Մեր մեծերը. Լեւոն Շանթ

­Մա­րիա ­Մար­կո­սեան — ­Տա­մա­տեան

­Հե­ղի­նա­կի ա­նու­նը ա­մէն­քի բե­րա­նում, նրա գրքի ե­ղած օ­րի­նակ­նե­րը մի օ­րում սպա­ռած. այս ա­մէ­նը ե­րե­ւոյթ­ներ են, որ չէր տե­սած ո՛չ հայ բե­մը, ո՛չ հայ գրա­կա­նու­թիւ­նը:

(­Նի­կոլ Աղ­բա­լեան)

Ի­ջէք, ի­ջէք ե­րազ­ներ,
Ի­ջէք զգոյշ ե­րազ­ներ,
­Շո­յող ա­նուշ ե­րազ­ներ,
Ի­ջէք քնքուշ ե­րազ­ներ…

­Լե­ւոն ­Շան­թի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի մէջ հիմ­նա­կան շօ­շափ­ման թե­ման հայ գրա­կա­նու­թեան եւ մշա­կոյ­թի պատ­մու­թեան մէջ՝ ան­հա­տի, բա­րո­յա­կա­նու­թեան խա­թար­ման, անձ­նա­զո­հու­թեան խնդիր­նե­րի, հա­սա­րա­կու­թեան փոխ­յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի մա­սին է, ո­րը ա­ռա­ւե­լա­պէս ար­տա­յայ­տո­ւած է նրա դրա­մա­տուր­գիա­յում: ­Լե­ւոն ­Շան­թը ծնո­ւել է 1869թ. Ապ­րի­լի 6ին: ­Նախ­նա­կան կրթու­թիւն է ստա­ցել ծննդա­վայր ­Կոս­տանդ­նու­պոլ­սի Ս­կիւ­տար թա­ղա­մա­սում, ա­պա Էջ­միած­նի ­Գէոր­գեան ճե­մա­րա­նում, 1892-99ին սո­վո­րել է ­Լայպ­ցի­գի, Ե­նա­յի, ­Միւն­խե­նի հա­մալ­սա­րան­նե­րում՝ խո­րը ու­սում­նա­սի­րե­լով ման­կա­վար­ժու­թիւն եւ հո­գե­բա­նու­թիւն։ 1899ին վե­րա­դար­ձել է Անդր­կով­կաս եւ դա­սա­ւան­դել ­Թիֆ­լի­սի ­Գա­յա­նեան օ­րիոր­դաց եւ Ե­րե­ւա­նի թե­մա­կան դպրոց­նե­րում։ ­Թիֆ­լի­սում ան­դա­մակ­ցել է «­Վեր­նա­տուն» գրա­կան միա­ւոր­ման հա­ւա­քոյթ­նե­րին՝ Հ. ­Թու­մա­նեա­նի, Դ. ­Դե­միր­ճեա­նի, Ղ. Ա­ղա­յեա­նի, Ա. Ի­սա­հա­կեա­նի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լով։ ­Լե­ւոն ­Շան­թը վաղ հա­սա­կից զրկո­ւել է ծնող­նե­րից։

­Ծա­ղիկ, կա­նաչ, թարմ հիւ­սեր,
­Բախ­տի կար­կաչ ու յոյ­սեր,
Դող ու ան­ցուկ ու կա­րօտ,
­Ծա­ծուկ ար­ցունք վա­րա­նոտ,
­Խել­քի, մտքի հա­կա­սում,
­Միշտ նոր կեան­քի սպա­սում…

Ի­ջէք, ի­ջէք ե­րազ­ներ…
1915-1919 թո­ւա­կան­նե­րին ապ­րել է Եւ­րո­պա­յում: ­Վե­րա­դառ­նա­լով Անդր­կով­կաս՝ 1919ին ընտ­րուել է ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան խորհր­դա­րա­նի փոխ­նա­խա­գահ, բայց 1920ին խորհր­դա­յին կար­գե­րի հաս­տա­տո­ւե­լուց յե­տոյ, նա ձեր­բա­կա­լո­ւել է Ե­րե­ւա­նի բեր­դում։ Ա­զա­տուե­լով՝ 1921ից հաս­տա­տո­ւել է ­Բէյ­րու­թում։ ­Լե­ւոն ­Շան­թը ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ան­դամ էր. ­Հա­մազ­գա­յի­նի ճե­մա­րա­նի (20 տա­րի) եւ «­Հա­մազ­գա­յին» ­Հայ Կր­թա­կան եւ Մ­շա­կու­թա­յին ­Միու­թեան հիմ­նա­դիր­նե­րից։

Ի­ջէք զգոյշ ե­րազ­ներ,
­Շո­յող ա­նուշ ե­րազ­ներ,
Ի­ջէք քնքուշ ե­րազ­ներ,
Գ­գո­ւանք, ժպիտ, գոյն ու բոյր,
Ա­չեր վճիտ ու համ­բոյր,
Իղ­ձեր ան­վերջ, ան­մե­կին,
­Տագ­նապ ու տենչ մո­լե­գին,
Օ­րօր, գրգիռ ու յոյ­զեր,
Սր­տի թրթիռ, երգ ու սէր…

­Հայ գրա­կա­նու­թեան մէջ ­Լե­ւոն ­Շան­թի «­Հին աս­տո­ւած­ներ» (1909թ.) դրա­ման ա­մէ­նից շատ մեկ­նա­բա­նո­ւած եւ ու­սում­նա­սի­րո­ւած ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րից է: 1909թ­.ին, երբ ­Յով­հան­նէս ­Թու­մա­նեա­նը ­Թիֆ­լի­սում բան­տար­կո­ւած էր, խիստ դառ­նա­ցած ­Շան­թը հա­րա­զատ­նե­րից ա­ռանձ­նա­ցած, գրում էր իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան գլուխ­գոր­ծո­ցը՝ «­Հին աս­տո­ւած­նե­րը», ո­րը լոյս է տե­սել 1912ին, ­Պոլ­սում. աշ­խար­հիկ ու հո­գե­ւոր սկզբունք­նե­րի հա­կադ­րու­թիւն, ան­հա­տի զգաց­մունք­նե­րի եւ գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի ա­նա­զա­տու­թիւն, ազ­գա­յին կեան­քի վե­րածն­ման ու­ղի­նե­րի խնդիր­ներն են ար­տա­ցո­լո­ւած եր­կի մէջ, 9րդ ­դա­րի պատ­մա­կան դէպ­քեր։ ­Մեծ ար­ձա­գանք է գտել հայ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ ­Շան­թի «­Հին աս­տո­ւած­ներ» դրա­ման՝ նոր ո­րակ էր հայ գրա­կա­նու­թեան մէջ՝ զգաց­մունք­ներ, ապ­րում­ներ, մար­դու ա­զա­տու­թեան տեն­չան­քի ար­տա­յայ­տու­թիւն։ ­Բա­զում ան­գամ բե­մադ­րո­ւել եւ մին­չեւ օրս էլ ընդգր­կո­ւած է ­Հա­յաս­տա­նի տար­բեր թատ­րոն­նե­րի խա­ղա­ցան­կե­րում։ հայ գրող, հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ, ա­նո­ւա­նի դրա­մա­տուրգ, ման­կա­վարժ ­Լե­ւոն ­Շան­թի գրչին են պատ­կա­նում ինչ­պէս մի շարք բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ, պօէմ­ներ, վի­պակ­ներ, նոյն­պէս գրա­կա­նա­գի­տա­կան, բա­նա­հիւ­սա­կան, ման­կա­վար­ժա­կան, գի­տա­հո­գե­բա­նա­կան, պատ­մա­գի­տա­կան բնոյ­թի աշ­խա­տու­թիւն­ներ, հա­յոց լե­զո­ւի քե­րա­կա­նու­թեան դա­սագր­քեր։ Ա­նո­ւա­նի դրա­մա­տուր­գը վախ­ճա­նո­ւել է 1951թ­.ին, ­Բէյ­րու­թում:

Ի­ջէք, ի­ջէք ե­րազ­ներ,
Ի­ջէք զգոյշ ե­րազ­ներ,
­Շո­յող ա­նուշ ե­րազ­ներ,
Ի­ջէք քնքուշ ե­րազ­ներ,
Աստ­ղեր թո­վիչ, բոց ու կայծ,
Ց­նորք­ներ վառ ու առ­կայծ,
­Հա­ւատ ու­ժի, մե­ծու­թեան,
­Փառ­քի, կամ­քի գո­յու­թեան,
Շ­ռինդ, թնդիւն, հպար­տանք,
Ի­մաս­տու­թիւն… բիւր պատ­րանք:

(­Լե­ւոն ­Շանթ «­Հին Աս­տո­ւած­ներ»)