«Ես ու­զում եմ մարդ­կանց ժպի­տով լուրջ բա­ներ ա­սել…»։

ՄԱՐԻԱ ՄԱՐԿՈՍԵԱՆ-ՏԱՄԱՏԵԱՆ

Երբ ա­ռա­ջին ան­գամ ծի­ծա­ղեց­րեց հան­դի­սա­տե­սին, այդ օ­րո­ւա­նից էլ սկսո­ւեց նրա թա­տե­րա­կան կեան­քի սկիզ­բը։
Իսկ ինչ­պէ՞ս յայտ­նո­ւեց նա բե­մում. օր ու գի­շեր փակ­ւում էր մի գոր­ծա­րա­նի կի­նօխ­ցի­կում, որ­տեղ պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին ա­շա­կեր­տում էր կի­նո­ցու­ցադ­րու­թեան մաս­նա­գէ­տի մօտ։ Ա­պա օ­րե­րից մի օր էլ վար­պե­տը բռնեց նրա ձեռ­քը եւ տա­րաւ ինք­նա­գործ մի խմբի բե­մա­հար­թակ… Ու սկսուեց…
Մ­հեր Մկրտ­չեա­նը. նա ման­կու­թեան մի ե­րա­զանք ու­նէր՝ հե­ծա­նիւ…
­Մու­շե­ղը՝ նրա ­Հայ­րը, ­Մու­շից էր, մայ­րը՝ ­Սա­նա­մը, ­Վա­նից։ ­Յի­շո­ղու­թիւն­նե­րում միշտ խօ­սել է տխուր եւ դժո­ւար իր ման­կու­թեան տա­րի­նե­րի մա­սին.
«Ա­մէն ան­գամ, երբ յի­շում եմ իմ ման­կու­թիւ­նը, չգի­տեմ ին­չու այն ներ­կա­յա­նում է ինձ հե­ծա­նիւ քշող փոք­րիկ տղա­յի տես­քով: ­Գու­ցէ նրա­նից է, որ ման­կու­թեան տա­րի­նե­րին միակ ե­րա­զանքս հե­ծա­նիւ ու­նե­նալն էր, որն այդ­պէս էլ չու­նե­ցայ: ­Ժա­մե­րով կագ­նում էի խա­նու­թի ցու­ցա­փեղ­կի ա­ռաջ եւ ե­րա­զում: ­Մայրս իր չորս որ­բե­րին հա­զիւ էր կե­րակրում, էլ ուր մնաց, թէ հե­ծա­նիւ գներ ինձ»։
Ն­րա ման­կու­թեան ե­րա­զան­քը՝ հե­ծա­նիւ ու­նե­նալ, այդ­պէս էլ չի­րա­կա­նա­ցաւ, փո­խա­րէ­նը, սա­կայն, նա յե­տա­գա­յում իր որ­դու հա­մար մեծ ու փոքր շա՜տ հե­ծա­նիւ­ներ գնեց։
Ա­պա­գա դե­րա­սա­նը ոչ միայն թա­տե­րա­կան խմբակ­նե­րի է յա­ճա­խել, այ­լեւ սո­վո­րել է նկար­չա­կան ու ե­րաժշ­տա­կան դպրոց­նե­րում։ 1946 թո­ւա­կա­նին ա­ւար­տե­լով Մ­ռա­ւեա­նի ա­նո­ւան թատ­րո­նի կից ստու­դիան՝ տե­ղում շա­րու­նա­կել է խա­ղալ տաս­նեա­կից ա­ւե­լի դե­րեր՝ բա­ցա­յայ­տե­լով իւ­րա­յա­տուկ տա­ղան­դը։
Կր­թու­թիւ­նը շա­րու­նա­կել է Ե­րե­ւա­նի պե­տա­կան գե­ղա­րո­ւես­տայ-թա­տե­րա­կան ինս­տի­տու­տում (1951-1956)։
1956 թո­ւա­կա­նին ար­դէն ­Գաբ­րիէլ ­Սուն­դու­կեա­նի ա­նո­ւան ազ­գա­յին ա­կա­դե­միա­կան թատ­րո­նի՝ մայր թատ­րո­նի դե­րա­սան էր:
«­Սի­րում եմ հա­մեստ մարդ­կանց, բայց չեմ սի­րում հա­մեստ ըն­դու­նա­կու­թիւն­նե­րի տէր մարդ­կանց», ա­սել է նա։
Ն­րան բո­լո­րը «տխուր աչ­քե­րով ու­րախ մարդ» են ա­նո­ւա­նել։ Ապ­րած ըն­տա­նե­կան տխուր կեան­քի դառն ու դա­ժան ի­րա­կա­նու­թիւ­նը թէեւ ար­տա­ցո­լո­ւել, իր հետքն է թո­ղել նրա աչ­քե­րում ու հա­յեաց­քում, սա­կայն եր­բեք չի դա­դա­րել ժպիտ պար­գե­ւել նա մարդ­կանց։ Ան­գամ նրա ա­մե­նա­փոքր դե­րե­րը թէ՛ թատ­րո­նի, թէ՛ կի­նո­յի՝ սի­րել է ժո­ղո­վուր­դը. կեն­սու­նակ կեր­պար­ներ, որ մին­չեւ այժմ էլ հան­դի­սա­տե­սը չի մո­ռա­նում։
«Մ­հեր Մկրտ­չեանն իր ժո­ղովր­դին սո­վո­րեցրեց ժպտալ, ծի­ծա­ղել, սո­վո­րեց­րեց կեան­քի ծան­րու­թիւ­նը թե­թե­ւաց­նել հու­մո­րով», ա­սել է ­Սօս ­Սարգ­սեա­նը:
­Նա թէեւ յա­ջո­ղու­թեամբ մարմ­նա­ւո­րել է դրա­մա­տի­կա­կան կեր­պար­ներ, սա­կայն հիմ­նա­կա­նում կա­տա­կեր­գա­կան դե­րե­րի հա­մար են հրա­ւի­րել ի­րեն՝ «­Կով­կա­սի գե­րու­հին», «­Մի­մի­նոյ», «Ա­լի բա­բան եւ քա­ռա­սուն ա­ւա­զակ­նե­րը», ա­պա՝ «­Նուա­գախմ­բի տղա­նե­րը», «Ե­ռան­կիւ­նի», «­Մենք ենք, մեր սա­րե­րը», «­Հայ­րիկ», «­Նա­հա­պետ» եւ այլ խա­ղա­ցած նրա դե­րա­կա­տա­րում­նե­րը գնա­հա­տո­ւել են եւ ար­ժա­նա­ցել պե­տա­կան բարձր պար­գեւ­նե­րի։
Ազ­նո­ւու­թիւն, հու­մոր, ագ­գա­յին դէմք ու դի­մագ­ծի ար­տա­յայ­տում, ճշմա­րիտ զգա­ցո­ղու­թիւն­ներ, մաս­նա­գի­տա­կան բարձ­րար­ժէք խաղ… յատ­կա­նիշ­ներ, ո­րոնց շնոր­հիւ հայ կի­նո­յի եւ թատ­րո­նի մեծ կա­տա­կեր­գուն իր ար­ժա­նի տեղն է գտել կի­նոա­րուես­տի ինք­նա­տիպ ա­նուն­նե­րի շար­քում։ ­Նա ա­սել է՝
«­Դե­րա­սա­նը պի­տի կա­րո­ղա­նայ ա­մէն ինչ խա­ղալ: ­Դե­րա­սա­նը ներ­կա­յաց­նում է մար­դուն, իսկ մար­դու էու­թեան մէջ եւ՛ լաց կայ, եւ՛ ծի­ծաղ, եւ՛ հու­մոր»:
Ինչ­պէս յայտ­նի է, սի­րո­ւած դե­րա­սան Ֆ­րուն­զի­կը ու­նե­ցել է եր­կու ա­նուն. հա­մա­ձայն Մ­հեր Մկրտ­չեան թան­գա­րա­նի տե­ղե­կու­թիւն­նե­րի, այդ տա­րի­նե­րին ե­րե­խա­յի ա­նու­նը յայտ­նի մարդ­կանց ա­նուն­նե­րով էին կո­չում եւ «Ֆ­րունզ» ա­նո­ւա­նե­ցին նրան՝ ի պա­տիւ յայտ­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մի հե­րոս ­Մի­խա­յիլ Ֆ­րուն­զէի։ ­Յե­տա­գա­յում սա­կայն, լսե­լով, որ այդ ան­ձը օգ­նու­թիւն է ցու­ցա­բե­րել ա­զե­րի­նե­րին, նա փո­խել է իր անձ­նա­գի­րը եւ ա­նու­նը՝ Մ­հեր Մկրտ­չեան ա­նո­ւամբ եւ ստո­րագ­րու­թեամբ։ ­Սա­կայն շա­րու­նա­կել է մնալ յայտ­նի ինչ­պէս Ֆ­րունզ ա­նո­ւամբ, այն­պէս էլ իր հան­րահռ­չակ մեծ, հայ­կա­կան քթով, ո­րը եր­բեք էլ թե­րար­ժէ­քու­թեան բար­դոյթ չնկա­տե­լով՝ մօ­տե­ցել է հու­մո­րով եւ փի­լի­սո­փա­յօ­րէն.
«­Դեռ փոք­րուց ես ա­ւե­լի շատ մտա­ծում էի ոչ թէ այն մա­սին, թէ ին­չու է իմ քի­թը մեծ, այլ թէ ին­չու են միւս­նե­րի քթերն այդ­քան փոքր»։
­Հայ­կա­կան քթի մա­սին նրա յայտ­նի կա­տակ­նե­րից է նաեւ՝
«Երբ Աս­տո­ւած ժո­ղո­վուրդ­նե­րին քիթ է բա­ժա­նում, հարց­նում է մարդ­կանց` ի՞նչ ձե­ւի քիթ կնա­խընտ­րէք։ ­Ռու­սը ցան­կա­նում է այն­պի­սի քիթ, ո­րը ի­րեն չխան­գա­րի օ­ղի խմե­լուց։ Վ­րա­ցին` ­Կով­կա­սեան լեռ­նե­րի պէս, իսկ հա­յը հարց­նում է՝ ի՞նչ ար­ժէ, եւ երբ Աս­տո­ւած ա­սում է, որ անվ­ճար է, հա­յը պա­տաս­խա­նում է՝ այդ դէպ­քում որ­քան շատ, այն­քան լաւ»։
Մ­հեր Մկրտ­չեա­նը թէեւ վառ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կեանք է ապ­րել, բայց բախ­տը չի ժպտա­ցել անձ­նա­կա­նում։ ­Կան ընդ­հան­րու­թիւն­ներ կի­նո­յում իր կեր­տած ո­րոշ դե­րե­րի հետ. «­Մեր ման­կու­թեան տան­գոն», որ նրա եղ­բայ­րը՝ կի­նո­բե­մադ­րիչ Ալ­բերտ Մկրտ­չեանն է նկա­րա­հա­նել ծննդա­վայր ­Գիւմ­րիում, կա­պո­ւած է նրա կեան­քի հետ։
­Նա ա­մուս­նա­ցել է ե­րեք ան­գամ, կեան­քի ող­բեր­գու­թիւ­նը կա­պո­ւած է ե­ղել երկ­րորդ կնոջ՝ դե­րա­սա­նու­հի ­Դո­նա­րա Մկրտ­չեա­նի հետ, ով տա­ռա­պել է ծանր ժա­ռան­գա­կան հո­գե­կան հի­ւան­դու­թեամբ եւ կեան­քի վեր­ջին 25 տա­րի­ներն անց է կաց­րել հո­գե­բու­ժա­րա­նում: Եր­կու ե­րե­խայ են ու­նե­ցել. աղ­ջի­կը՝ ­Նու­նէն, մա­հա­ցել է 1998 թո­ւա­կա­նին քաղց­կե­ղից, իսկ որ­դին՝ ­Վազ­գէ­նը, մօ­րից ժա­ռան­գել էր հի­ւան­դու­թիւ­նը։ Խ­նա­մե­լով եւ փոր­ձե­լով փրկել՝ դե­րա­սա­նը որ­դուն տա­րել է Ֆ­րան­սիա բուժ­ման, բայց՝ ա­պար­դիւն։ Այդ ըն­թաց­քում նա շա­րու­նա­կել է նկա­րա­հա­նո­ւել, ա­ւե­լի ուշ հրա­ժա­րո­ւե­լով ֆիլ­մե­րից՝ կեան­քը նո­ւի­րել է թատ­րո­նին եւ կեր­տե­լով իր կեան­քի պէս տխուր ու դրա­մա­տիկ դե­րեր:
…Վշ­տից, տխրու­թիւ­նը հո­գում տա­ռա­պե­լով՝ Մ­հեր Մկրտ­չեա­նը դա­դա­րել է տա­նից դուրս գալ. Ան­շունչ մար­մի­նը իր բնա­կա­րա­նի մէջ գտել են հա­րե­ւան­նե­րը։ ­Մա­հա­ցել է 1993 թո­ւա­կա­նին։ Որ­դին, հո­գե­բու­ժա­րա­նում ապ­րե­լով եւս 9 տա­րի՝ մա­հա­ցել է 2003-ին։
­Թոռ­նու­հին, դստեր՝ ­Նու­նէի զա­ւա­կը, ապ­րում է Ար­գեն­տի­նա­յում։
«Ես ու­զում եմ մարդ­կանց ժպի­տով լուրջ բա­ներ ա­սել…»։
Կա­տա­կեր­գու­թիւ­նից՝ ող­բեր­գու­թիւն. այս­պի­սին էր Մ­հեր Մկրտ­չեան տա­ղան­դի կեան­քի պատ­մու­թիւ­նը։ ­Գո­ւի­դոն թա­գա­ւո­րից մին­չեւ ­Սի­րա­նօ դէ ­Բեր­ժե­րակ նա խա­ղա­ցել է գրե­թէ բո­լոր դա­սա­կան խա­ղա­ցան­կը, իսկ «խորհր­դա­յին աստ­ղը» փայ­լեց վա­րորդ ­Խա­չի­կեա­նի դե­րով «­Մի­մի­նօ» ֆիլ­մում. «­Կի­նոն ի՞նչ է, կի­նոն սի­րու­հիդ է, թատ­րոնն է կինդ: Ինչ ու­զում ես ա­րա, վե­րա­դառ­նա­լու ես տուն», ա­սել է Ֆ­րուն­զը։
Ն­րան իս­կա­պէս սի­րում էր ամ­բողջ ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թիւ­նը…
Մ­հեր Մկրտ­չեա­նը այ­սօր կը դառ­նար 91 տա­րե­կան։ Որ­պէս յար­գան­քի տուրք, տա­րի­ներ անց նրան շնոր­հո­ւել է «­Գիւմ­րու պա­տո­ւա­ւոր քա­ղա­քա­ցի» կո­չու­մը. ­Յու­լի­սի 4, 2020 թո­ւա­կան, ա­սում են՝ լաւ է ուշ քան եր­բեք։
2001-ին յետ­մա­հու պար­գե­ւատ­րո­ւել էր Հ.Հ. «­Սուրբ ­Մես­րոպ ­Մաշ­տոց» շքան­շա­նով: 1978-1979 թո­ւա­կան­նե­րին ար­ժա­նա­ցել Խ.Ս.Հ.Մ., Հ.Խ.Ս.Հ. պե­տա­կան մրցա­նակ­նե­րի:
2002 թո­ւա­կա­նի ­Մար­տի 27-ին՝ ­Թատ­րո­նի մի­ջազ­գա­յին օ­րը, Ե­րե­ւա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան փո­ղո­ցի վերջ­նա­մա­սը կո­չո­ւել է Մ­հեր Մկրտչեա­նի ա­նու­նով։ 2004-ին, ­Գիւմ­րիի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ բա­ցո­ւել է կի­նո­յի եւ թատ­րո­նի մեծ կա­տա­կեր­գու Մ­հեր Մկրտ­չեա­նի յու­շա­տուն-թան­գա­րա­նը՝ 19-րդ ­դա­րի վեր­ջին կա­ռու­ցո­ւած պատ­մա­ճար­տա­րա­պե­տա­կան ար­ժէք ներ­կա­յաց­նող շէն­քում, ո­րը ­Ժա­մա­նա­կին ե­ղել է յայտ­նի խա­շա­տուն, ուր յա­ճախ այ­ցե­լել է Ֆ­րուն­զը խաշ ու­տե­լու. նա չի բնա­կո­ւել այն­տեղ։
1986-ին Մ­հեր Մկրտ­չեա­նի ջան­քե­րով բա­ցո­ւել էր «Վ. Ա­ճէ­մեա­նի» ա­նո­ւան ար­տիս­տա­կան թատ­րո­նը «­Հաց­թու­խի կի­նը» ներ­կա­յաց­մամբ. բե­մադրել էր եւ գլխա­ւոր դե­րում հան­դէս ե­կել ին­քը՝ ար­տիս­տը. նրա վեր­ջին խա­ղը, վեր­ջին դերն էր այս ներ­կա­յա­ցու­մը… Մ­նա­ցած բե­մադ­րու­թիւն­նե­րը ա­նա­ւարտ մնա­ցին: Ետ­մա­հու թատ­րո­նը վե­րա­նո­ւա­նո­ւեց նրա ա­նու­նով՝ «Մ­հեր Մկրտ­չեա­նի» ար­տիս­տա­կան թատ­րոն։
«Ես միշտ զար­մա­նում եմ, թէ այդ ի՞նչ ուժ է, որ այս­տե­ղից գնում ու ջուր է ա­ռա­ջա­նում մար­դու աչ­քե­րում: Այ քեզ բան: Ես եր­բեք չեմ ցան­կա­ցել դե­րա­սան դառ­նալ: ­Բայց տո­տիկ-տո­տիկ ա­նե­լով իմ սուրբ ժա­մը ե­կաւ, բե­րեց թատ­րոն, եւ ես չհասց­րե­ցի ման­կու­թիւն ու­նե­նալ: ­Թատ­րոնն ա­ղօ­թե­լու տեղ է, թատ­րոնն Աստ­ծոյ հետ խօ­սե­լու ձեւ է… Իւ­րա­քան­չիւր դե­րիս մէջ մխրճւում էի, ապ­րում եւ ապ­րածս դէմ­քիս վրայ ի ցոյց դնում…»։