Յուլիս 17ին կը նշենք ծնունդը Հայկեան Հանճարի աշխարհահռչակ ճառագայթումներէն մէկը հանդիսացող, ծովանկարչութեան անզուգական վարպետը հռչակուած Յովհաննէս Այվազովսքիի։
Սեւ ծովու ափին, Խրիմի Թէոտոսիա հայաբնակ քաղաքին մէջ, 17 Յուլիս 1817ին լոյս աշխարհ եկաւ Յովհաննէս անունով ի վերուստ տաղանդով օժտուած հրաշք մանուկ մը, որ կոչուած էր դառնալու ծովանկարչական գեղարուեստի առինքնող, այլեւ ծովու եւ ալիքներու, նաւարկումի եւ անեզրական բացերու գունագեղ շնչաւորման ու բոցավառման վարարուն աղբիւր մը։
Ծանօթ Իվան Այվազովսքի, Յովհաննէս Յայվազեան կամ Օհաննէս Այվազեան անուններով՝ Այվազովսքի ամբողջ յուզաշխարհ մը յաւերժացուց ծովու խորախորհուրդ պատկերներով՝ ծովային բազմերանգ գոյներով եւ լոյսի ու ստուերի անվերջ խաղերով, ծովու ալիքներուն կատաղութեամբ եւ փոթորկումներուն ցասումով, ծովու անխռով հանդարտութեամբ եւ տիեզերական իմաստութեամբ։
Արուեստագէտի բոլորանուէր կեանք մը վիճակուեցաւ Հայկեան Հանճարի այս բացառիկ ծնունդին։ Հին յունական գաղթավայր եւ այժմու ուքրայնական աշխոյժ նաւահանգիստ Թէոտոսիան մեծցաւ եւ աշխարհով մէկ հռչակուեցաւ Այվազովսքիով, որուն անունով 1880ին բացուած պատկերասրահը մինչեւ այսօր դէպի Թէոտոսիա կ’ուղղէ քայլերը բոլոր անոնց, որոնք Ծովու խորհուրդով հաղորդուելու ներքին սէրն ու պահանջը ունին։ Աշխարհի բոլոր մեծ թանգարաններուն եւ պատկերասրահներուն մէջ մնայուն ցուցադրութեան իր ուրոյն անկիւնը ունենալու փառքին արժանացած հայ մեծ ծովանկարչին գործերը, կարեւոր մասով, ցուցադրուած են իր ծննդավայրի իր անունը կրող այդ պատկերասրահին մէջ եւ այցելուները, որքան աւելի մօտէն շփուին անոր գլուխ-գործոցներուն հետ, այնքան իրենց մէջ կ’արմատաւորուին անխառն համարումն ու սքանչումը Այվազովսքիի ծովանկարչական անկրկնելի մեծութեան նկատմամբ։
Զաւակն էր Գէորգ Այվազեանի, որ եղած էր Մոլտաւիա հասած, բայց ի վերջոյ Խրիմ վերադարձած ու Թէոտոսիա հաստատուած հայ առեւտրական մը։ Յովհաննէս նախնական ուսումը ստացած էր տեղւոյն հայոց ծխական վարժարանին մէջ՝ մանուկ տարիքէն ցուցաբերելով նկարչական յատուկ սէր եւ շնորհալի ընդունակութիւն։ 1830-1833 յաճախած էր Սիմֆերոպոլի ռուսական երկրորդական վարժարանը, իսկ այնուհետեւ՝ 1833-1837, Ս. Փեթերսպուրկի Գեղարուեստի Ակադեմիային մէջ, բարձրագոյն ուսման հետեւած էր ռուս հռչակաւոր բնանկարիչ Մ.Ն. Վորոբիովի դասարանին մէջ։
1837ին, իր «Անդորր» անուն նկարին համար, Այվազովսքի արժանացաւ իր կեանքի առաջին պարգեւին՝ Ակադեմիայի բարձրագոյն մրցանակին — ոսկէ շքանշանի եւ երկու տարուան համար Խրիմի մէջ նկարչութեամբ պարապելու ուղեգիրի։
Այդպէ՛ս սկսաւ Այվազովսքիի գեղարուեստական վերելքը, որ շարունակական մագլցում մը եղաւ ծովանկարչութեան գագաթն ի վեր։
1840ին, առ ի գնահատանք Այվազովքիի խրիմեան ստեղծագործական շրջանի իրագործումներուն, Փեթերսպուրկի Ակադեմիան զինք ուղարկեց արտասահման՝ ինքնակատարելագործման հնարաւորութիւններ ընձեռելով երեսնամեայ արուեստագէտին։ Այվազովսքի եղաւ Իտալիա՝ նաեւ Ս. Ղազար, Սպանիա, Ֆրանսա, Անգլիա եւ Հոլանտա, ամէնուր մօտէն ծանօթանալով ժամանակի եւրոպական մեծ նկարիչներուն հետ, ինչպէս նաեւ ընդհանրապէս խորանալով նկարչական արուեստի գլուխ-գործոցներու իւրովի ուսումնասիրման մէջ։ Այս շրջանին է, որ Այվազովսքի մասնակցեցաւ, յատկապէս Փարիզի եւ Ամսթերտամի մէջ, նկարչական հեղինակաւոր ցուցահանդէսներու՝ միջազգային մրցանակներու տիրանալով եւ ակադեմական կոչումներու արժանանալով, որոնց մինչեւ մահ արժանաւորապէս տէր կանգնեցաւ, շարունակ վերագնահատման ու նորովի մեծարման փառք կուտակելով իր անունին շուրջ։
1844ին Այվազովսքի վերադարձաւ Ռուսաստան, ստացաւ Ռուսական Գեղարուեստական Ակադեմիայի ակադեմիկոսի կոչում (1887էն՝ պատուոյ անդամ) եւ նշանակուեցաւ Ծովային Ընդհանուր Շտապի գեղանկարիչ։ 1845ին Այվազովսքի վերջնական բնակութիւն հաստատեց իր ծննդավայրին՝ Թէոտոսիայի մէջ, ուր ոչ միայն շարունակեց իր ստեղծագործական բեղուն աշխատանքը, այլեւ՝ աշխուժօրէն լծուեցաւ ազգային-քաղաքական եւ հասարակական եռուն գործունէութեան։
Ձարական Ծովուժի գեղանկարիչի իր հանգամանքով՝ Այվազովսքի անձամբ մասնակցեցաւ ռուսական զօրքերու մղած պատերազմներուն թուրքերու դէմ եւ մեծ է թիւը այն նկարներուն, որոնք նուիրուած են ռուսեւթուրք ծովային ընդհարումներուն։ Այդ շարքէն յիշատակելի են մանաւանդ 1853-1856ի Խրիմի պատերազմին նուիրուած Այվազովսքիի նկարները, որոնք 1854ին, Սեւաստոպոլի պաշարման օրերուն, առանձին ցուցահանդէսով ներկայացուեցան՝ ուժ եւ կորով ներշնչելով թուրքերու դէմ հերոսաբար պատերազմող զօրքին եւ ժողովուրդին։
1850ականներուն եւ 1860ականներուն, Այվազովսքի շարունակ ճանապարհորդութեան մէջ եղաւ՝ գեղարուեստական իր աշխատանքով։ Եղաւ Ամերիկաներ, Ափրիկէ ու ծայրագոյն Արեւելք, ամէնուր ցուցահանդէսներ տուաւ եւ մրցանակներու տիրացաւ։ Այդ ճամբով է, նաեւ, որ Այվազովսքիի հռչակը եւ գործերը սեփականութիւնը դարձան ամբողջ աշխարհին։
Ընդգծելի է, որ հայ իրականութեան հետ մնայուն եւ յարաճուն կապով յատկանշուեցաւ ու շնչաւորուեցաւ Այվազովսքիի կեանքը։ 1868ին ան ուղեւորուեցաւ Կովկաս, եղաւ Թիֆլիս ու Պաքու, 1869ին իր գործերուն ցուցահանդէսը տուաւ Թիֆլիսի մէջ եւ, այդպէսով, հիմը դրաւ հայ նկարիչներու անձնական ցուցահանդէսներու աւանդութեան։ Այվազովքսիի աշակերտեցին եւ անոր արուեստին շարունակողները եղան հայ մեծանուն նկարիչներ Վ. Մախոխեան, Մ. Ճիւանեան եւ Մ. Մահտեսեան։
Աւելի քան 6000 նկար հաշուող մեծարժէք ժառանգութիւն մը Այվազովսքի կապեց իր անունին։ Գեղարուեստական տաղանդի այդ վարարման արգասիքն են հայ ժողովուրդին ու Հայաստանին՝ յատկապէս հայկականութեան խորհրդանիշ Արարատին նուիրուած Այվազովսքիի գործերը, որոնց լաւագոյն նմոյշներէն ոմանք մնայուն ցուցադրութեան իրենց փառաւոր տեղը գտած են Երեւանի Ազգային Պատկերասրահին մէջ։ Միայն օրինակներ թուելու կարգով կ’արժէ յիշատակել «Հայերի ջարդը Տրապիզոնում 1895 թուին», «Թուրքական նաւերը Մարմարա ծովն են թափում հայերին», «Արարատ լերան հովիտը», «Հայ մարտիկի երդումը», «Հայ ժողովրդի մկրտութիւնը», «Պայրոնի այցը Մխիթարեաններին Ս. Ղազար կղզում» եւ «Խրիմեան Հայրիկը Էջմիածնի շրջակայքում» գործերը, որոնք 19րդ դարու հայ ժողովուրդի կեանքին, ոգորումներուն եւ մաքառումներուն, տառապանքներուն եւ յոյսերուն, վեհութեան եւ անկումին խորագոյն պահերը որսացած եւ յաւերժութեան յանձնած են՝ գեղարուեստական բարձրարժէք նուաճումով։
Այվազովսքի նաեւ գործնապէս իր մասնակցութիւնը բերաւ հայ ժողովուրդը պատուհասած ողբերգական հարուածներու դիմագրաւումին։ Մեծ եղաւ Այվազովսքիի ներդրումը մանաւանդ 1894-1896ի համիտեան կոտորածներու ժամանակ։ Ամբողջ նկարաշար մը ստեղծեց Այվազովսքի, միջազգային ցուցահանդէսներու արժանացուց այդ շարքը եւ ոչ միայն հայկական իրաւունքին ու արդարութեան ձայնը իւրովի ու բարձրագոռ հնչեցուց աշխարհով մէկ, այլեւ՝ այդ գործերու վաճառքէն գոյացած գումարներով օգնութեան ձեռք երկարեց Կովկաս ու Խրիմ ապաստանած հայ գաղթականներուն։
Ծանօթ վկայութիւն է, որ՝
«Հայ մեծանուն նկարիչը պարգեւատրուել է նաեւ Թուրքական կառավարութեան կողմից: Մի առաւօտ Այվազովսքին արթնանում է ծանր զգացումով: Մի քանի անգամ սենեակում շրջելուց յետոյ վերցնում է թուրքական շքանշաններն ու պարգեւները եւ իր հաւատարիմ շան հետ գնում է դէպի ծովափ: Թէոդոսիայի ողջ բնակչութիւնը հետեւում է այդ մեծ մարդուն: Հասնելով ափ՝ նկարիչը շքանշանները կախում է շան պարանոցից, նաւակ է նստում եւ բաւականին հեռանալով ափից՝ հանում է դրանք շան վրայից եւ նետում անյատակ ծովը: Ստիպում է շանը լողանալ ծովի մաքուր ջրում, որպէսզի հաւատարիմ կենդանին էլ մաքրուի դրանցից: Լուանալով իր ձեռքերը՝ Այվազովսքին վերադառնում է ափ, անցնում ապշահար ամբոխի մէջով, մտնում է իր արուեստանոցը եւ սկսում է նկարել: Յաջորդ առաւօտեան նրա արուեստանոցի պատից կախուած էր «Հայ ժողովրդի ջարդը Տրապիզոնում» անմահ կտաւը»…
1887ին եւ 1897ին մեծ շուքով տօնակատարուեցան Այվազովսքիի ստեղծագործական կեանքի 50ամեակին ու 60ամեակին յոբելեանները։ Իսկ 1900ի Ապրիլ 19ին, երբ ուղեղի արիւնախրումով վերջ գտաւ հանճարեղ հայուն անցողիկ կեանքը, ողջ Թէոտոսիան՝ զինուորական մեծ շուքով կատարուած յուղարկաւորութեամբ, հայոց «Ս. Սարգիս» եկեղեցւոյ մէջ յաւիտենական փառքի պատուանդանին արժանացուց Յովհաննէս Այվազեանին։
Օրին, 1900 թուականի իր 76րդ համարով, Թիֆլիսի «Մշակ» թերթը հետեւեալ վկայութիւնը լոյս ընծայեց հայ ժողովուրդին հանճարը ամբողջ աշխարհին պարզած Այվազովսքի կեանքի վերջին օրուան մասին.-
«Թուրքիայում հայկական ջարդերը (խօսքը կը վերաբերի Համիտեան կոտորածներուն) թէեւ դադարել էին, սակայն դրանց ողբերգական հետեւանքները շարունակում էին իրենց զգացնել տալ նաեւ 1900ական թուականներին, իսկ ներգաղթը Խրիմ դեռ շարունակւում էր:
«Այդ բոլորը խորապէս ազդում էր արդէն ծերացած արուեստագէտի վրայ : Եւ նա Ապրիլի 19ին (նոր տոմարով Մայիսի 2ին) առաւօտեան վերցնում է վրձինը, մօտենում նկարակալին եւ սկսում նկարել մի նոր սիւժետային պատկեր, որի էսքիզը գրիչով նա գծանկարել էր նախորդ երեկոյեան, ճաշասեղանի վրայ դրուած մի թերթիկի վրայ: Նկարիչն աշխատում է լարուած, յուզուած եւ վրդովուած: Նա ուզում է հէնց նոյն օրն աւարտել եւ անուանում է այն «Թուրքական նաւի պայթիւնը»: Թեման նա վերցրել էր իրականութիւնից եւ, այդ անցքը սրտին ու հոգուն մօտ զգալով՝ սկսել էր նկարել: Աւելի քան երկու ժամ անընդմէջ աշխատելով` ծերունի նկարիչն արդէն նկարել էր խաղաղ ծովի մակերեսը, անամպ երկնակամարը եւ կոմպոզիցիայի մէջտեղում պայթած ռազմանաւի հրեղէն բոցերը:
«Թուրքական մեծ, եռայարկ ռազմանաւը պայթել է, եւ նրա միջից հրդեհի հրեղէն բոցերը հրաբուխի պէս ժայթքել են վեր, դէպի երկինք, որտեղ ծխի սեւ քուլաներն ամպերի նման ծածկել են երկնակամարը: Այդ հրեղէն բոցերի հետ ուժեղ պայթիւնից վեր են նետուել նաւի այրուող տախտակեայ մասերը: Ռազմանաւի եզրերին հազիւ երեւացող մարդկանց մանր ֆիգուրները` թուրք զինուորները, իրարանցման մէջ են: Բայց նրանց փրկութիւն չկայ: Պայթած նաւի հրդեհը , որը ուժեղ ընդգծուած է նկարում, կլանել է բոլորին: Այդ ամէնը դատապարտուած է կործանման:
«Ա՛յս է «Թուրքական նաւի պայթիւնը» պատկերի գաղափարական իմաստը: Այվազովսքին թուրքական ռազմանաւի պայթիւնը նկարել է հէնց Թուրքիայի լեռնային բնութեան հիմքի վրայ, նաւահանգստային քաղաքի մօտ, դրանով իսկ նաւի պայթիւնը կապելով այդ երկրի հետ:
«Նկարիչը շարունակում էր ոգեշնչուած աշխատել, երբ կէսօրին Աննան մօտենում է ամուսնուն եւ առաջարկում է մի փոքր զբօսնել ծովափին, մինչեւ որ սպասուող հիւրերը կը գան: Այվազովսքին, արդէն յոգնած, ընդհատում է աշխատանքը և կիսատ թողնելով գործը, կնոջ հետ գնում է ծովափ:
«Ծովափնեայ կարճատեւ զբօսանքից տուն վերադառնալուց յետոյ, Այվազովսքին նստում է բազկաթոռին եւ հանգիստ, ուրախ տրամադրութեամբ սպասում է հիւրերին: Հէնց այդ պահին, ինչպէս հաղորդում են Թէոդոսիայից տրուած հեռագրերը, «բազկաթոռում նստած ժամանակ նա իրեն վատ է զգում եւ միայն կարողանում է զանգահարել… Նա մեռաւ առանց տանջանքների, րոպէապէս… նրա մահը բոլորովին անսպասելի էր»:
«Յովհաննէս Այվազովսքին մահացաւ 1900թ. Ապրիլի 19ին (նոր տոմարով Մայիսի 2ին) Թէոդոսիայում, իր տանը, յանկարծամահութիւնից: Իսկ նրա վերջին կտաւը` «Թուրքական նաւի պայթիւնը» մնաց անաւարտ»։ Այսօր, երբ աշխարհի տարբեր ազգերուն պատկանող մարդոց շարքին նաեւ հայոց աչքերը կը կեդրոնանան Այվազովսքիի նկարներուն վրայ, անպայման Ծովու խորհուրդին մէջ անոնք կը տեսնեն եւ կը հմայուին ալեկոծումներովն ու խաղաղութեամբը Հայու Հոգիին, որուն ինքնուրոյն թարգմանը հանդիսացաւ հայոց ազգային հպարտութիւնը գեղանկարչութեամբ ջրդեղող Այվազովսքին։
