանձնախումբերու առաջին դիրքերուն վրայ, ազգամիջեան ներքին համերաշխութեան ի սպաս հաւատաւոր աշխատանք ծաւալելով։
Կուսակցականի խառնուածք չունէր Թումանեան եւ միայն կարճատեւ անդամակցութիւն ունեցաւ Դաշնակցութեան, որուն ազգային-գաղափարական ուղիին հաւատացող համակիրը մնաց մինչեւ վերջ։ Այդ պատճառով ալ, մտքի եւ գրչի իր ընկերներուն հետ, 1909ին բանտ նետուեցաւ ցարիզմին կողմէ, որ ձեռնամուխ եղած էր Դաշնակցութեան «կազմալուծումին», համառուսական առաջին յեղափոխութեան շրջանին Դաշնակցութեան ծաւալած հակացարական պայքարը սանձելու զուր քաղաքականութեամբ։
Թումանեան ազգային գործիչին կերպարը իր առաւելագոյն հնչեղութիւնը ստացաւ Առաջին Աշխարհամարտի տարիներուն, երբ Հայ Կամաւորական Շարժման կազմակերպման իր աշխոյժ մասնակցութիւնը բերաւ։ Յատկապէս մեծ եղաւ Թումանեանի ներդրումը թրքական պետութեան գործադրած Հայոց Ցեղասպանութենէն ճողոպրած հարիւր-հազարաւոր հայ գաղթականներու պատսպարման, բուժ-ապահովման եւ սննդաւորման դժուարին գործին մէջ։ Այդ ժամանակ էր, որ Ս. Էջմիածնի վերանորոգուած վեհարանը գաղթականներուն առջեւ իբրեւ պատսպարան բանալու Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի դժկամութեան առ ի պատասխան՝ Թումանեան յայտարարեց, թէ ինքն ալ «Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ»ն է եւ, գաղթական իր ժողովուրդին տէր կանգնելու իր այդ կոչումով, բանալ տուաւ վեհարանը։
Յովհաննէս Թումանեան ազգային-հասարակական գործիչին վերջին առաքելութիւնը եղաւ Թիֆլիսէն Հայաստան ժամանումը 1921ի Մարտին, պոլշեւիկներու խժդժութեանց դէմ բռնկած Փետրուարեան համաժողովրդային ապստամբութենէն անմիջապէս ետք, որպէսզի Սիմոն Վրացեանի «Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէ»ին եւ խորհրդայիններուն միջեւ հաշտեցման եզրեր գտնէ։
Այդ առաքելութիւնը սպասուած արդիւնքը չտուաւ, իսկ Թումանեան բռնուեցաւ դեղնախտէ։ Անմիջապէս վիրահատման պէտք է ենթարկուէր եւ ան ճամբայ ելաւ դէպի Մոսկուա՝ Պերլին անցնելու եւ հոն մասնագիտական գործողութեամբ բուժուելու համար։ Բայց խլիրդը խոր բոյն դրած էր մէջը եւ հայ գրականութեան փառքը կազմող «Հանճարեղ Լոռեցին» վախճանեցաւ Մոսկուայի մէջ՝ 1923ի Մարտ 23ին։
Ամենայն Հայոց Բանաստեղծին նուիրուած իւրաքանչիւր անդրադարձ ոչ միայն հաղորդութեան առիթ է հայ ժողովուրդի մեծանուն այս զաւակին ազգային մտածողութեան եւ շնչաւորած արժէքներուն հետ, այլեւ անպայման գրական-գեղարուեստական խրախճանքի պահ է, որովհետեւ Թումանեան իր երկնած իւրաքանչիւր տողին մէջ կը խտացնէ մեր ժողովուրդին հոգեխառնութենէն, հայոց հողին ջերմութենէն եւ հայ հոգիի կախարդանքէն լոյս մը, ձայն մը, երանգ մը եւ խաղ մը։
Թումանեանի ստեղծած աշխարհը բանաստեղծական վկայութիւնն է հազարամեակներու ուղի կտրած, այլեւ յաւերժի ուղեւորի իր ինքնատիպ դրոշմով ողջ մարդկութիւնը աւելիով գեղեցկացուցած ու հարստացուցած Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդի անկորնչելի ժառանգութեան։
Ամենայն Հայոց Բանաստեղծին ծննդեան 150ամեակին նուիրուած այսօրուան էջը կ’արժէ փակել թրքական պետութեան գործադրած Հայոց Ցեղասպանութեան դէմ յանդիման Թումանեանի երկնած բանաստեղծական վկայութեամբ ու պատգամով։ Որքան ալ մեր օրերուն հայ պետական եւ քաղաքական գործիչներ մոլորանքի մատնուին եւ հայ ժողովուրդի ազգային-քաղաքական պահանջատիրութիւնը «արհաւիրքակեդրոն» հռչակեն ու զայն թօթափելու եւ, իբր թէ, «յաղթահարելու» կոչեր արձակեն, Մեծն Թումանեանը 1915ին իր ստեղծած բանաստեղծութիւններով հունաւորած է արդէն մեր ժողովուրդի ուղին, որմէ շեղելու ամէն փորձ միայն ինքնալքում է ու դատապարտուած անփառունակ ձախողութեան։
ՎԵՐՋԻՆ ՕՐԸ
Եփրատի ափին դէմուդէմ եկած՝
Զարկւում էին խիստ, զարկւում ու զարկում
Աննահանջ ու քաջ խըմբերը հայի
Եւ քուրդն ու թուրքը կիտուած արենխում։
Երբ որ յոգնեցին երկար զարկուելուց,
Երբ որ յոգնեցին բազուկները կուռ,
— «Հէ՜յ, ընկե՜ր, ասաւ խըմբապետն արի,
Հէ՜յ, ընկե՜ր, ասաւ, բարձրացի՛ր շուտով,
Բարձրացի՛ր Հայոց բարձըր լեռների
Ամէնից բարձըր գագաթն ու նայի՛ր,
Որտե՞ղ է, մի տե՛ս, վերջը թըշնամու…»։
Բարձրացաւ ջըլուտ հայդուկը հայի,
Բարձրացաւ բարձըր գագաթը լերան
Ու յոգնած ձեռքը դըրեց ճակատին.
— «Խըմբապե՛տ, ասաւ, ընկեր խըմբապետ,
Տեսնում եմ հեռու հորիզոնները մութ
Եփրատի դալար հովիտներն ի վար՝
Մինչեւ Տավրոսի լեռները կապուտ,
Մինչեւ մըշուշոտ պարը Պոնտոսի,
Մինչեւ բարձրաբերձ ժայռերը Մոկաց…
Ծուխ է բարձրանում Մուշի հովիտից,
Ծուխ է բարձրանում Սասմայ սարերից,
Ծուխ է բարձրանում Վանայ կողմերից,
Ծուխ է բարձրանում Աբաղա դաշտից,
Կըրակ է կանգնած Զէյթունի վըրայ…
Ամէն կողմերից թըշնամին գունդ-գունդ
Շարժւում է մեր դէմ, ու չի երեւում,
Չեմ տեսնում վերջը նըրա շարքերի…»։
— «Հէ՜յ, ընկե՜ր, ասաւ խըմբապետն այնժամ,
Հէ՜յ, ընկե՜ր, ասաւ, ետ նայիր հապա,
Ետ նայի՛ր, մի տե՛ս, հայերը հեռուից
Չե՞ն գալիս արդեօք մեզի օգնութեան…»։
Ու յոգնած ձեռքը դըրեց ճակատին,
Կըտրիճ հայդուկը նայեց դէպի ետ.
— «Խըմբապե՛տ, ասաւ, ընկեր խըմբապետ,
Տեսնում եմ ահա, ինչպէս ափիս մէջ,
Սեւ ծովից մինչեւ ծովը Վըրկանայ,
Մինչեւ Կովկասի պատնէշը ձիւնոտ.
Գալիս են խումբ֊խումբ հայերը ճեպով,
Գալիս են ճեպով մեզի օգնութեան։
Իջնում են Սիւնեաց մութ-մութ սարերից,
Ելնում Գուգարքի խոր-խոր ձորերից,
Շիրակի դաշտից մինչեւ Այրարատ,
Ու ողջ ափերը Անուշ Արաքսի
Անվերջ տագնապով իրար են անցնում…
Գալիս են ամէն կողմից Կովկասի,
Գալիս են հեռո՜ւ, հեռու կողմերից,
Գալիս են կարօտ պանդուխտներն ամէն,
Գալիս են ցըրուած տըղերքը նորից,
Գալիս են՝ պարզած դըրօշն հայրենի…»։
— «Հէ՜յ, ընկե՜ր, ասաւ խըմբապետը փորձ,
Հէ՜յ, ընկե՜ր, ասաւ, սուր աչք ունիս դու,
Նայի՛ր դէպ հիւսիս, աւելի հեռու,
Չի՞ շարժւում արդեօք հիւսիսը հըզօր…»։
Ու նայեց հայդուկն աւելի հեռու,
Նայեց սըրատես աչքով արծուենի։
— «Խըմբապե՛տ, ասաւ, ընկեր խըմբապետ,
Աչքըս չի կըտրում՝ որտեղից մինչ ուր՝
Շարժւում է, ահա, հիւսիսն ընդհանուր.
Յորձանք է տալիս ծովըն ռուսական,
Յորձանք է տալիս ծանր ու ահաւոր,
Դէպի ամէն կողմ — ափերն հեռաւոր.
Եւ, հուր ու շոգի շընչելով ուժգին,
Գընացքը կըտրած գընացքի ետեւ,
Ու, գալարուելով հովիտից հովիտ,
Գալիս են, ինչպէս վիշապներ սեւ-սեւ…»։
— «Հէ՜յ, ընկե՜ր, կանչեց խըմբապետն արի,
Հէ՜յ, ընկե՜ր, կանչեց, դէ՛ ցած եկ արագ,
Առ հըրացանըդ, դաշտն իջիր շուտով,
Իջի՛ր Սըրբազան ափը Եփրատի.
Հին պատերազմի վերջին զարկն է սա,
Հին ոճրագործի հոգեվարքն է սա…»։
— «Խըմբապե՛տ, կանչեց, ընկեր խըմբապետ,
Խըմբապե՛տ, կանչեց հայդուկը ջահել,
Հայոց երկնահաս լեռների վըրայ
Խո՜ր, խորհրդաւոր ձայներ են լսւում.
Դըղըրդում է խուլ երկինքը վերից
Էն անհուն, անքուն, անթիւ ձայներից…»։
— «Հէ՜յ, ընկե՜ր, կանչեց խըմբապետը հին,
Հէ՜յ, ընկե՜ր, կանչեց, խաչ հա՛ն երեսիդ.
Էդ կեանքում տանջուած, տանջանքով մեռած
Անթիւ, անհամար, անբախտ հայերի
Հոգիներն են հէգ, որ լաց ու կոծով,
Արեան մըրրիկով երկինք վերացան։
Փոթորկում են դեռ Աստծու առաջին,
Բողոքում անհուն երկրնքովը մին.
Նըրանց բողոքի աղմուկն է անլուռ,
Հասնում է ներքեւ՝ հայի ականջին…
Հէ՜յ, ընկե՜ր, ասաւ, խաչ հա՛ն երեսիդ,
Առ հըրացանըդ, դաշտն իջիր շուտով,
Իջի՛ր Սըրբազան ափը Եփրատի,-
Մեծ տառապանքի վերջին օրն է սա…»։
ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՍ ՀԵՏ
Վաղուց թէեւ իմ հայեացքը Անյայտին է ու հեռւում
Ու իմ սիրտը իմ մըտքի հետ անհուններն է թափառում,
Բայց կարօտով ամէն անգամ երբ դառնում եմ դէպի քեզ՝
Մըղկըտում է սիրտըս անվերջ քո թառանչից աղեկէզ,
Ու գաղթական զաւակներիդ լուռ շարքերից ուժասպառ,
Ե՛ւ գիւղերից, ե՛ւ՛ շէներից՝ տըխո՜ւր, դատարկ ու խաւար,
Զարկուա՜ծ հայրենիք,
Զըրկուա՜ծ հայրենիք։
Խըռնըւում են մըտքիս հանդէպ բանակները անհամար,
Տըրորում են քո երեսը, քո դաշտերը ծաղկավառ,
Ու ջարդարար ոհմակները աղաղակով վայրենի,
Աւարներով, աւերներով, խընջոյքներով արիւնի,
Որ դարձըրին քեզ մըշտական սեւ ու սուգի մի հովիտ,
Խեղճ ու լալկան քո երգերով, հայեացքներով անժըպիտ,
Ողբի՜ հայրենիք,
Որբի՜ հայրենիք։
Բայց հին ու նոր քո վերքերով կանգնած ես դու կենդանի,
Կանգնած խոհո՜ւն, խորհըրդաւոր ճամփին նորի ու հընի.
Հառաչանքով սըրտի խորքից խօսք ես խօսում աստծու հետ
Ու խորհում ես խորին խորհուրդ տանջանքներում չարաղէտ,
Խորհում ես դու էն մեծ խօսքը, որ տի ասես աշխարհքին
Ու պիտ դառնաս էն երկիրը, ուր ձըգտում է մեր հոգին,
Յոյսի՜ հայրենիք,
Լոյսի՜ հայրենիք։
Ու պիտի գայ հանուր կեանքի արշալոյսը վառ հագած,
Հազա՜ր-հազար լուսապայծառ հոգիներով ճառագած,
Ու երկնահաս քո բարձունքին, Արարատի սուրբ լանջին,
Կենսաժըպիտ իր շողերը պիտի ժըպտան առաջին,
Ու պոետներ, որ չեն պըղծել իրենց շուրթերն անէծքով,
Պիտի գովեն քո նոր կեանքը նոր երգերով, նոր խօսքով,
Իմ նո՜ր հայրենիք,
Հըզօ՜ր հայրենիք…
