ՄԻՆՍԱՐ

­Սի­րե­լի «Ա­զատ Օր»ս…
Ո­րո­շե­ցի այս յօ­դո­ւա­ծա­շար­քը գրել, պար­զա­պէս ո­րով­հե­տեւ քե­զի որ­պէս իմ մէկ մտե­րիմ ըն­կերս կը զգամ, կը սի­րեմ ու կը յար­գեմ…
Այս­քան տա­րի­ներ ետք, դուն ոչ միայն իմ, այլ նաեւ քու բո­լոր ըն­թեր­ցող­նե­րուդ հա­րա­զատ մէկ ըն­կե­րը ե­ղած ես այ­լեւս…
Կեանք ա­ռիր, քե­զի վստա­հո­ւած այս ծանր պար­տա­կա­նու­թիւ­նը, հայ մա­մու­լին ծա­ռա­յե­լու հո­գե­մաշ պար­տա­կա­նու­թիւ­նը, ա­ռանց եր­բեք տրտնջա­լու, ա­մէն օր քայլ մը ա­ռաջ տա­նե­լու հա­մար: Ու թէեւ բա­ւա­կան տաս­նա­մեակ­ներ կը կրես, քու ա­լե­ւոր բայց առ­նա­կան ու­սե­րուդ վրայ, այս բո­լոր տաս­նա­մեակ­նե­րը, ո­րե­ւէ ժա­մա­նակ պատ­ճառ չդար­ձան, որ դուն մեր բո­լո­րին պար­տա­ճա­նաչ, ու ժա­մադ­րու­թիւ­նը յար­գող օ­րա­թերթ-ըն­կե­րը չըլ­լաս…
­Կար­ծես օր մը նոյ­նիսկ ան­ցած չըլ­լայ վրա­յէդ, եւ դուն նոյն ժրա­ջան քայ­լե­րով կը շա­րու­նա­կես բարձ­րա­նալ, հայ մա­մու­լին ծա­ռա­յե­լու դա­սո­ւած, դժո­ւա­րան­ցա­նե­լի այս լե­րան զա­ռի­վե­րի գա­գա­թը…
­Տաս­նա­մեակ­ներդ յի­շա­տա­կե­լով, չկար­ծեր որ քե­զի ծե­րաց­նե­լու նպա­տակ ու­նիմ…
Ընդ­հա­կա­ռա­կը…
Կ’ու­զեմ քե­զի վստա­հեց­նել, թէ քա­նի տա­րի­ներ ալ անց­նին, դուն պի­տի շա­րու­նա­կես մնալ Եւ­րո­պա­յի ա­մէ­նաե­րի­տա­սարդ հայ օ­րա­թեր­թը…
Կը նե­րես, սխալ ար­տա­յայ­տո­ւե­ցայ…
Եւ­րո­պա­յի միա՛կ հայ­կա­կան օ­րա­թեր­թը…
Նա­խան­ցե­լի տիտ­ղոս, ու մե­ծա­գոյն պա­տիւ մը մեր գա­ղու­թին նման, փոքր գա­ղու­թի մը հա­մար…
Չեմ կրնար նոյ­նիսկ կա­տա­կի հա­մար մտա­ծել, որ կրնայ գալ օր մը, երբ չես գի­տեր որ չար բախ­տի բեր­մամբ, դուն նաեւ պի­տի «ար­ժա­նա­նաս» քու «ան­բախտ գոր­ծըն­կեր­նե­րուդ» սեւ ճա­կա­տագ­րին…
Այ­սինքն նա­խա­պէս ըլ­լալ եր­րո­րեայ, յե­տոյ շա­բա­թօ­րեայ, ա­ւե­լի ետք երկ­շա­բա­թեայ, յա­ջոր­դա­բար ամ­սա­թերթ, ու վեր­ջա­ւո­րու­թեան…
«­Կը յի­շէ՞ք ըն­կեր­ներ, ժա­մա­նա­կին մենք ալ «Ա­զատ Օր» ա­նու­նով օ­րա­թերթ մը ու­նէինք, բայց…
դժբախ­տա­բար գո­ցո­ւե­ցաւ»…
Ս Խ Ա՛ Լ… չի՛ գո­ցո­ւե­ցաւ… Մ Ե՛ Ն Ք Գ Ո Ց Ե Ց Ի Ն Ք…
Եւ ինչ­պէս կ’ը­սէ ժո­ղովր­դա­յին ի­մաս­տուն ա­սա­ցո­ւածքն ալ… «Գնա՜ մե­ռիր… ե­կուր սի­րեմ»…:
Վեր­ջա­պէ՜ս… չեմ ու­զեր այս­պի­սի սեւ մտա­ծում­նե­րով, քե­զի նե­ղաց­նել ու վէր­քերդ գե­րել…
Կը յի­շեմ ման­կու­թիւնդ, երբ ­Հին Փ­լա­քա­յի ստոր­նա­յարկ տպա­րա­նին մէջ, «­Սուրբ Եր­րոր­դու­թեան», այ­սինքն՝ ­Վազ­գէն Ե­սա­յեա­նին, Ա­հա­րոն Ս­տե­փա­նեա­նին, Ար­մէն Ս­տե­փա­նեա­նին, տպա­րա­նի անձ­նա­կազ­մին, ու անձ­նա­զոհ ցրուիչ­նե­րուն ջան­քե­րուն շնոր­հիւ, կը տքնէիր որ ժամ ա­ռաջ, ա­սանկ ը­սուած՝ տաք-տաք հաս­նիս, քե­զի ան­համ­բե­րու­թեամբ սպա­սող քու բո­լոր ըն­թեր­ցող­նե­րուդ…
Որ­քա՜ն խան­դա­վա­ռո­ւե­ցանք, երբ Ա­մե­րի­կա­յէն քե­զի նո­ւի­րե­ցին ա­ռա­ջին linotype, — («լի­նո­դայբ»-տո­ղա­շար), — մե­քե­նան…
Վեր­ջա­պէս «աղ­ջիկ­ներդ» պի­տի ա­զա­տէին, այդ «ա­նի­ծեալ» մե­լա­նին պատ­ճա­ռած ա­րատ­նե­րէն…
Խեղ­ճե­րը… ժա­մե­րով կը լո­ւա­ցուէին, բայց այդ «ան­պի­տան սեւ մե­լա­նը» ի­րենց­մէ չէր բաժ­նո­ւէր:
Ն­ման ա­մուս­նա­ցեալ­նե­րու ոս­կի մա­տա­նի­նե­րուն, ո­րոնց մի­ջո­ցաւ կ’ու­զեն բո­լո­րին տե­ղե­կաց­նել, «որ մենք եր­կուքս այ­լեւս ի­րար կը պատ­կա­նինք, եւ Աս­տուծ­մէ զատ, ու­րիշ ոե­ւէ մէ­կը մե­զի չի կրնար բաժ­նել»…
Կ’ե­րե­ւայ թէ դուն ալ, երբ այդ «մե­լա­նեայ մա­տա­նի­նե­րը» կ­’ան­ցը­նէիր անձ­նա­կազ­մի «աղ­ջիկ­նե­րուդ» ազ­նիւ, փա­փուկ, ու բա­րակ մատ­նե­րուն… կ’ու­զէիր նոյն բա­նը ազ­դա­րա­րել բո­լո­րիս…«Մ­տիկ ը­րէք խնդրեմ… այս աղ­ջիկ­նե­րը ի՛մս են… միայն ին­ծի՛ կը պատ­կա­նին, եւ Աս­տուծ­մէ զատ ու­րիշ ոե­ւէ մէ­կը չի կրնար բաժ­նել մե­զի»…
Տա­րի­նե­րը ան­ցան, հա­սակ նե­տե­ցիր, ու այ­լեւս դար­ձար վա­յե­լուչ ու շնոր­հա­լի ե­րի­տա­սարդ մը…
Ար­դէն ան­ցեա­լի «­Սուրբ Եր­րոր­դու­թիւ­նը», փո­խա­րի­նո­ւած էր ե­րի­տա­սարդ եր­րոր­դու­թեամբ մը…
Տ­պա­րա­նին մէջ բա­ւա­կան բա­ներ փո­խո­ւած էին, սա­կայն դուն կը շա­րու­նա­կէիր մնալ փայ­լուն ու նա­խան­ձե­լի: ­Կար­ծեմ այդ թո­ւա­կան­նե­րուն էր, երբ տե­ղի ու­նե­ցաւ քու ա­ռա­ջին փո­խադ­րու­թիւնդ, ու ­Հին Փ­լա­քա­յի ստոր­նա­յարկ տպա­րա­նէն, տե­ղա­փո­խո­ւե­ցար ­Ֆիք­սի «Լ. եւ Ս. ­Յա­կո­բեան» վար­ժա­րա­նին մօտ գտնո­ւող, «նոր ու ա­ւե­լի ար­դիա­կան» տպա­րան մը…
Ար­դէն Ա­մե­րի­կա­յի «­Հայրե-նիքէն»էն քե­զի դար­ձեալ նո­ւէր ե­կած էր, ա­ւե­լի ար­դիա­կան երկ­րորդ գրա­շար մե­քե­նայ մը, ու ծա­խու առ­նո­ւած էր նաեւ «­Խայ­տէմ­պէրկ» ինք­նա­գործ ճնշիչ մե­քե­նայ մը…
Քու ա­ռա­ջին գրա­շար մե­քե­նադ, կար­ծեմ ղրկե­ցիր ­Պոլ­սոյ «­Մար­մա­րա» թեր­թին… Տ­պա­րա­նի բո­լոր «աղ­ջիկ­ներդ», կար­ծես յա­ջո­ղած էին քեզ­մէ բո­լո­րո­վին «ձեր­բա­զա­տիլ» այ­լեւս…
Բո­լո­րո­վի՞ն…
Բայց… մի­թէ կա­րե­լի՞ է քեզ­մէ բո­լո­րո­վին «ձերբա­զա­տիլ»…
Ո՛չ, կա­րե­լի չէ…
«­Նոր ու ար­դիա­կան» տպա­րանն ալ շատ չդի­մա­ցար… ու օ­րին մէ­կը ել­լար գա­ցիր, նոյն շրջա­նի ­Ռաֆ­թօ­բու­լու ճամ­բուն վրայ գտնո­ւող, ա­ւե­լի «կո­կիկ տպա­րան» մը…
Կար­ծես հոն ալ շատ մնա­լի՞ք էիր..
Այդ «կո­կիկ տպա­րան»էն ալ փա­խար, այս ան­գամ բարձ­րա­նա­լու հա­մար, ­Նէոս ­Գօզ­մո­սի (­Ֆիք­սի) շրջա­նի «Ս. ­Կա­րա­պետ» ե­կե­ղեց­ւոյ զան­գա­կա­տու­նին կից գտնո­ւող սե­նեա­կը…
Բախ­տի բեր­մամբ… ողջմ­տու­թիւ­նը միա­ցաւ… սուրբ հո­գիին…
Ա­րիա­ցած ու ե­ղած էիր գի­տա­կից մի­ջա­հա­սակ մը…
Տ­պա­րա­նը որ­պէս տպա­րան, ար­դէն շա­տոնց կորսն­ցու­ցած էր «իս­կա­կան տպա­րա­նի» մը ի­մաս­տը…
Կր­նամ ը­սել ­Ռաֆ­թօ­բու­լո­ւի «տպա­րա­նէն» սկսեալ…
Պաշ­տօ­նէու­թեան տա­րի­նե­րու ե­րա­զը, վեր­ջա­պէս ի­րա­կա­նա­ցած էր, ու ձեր­բա­զա­տե­լով կա­պա­րէն ու մե­լա­նի դրոշ­մու­մէն, այ­լեւս ան­ցած էր հա­մա­կար­գիչ­նե­րու այժ­մէա­կան ժամ­նա­կաշր­ջա­նին…
Քե­զի բան մը պի­տի ը­սեմ, եւ հա­ւա­տայ որ ճշմա­րիտ կը խօ­սիմ…
Ով որ այ­ցե­լած ու շնչած է, քու ծննդա­վայր ստոր­նա­յարկ ­Հին Փ­լա­քա­յի տպա­րա­նիդ, մե­լա­նին ու կա­պա­րին հո­տը, քա­նի տա­րի ալ անց­նի, այդ հո­տը եր­բե՛ք չ՝եր­դար իր ռուն­գե­րէն…
Բախ­տը ու­նե­ցած եմ այդ հո­տը ես ալ շնչե­լու, եւ Աս­տո­ւած վկայ այդ «թու­նա­ւոր» հո­տը, մին­չեւ այ­սօր…որ­պէս թան­կա­գին ա­նու­շա­հոտ, տա­կա­ւին մնա­ցած է ռուն­գե­րուս մէջ…
Քա­նի մը տա­րի­ներ եւս սա­հե­ցան, ու կար­ծես բո­լո­րո­վին մոռ­նա­լով քու ստոր­նա­յարկ ծննդա­վայրդ, իբ­րեւ առ­ծիւ ա­ւե­լի բարձր սու­րա­լով, հա­սար ­Սինկ­րու ­Պո­ղո­տա­յի շէն­քին վրայ գտնո­ւող նստա­վայրդ…
Մ­տա­ծե­ցինք որ այս մէ­կը քու վեր­ջին տե­ղա­փո­խու­թիւնդ էր…
Գո­նէ սկիզ­բը ա­նանկ կար­ծե­ցինք…
Ե­կուր տես որ ճա­կա­տա­գիրդ քե­զի, վեր­ջին տե­ղա­փո­խու­թիւն մը եւս ծրագ­րած էր ե­ղեր…
Բա­րե­բախ­տա­բար սա­կայն, այս մէ­կը իս­կա­պէս վեր­ջինդ ե­ղաւ, ու այդ օ­րէն սկսեալ այ­լեւս մե­զի կը հաս­նիս, քու անձ­նա­կան ար­ծուա­բոյ­նէդ, ու վստահ եմ որ պի­տի շա­րու­նա­կես հաս­նիլ այն­քան ժա­մա­նակ, որ­քան ժա­մա­նակ քու ըն­թեր­ցող-ըն­կեր­ներդ, ան­համ­բե­րու­թեամբ կը սպա­սենք քե­զի…


Մի՛ուշանար… ­Քե­զի միշտ փնտռող
­Փա­նոս ­Փա­նո­սեան
Ա­թէնք, 5 ­Մարտ 2003
minsar55@gmail.com

(*) «Մեր» բառը յօդուածաշարքի խորագրին սկիզբը, գործածուած է անվերադարձօրէն անցած, այդ հի՜ն տարիներուն գաղցր յիշատակին:
Նաեւ ըսեմ որ շարքին որոշ յօդուածները կը վերաբերին 1969էն — 1985 տարիներուն երկարող, «Ազատ Օր»ի պատմութեան մէկ չափազանց փոքր շրջանին: