­Լի­բա­նա­նա­հայ գա­ղու­թի ա­մէ­նէն կար­կա­ռուն դէմ­քե­րէն մէ­կը ե­ղաւ տոքթ. ­Մել­գոն Էպ­լի­ղա­թեան (1919-2005), որ բա­ցի իբ­րեւ ազ­գա­յին եւ հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ ու­նե­ցած իր գոր­ծու­նէու­թե­նէն, մօտ 20 տա­րի ­Լի­բա­նա­նի հայ հա­մայն­քը ներ­կա­յա­ցուց երկ­րի խորհր­դա­րա­նէն ներս, իր անջն­ջե­լի դրոշ­մը ձգե­լով գա­ղու­թի պատ­մու­թեան վրայ։
Ա­ռա­ջին ման­կա­կան եւ պա­տա­նե­կան տա­րի­նե­րը ան ան­ցուց ­Ֆիք­սի գաղ­թա­կա­յա­նը։ Ա­ւե­լի յե­տոյ, իր կեան­քի ո­դի­սա­կա­նին մա­սին գրած գիր­քին մէջ («­Գաղ­թա­կա­յա­նէն խորհր­դա­րան», ­Հա­լէպ 1998) Էպ­լի­ղա­թեան բա­ւա­կան է­ջեր կը տրա­մադ­րէ ­Տուր­ղու­թիի գաղ­թա­կա­յա­նին, որ անշր­ջե­լի հետ­քեր թո­ղեց իր պա­տա­նե­կան կազ­մո­ւած­քին ու յի­շո­ղու­թեան վրայ։ ­Բազ­մա­թիւ յի­շա­տակ­նե­րով, հա­յա­ւա­նի կեան­քը հա­րա­զա­տօ­րէն նկա­րագ­րող բա­ռե­րով, Էպ­լի­ղա­թեան կը խօ­սի ­Ֆիք­սի հա­յա­բոյր այն կեդ­րո­նին մա­սին, որ ի շարս ­Յու­նաս­տա­նի մէջ ստեղ­ծո­ւած «փոք­րիկ ­Հա­յաս­տան»նե­րուն, ան­մառ պա­հե­ցին հա­յու կայ­ծը, լե­զուն ու մշա­կոյ­թը, մին­չեւ այ­սօր կը շա­րու­նա­կեն սե­րունդ­ներ հասց­նել։
­Կա­րե­լի չէ չյու­զո­ւիլ կար­դա­լով ­Մել­գոն Էպ­լի­ղա­թեա­նի՝ ջու­րի նման հո­սող յու­շե­րու շա­րա­նը։ ­Մեր առ­ջեւ կը բա­ցո­ւի ծա­նօթ աշ­խարհ մը, յա­ճախ նոր սե­րունդ­նե­րուն հա­մար ան­ծա­նօթ ու ա­նըմբռ­նե­լի, որ ընդ­միշտ վե­րա­ցած է այ­լեւս, բայց սե­րուն­դէ սե­րունդ փո­խան­ցո­ւած ո­գին կը յա­մե­նայ գո­յա­տե­ւել հոն, ուր հա­զա­րա­ւոր գաղ­թա­կան­ներ ի­րենց հետ բե­րին հո­գիի ու սիր­տի հայ­րե­նի­քը։ ­Գաղ­թա­կա­յան­նե­րը չկան այ­սօր, սա­կայն ա­նոնք կը շա­րու­նա­կեն շունչ տալ հա­յա­կերտ կեան­քի մշտա­վառ ճրա­գին։

Խմ­բագ­րու­թեան կող­մէ

 

­Գաղ­թա­կա­յա­նէն խորհր­դա­րան…

 

Գ­լուխ 3 .- Ա­թէնք

ՄԵԼԳՈՆ ԷՊԼԻՂԱԹԵԱՆ

1924-ին մենք փո­խադ­րո­ւե­ցանք ­Յու­նաս­տան, իսկ ­Պետ­րոս հօ­րեղ­բայրս եւ իր ըն­տա­նի­քը շա­րու­նա­կե­ցին ապ­րիլ ­Ռու­մա­նիա:
Ա­ռա­ջին եր­կու տա­րի­նե­րուն բնա­կե­ցանք Ա­թէնք, թա­ղա­մաս մը, ուր հայ դպրոց չկար, ո­րով՝ տու­նը կը մնա­յի:
­Վեց տա­րե­կա­նիս՝ ­Թա­գու­հի մեծ մայրս ա­մէն գի­շեր մէկ-եր­կու էջ կը կար­դար «­Ռո­պէն­սոն Ք­րիւ­զէո­յի ար­կած­ներ»ը գիր­քէն (հա­ւա­նա­բար մա­նուկ­նե­րու յա­տուկ հա­յե­րէն թարգ­մա­նու­թիւն մը): Ան­համ­բեր կը սպա­սէի այդ ժա­մուն եւ ինք­զինքս կը նոյ­նաց­նէի նա­ւա­բե­կեալ հե­րո­սին հետ. ի՞նչ պի­տի ը­նէի, ե՛ս, ե­թէ դի­պո­ւա­ծով օր մը նոյն կա­ցու­թեան մէջ գտնո­ւէի…: ­Զիս շատ կը զբաղց­նէր մա՛­նա­ւանդ ձու­կի փու­շով հա­գուստ կա­րե­լու այդ ան­հա­ւա­տա­լի պատ­մու­թիւ­նը: Ինչ­պէ՞ս կա­րե­լի էր իմ գիտ­ցած ձու­կի փու­շին հաստ ծայ­րը ծակ մը բա­նալ ու թել ան­ցը­նել: Ուս­տի՝ նա­խընտ­րե­ցի ա­միս­ներ շա­րու­նակ մօր­մէս գաղտ­նի վրաս պա­հել վեր­մա­կի մեծ ա­սեղ մը ու հաստ դեր­ձան. ե­թէ օր մը նաւս ա­մա­յի կղզիի մը ա­փին ընկղ­մէր…: Այդ շրջա­նէն կը սկսի այն ջերմ մտեր­մու­թիւ­նը, որ ամ­բողջ կեան­քիս ըն­թաց­քին ապ­րե­ցայ գիր­քե­րուն հետ: Եւ ար­դէն տա­սը տա­րե­կա­նէս սկսեալ մո­լի ըն­թեր­ցող դար­ձայ, նախ եւ ա­ռաջ փոր­ձե­լով կար­դալ տու­նը գտնո­ւող հաս­տա­փոր Ս. ­Գիր­քը, ո­րուն բո­վան­դա­կած հրաշք­նե­րը շու­քի մէջ կը ձգէին բո­լոր մտա­ցա­ծին պատ­մու­թիւն­ներն ու հե­քիաթ­նե­րը: ­Վաղ պա­տա­նե­կու­թեանս շրջա­նին մխրճո­ւե­ցայ հա­յե­րէ­նի թարգ­մա­նո­ւած օ­տար վէ­պե­րու ա­ռաս­պե­լա­կան աշ­խար­հին մէջ. գիր­քեր՝ ո­րոնք ­Ֆիք­սի գաղ­թա­կա­յա­նին մէջ ձեռ­քէ ձեռք կ­՚անց­նէին եւ, օր մըն ալ կը հաս­նէին մեր տու­նը: ­Քա­նի՜-քա­նի՜ գի­շեր­ներ հեւ ի հեւ ապ­րե­ցայ Ա­լեք­սանդր ­Տու­մա­յի հե­րոս­նե­րուն եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս ­Մոն­թէ Ք­րիս­թօ կոմ­սին ու Ե­րեք հրա­ցա­նա­կիր­նե­րուն հետ. որ­քա՜ն ե­րա­զե­ցի օր մը ճեր­մակ ա­ռա­գաստ­ներս պար­զած նա­ւար­կել դէ­պի գան­ձե­րու խորհր­դա­ւոր կղզին…: Ան­ծա­նօթ բա­ռի մը հան­դի­պե­լու պա­րա­գա­յին չէի դի­մեր ծնող­քիս կամ բա­ռա­րա­նին օգ­նու­թեան (որ ի դէպ՝ գո­յու­թիւն չու­նէր տան մէջ). վայր­կեան մը իսկ ըն­թեր­ցա­նու­թեան հա­ճոյ­քէն չզրկո­ւե­լու հա­մար կը շա­րու­նա­կէի կար­դալ: ­Փոր­ձա­ռու­թեամբ գի­տէի, որ կրկին ու կրկին պի­տի հան­դի­պէի այդ բա­ռին, վէ­պին զա­նա­զան դրո­ւագ­նե­րուն ու խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րուն մէջ եւ, ա­ռանց գի­տակ­ցա­կան մաս­նա­ւոր ճի­գի՝ հետզ­հե­տէ պի­տի պար­զուէր ա­նոր ի­մաս­տը: ­Սա­կայն այդ լուռ գոր­ծո­ղու­թիւ­նը միշտ չէր յա­ջո­ղեր եւ եր­բեմն մութ կէ­տեր կը մնա­յին. օ­րի­նա­կի հա­մար, «ա­մուս­նու­թիւն» բա­ռը: ­Գի­տէի ա­նոր ի­մաս­տը ա­մուս­նու­թիւն՝ այ­սինքն հար­սա­նիք: Այդ­պէս կը կո­չո­ւէր այն զար­մա­նա­լի թա­տե­րա­խա­ղը, որ ­Շա­բաթ կամ ­Կի­րա­կի կէ­սօ­րէ ետք եւ, ո­րուն խօս­քերն ու եր­գե­րը ա­ռանց փո­փո­խու­թեան կը կրկնո­ւէին ա­մէն ան­գամ: ­Գի­տէի նաեւ, որ հար­սա­նի­քէն ետք դե­րա­կա­տար զոյ­գը միա­սին կ­՚ապ­րէր ու կ­՚ու­նե­նար փոք­րիկ մա­նուկ­ներ: Եւ սա­կայն կար­դա­ցած վէ­պե­րուս մէջ, եր­բեմն ա­ռանց կան­խօ­րօք ա­մուս­նու­թեան ե­րե­ւան կ­՚ել­լէին ըն­կե­ցիկ կո­չո­ւած տե­սակ մը տար­բեր մա­նուկ­ներ -ա՛ռ քե­զի ան­հասկ­նա­լի բա­ցա­ռու­թիւն… (ըն­կե­ցի՞կ, ար­դեօք ին­կա՞ծ. դար­ձեալ ան­ծա­նօթ մնա­ցած բառ մը):
Ամ­բողջ կեան­քիս ըն­թաց­քին շա­րու­նա­կե­ցի կար­դալ ա­ռանց ծրագ­րո­ւած ուղ­ղու­թեան, ա­ռանց նա­խա­պա­տո­ւու­թեան, խառ­նի­խուռն, ինչ գիրք, պար­բե­րա­թերթ կամ լրա­գիր ու ձեռքս անց­նէր: ­Սոր­վե­լու, զար­գա­նա­լու, մտա­ծու­մի ծի­րը ընդ­լայ­նե­լու մղու­մին հետ ու ա­ւե­լի՝ ըն­թեր­ցա­նու­թիւ­նը հան­դի­սա­ցաւ իմ հա­ճե­լի մո­լու­թիւնս, իմ ե­րա­նաշ­նորհ ա­փիոնս:
­Վեր­ջա­պէս, ծնողքս վար­ձե­ցին փոքր տուն մը ­Նէոս ­Գոզ­մոս ա­րո­ւար­ձա­նին մէջ, շատ մօտ ­Ֆիքս-­Տուր­ղու­թի հայ­կա­կան գաղ­թա­կա­յա­նին՝ ուր կը գտնո­ւէին հա­մեստ ման­կա­պար­տէզ ու նա­խակր­թա­րան մը, հաս­տա­տո­ւած Ս. ­Կա­րա­պետ ե­կե­ղե­ցիին շէն­քին մէջ: Եօ­թը տա­րե­կա­նիս ա­ռա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով դպրոց գա­ցի ու շրջա­նա­ւարտ ե­ղայ 1932 թո­ւա­կա­նին:
Այ­սօր զար­ման­քով կ­՚անդ­րա­դառ­նամ, թէ մաս­նա­ւոր հա­ւա­քա­կա­նու­թեան մը եւ, այս պա­րա­գա­յին ­Ֆիք­սի հայ բնակ­չու­թեան պատ­կա­նե­լու ա­մուր հա­մո­զու­մը որ­քա՛ն զար­գա­ցած էր վաղ պա­տա­նե­կան տա­րի­քիս ու դար­ձած նոր ինք­նու­թեան մը յատ­կա­նի­շը: Ան­վի­ճե­լի սահ­ման­ներ սկսած էին բաժ­նել եր­կու տար­բեր աշ­խարհ­ներ. ի՛մս, մե՛­րը, մե՛նք եւ ու­րիշ­նե­րը: Ար­դէն կը գտնուէի հետզ­հե­տէ լայն­ցող պատ­կա­նե­լիու­թեան շրջա­նակ­նե­րու կեդ­րո­նին վրայ: ­Նախ՝ ծնողք, յե­տոյ՝ ըն­տա­նիք, ազ­գա­կան­ներ եւ, այս բո­լո­րը պար­փա­կող պարս­պա­պատ բեր­դա­քա­ղա­քին՝ ­Ֆիք­սի հա­յու­թիւ­նը: ­Մե՛նք: ­Դուր­սը կը տա­րա­ծո­ւէր օ­տար­նե­րու ան­ծա­նօթ եր­կի­րը: ­Շատ ա­ւե­լի ուշ կազ­մո­ւե­ցաւ հա­մայն հա­յու­թիւ­նը նե­րառ­նող պատ­կա­նե­լիու­թեան շրջա­նա­կը, որ թէեւ խարս­խած նա­խորդ­նե­րուն վրայ՝ հա­մա­խումբ ապ­րե­լու մարդ­կա­յին բնա­ծին մղու­մին հե­տե­ւան­քը չէր միայն, այլ՝ հո­գեմ­տա­յին սե­փա­կան կա­ռու­ցում, հիմ­նո­ւած մտա­ծու­մի ու մա՛­նա­ւանդ նպա­տա­կադ­րո­ւած դաս­տիա­րա­կու­թեան վրայ:
­Յի­շա­տա­կի ճամ­բով իմ իս­կա­կան ծննդա­վայրս ­Ֆիք­սի գաղ­թա­կա­յանն է: Օրն ի բուն կը չափչ­փէի ա­նոր ծուռ ու ցե­խոտ փո­ղոց­նե­րը, «տո­մուզ­լուք»ը (խո­հա­նոց) ե­զե­րող եր­կար պա­տը, շրջա­կայ դաշ­տե­րը, ու կը մագլ­ցէի մեր­ձա­կայ պզտիկ բլու­րը: ­Սա­կայն իմ ա­մե­նա­սի­րե­լի վայ­րը դպրոցս էր: Ու­սու­ցիչ­ներս՝ ­Մա­նուկ ­Մա­նու­կեա­նը եւ բա­նաս­տեղծ ­Լե­ւոն Է­սա­ճա­նեա­նը հոն է, որ մէջս ար­ծար­ծե­ցին հա­յե­րէն լե­զո­ւի սէ­րը: Եփ­րեմ ­Վար­դա­նեա­նի, ­Զա­քար ­Զա­քա­րեա­նի, տնօ­րէն ­Ման­դակ Ա­ղա­սեա­նի, մե­զի մօտ ազ­գա­կան ­Յով­հան­նէս ­Մի­սի­րեա­նի եւ յու­նա­րէ­նի ու­սու­ցիչ «­Տաս­քա­լոս»ի դա­սե­րը զար­մա­նահ­րաշ նոր հո­րի­զոն­ներ բա­ցին աչ­քե­րուս առ­ջեւ: Այ­սօր ապ­շե­ցու­ցիչ ու թե­րեւս վնա­սա­կար կրնայ թո­ւիլ, որ մեր խեղ­ճուկ նա­խակր­թա­րա­նին մէջ տաս­ներ­կու տա­րե­կա­նին չորս լե­զու միա­ժա­մա­նակ կը սոր­վէինք — հա­յե­րէն, յու­նա­րէն, անգ­լե­րէն եւ ֆրան­սե­րէն, ինկ հին­գե­րոր­դը՝ թրքե­րէ­նը, ար­դէն մեզ­մէ շա­տե­րուն մայ­րե­նի լե­զուն էր:
­Գաղ­թա­կա­յա­նին դպրո­ցը ա­մէն ­Կի­րա­կի կը կեր­պա­րա­նա­փո­խո­ւէր ու կը վե­րա­ծո­ւէր լու­սա­զարդ ե­կե­ղե­ցիի: ­Մոմ, խունկ, եր­գե­ցո­ղու­թիւն, քա­րոզ, ջեր­մե­ռանդ խուռն ժո­ղո­վուրդ: Ծ­նող­քիս պնդու­մով պա­տա­րա­գին միշտ ներ­կայ կ­՚ըլ­լա­յի, նա­խան­ձե­լով այն եր­կու ըն­կեր­նե­րուս, ո­րոնք, գու­նա­ւոր պա­րե­գօտ­ներ հա­գած՝ շա­րա­կան­ներ կ­՚եր­գէին դա­սին մէջ: ­Հօրս հա­մա­ձայ­նու­թեամբ ես ալ եր­կու ան­գամ մաս կազ­մե­ցի դպիր­նե­րու խում­բին. ի՜նչ եր­ջան­կու­թիւն, կար­ծես ոս­կե­թեւ հրեշ­տակ­ներ կը թե­ւա­ծէին խո­րա­նին վե­րեւ: ­Բայց եր­րորդ ­Կի­րա­կին դպրա­պե­տը խստիւ ար­գի­լեց շա­րու­նա­կել. գլխի­կոր տուն վե­րա­դար­ձայ: ­Նոյն ա­ղէ­տը պա­տա­հե­ցաւ քա­նի մը ա­միս ետք, երբ կը մաս­նակ­ցէի դպրո­ցա­կան երգ­չա­խում­բի փոր­ձե­րուն. յան­կարծ խմբա­վա­րը զիս մատ­նա­ցոյց ը­նե­լով պո­ռաց՝ — դո՛ւրս: Այդ չա­րա­բաս­տիկ օ­րը հասկ­ցայ բա­ղա­ձայն բա­ռին իս­կա­կան նշա­նա­կու­թիւ­նը եւ, ափ­սո՜ս, ցնդե­ցան եր­գե­րու զմա­յե­լի աշ­խար­հը մուտք գոր­ծե­լու յոյ­սերս: ­Բայց ի՛նչ փոյթ, կը յու­սադ­րո­ւէի այն հա­մո­զու­մով, որ ա­պա­գաս… դրախ­տին մէջն էր: Ար­դա­րեւ, դա­սա­րա­նը լուր տա­րա­ծո­ւած էր, որ «­Հա­ւա­տամք ի մի Աս­տո­ւած»ը գոց սոր­վո­ղը ա՛ն­պատ­ճառ դրախտ պի­տի եր­թար: Ու­րիշ­նե­րու պէս ես ալ փու­թա­ցի մուտ­քի տոմս ա­պա­հո­վել, թէեւ յստակ չէի գի­տեր, թէ ի՞նչ էին դրախ­տին ա­ռա­ւե­լու­թիւն­նե­րը:
Ե­կե­ղե­ցիէն վե­րա­դար­ձիս, ա­մէն ­Կի­րա­կի հե­տաքրք­րու­թեամբ կանգ կ­՚առ­նէի հայ տղոց մօտ, ո­րոնք, ցած ա­թոռ­նե­րու վրայ նստած՝ ան­ցորդ­նե­րուն կօ­շիկ­նե­րը կը ներ­կէին: ­Թէ՛ կը զմայ­լէի եւ թէ կը նա­խան­ձէի. տե՛ս, գրե­թէ իմ տա­րի­քիս, ա­սոնք ար­դէն կ­՚աշ­խա­տին ու դրամ կը շա­հին: Ին­չո՞ւ հա­մար ա­զատ ժա­մե­րուս ես ալ նոյ­նը չը­նեմ, ար­դէն տան մէջ կօ­շիկ ներ­կե­լու պար­տա­կա­նու­թիւ­նը ին­ծի վի­ճա­կո­ւած էր…: Օր մը, վեր­ջա­պէս, քա­ջու­թիւ­նը ու­նե­ցայ հօրս կար­ծի­քը առ­նե­լու, բայց այդ պա­հուն չհասկ­ցայ, թէ ի՞նչ պատ­ճա­ռաւ միակ բառ մը ար­տա­բե­րել — ո՛չ:
Ա­մէն ­Կի­րա­կի ա­ռա­ւօտ, ժա­մեր­գու­թե­նէն ետք հո­գե­ցունց նա­խան­ձով կը հե­տե­ւէի ե­կե­ղե­ցիին բա­կին մէջ տո­ղան­ցող սկաուտ­նե­րուն փա­ռա­տօ­նին: ­Մէկ-եր­կու, մէկ-եր­կու, մէկ-եր­կու. հան­գի՛ստ, պատ­րա՜ստ…: Ա՜խ, ե՞րբ տա­րազ հա­գած ե՛ս ալ պի­տի քա­լէի այդ­պէս հպա՜րտ, ե՞րբ պի­տի մաս­նակ­ցէի հե­տա­խու­զա­կան խորհր­դա­ւոր ար­շաւ­նե­րուն, ե՞րբ փայ­տէ եր­կար գա­ւա­զա­նով զի­նո­ւած պա­հակ պի­տի կանգ­նէի բա­նա­կա­տե­ղիին առ­ջեւ…: Ս­կիզ­բը հայրս հա­մա­ձայն չէր, սա­կայն թա­խան­ձա­գին պնդում­նե­րուս վրայ վեր­ջա­պէս հա­ւա­նու­թիւն տո­ւաւ:
Ս­կաու­տա­կան փող­կապ կրած օրս եր­ջան­կու­թիւնս չափ ու սահ­ման չու­նէր: ­Բայց եր­կար քա­լե­լէ ետք յան­կարծ ձախ ոտքս սկսաւ ցա­ւիլ. կ­՚ե­րե­ւի նոր կօ­շիկս քիչ մը նեղ էր, ո­րով­հե­տեւ տե­սայ, թէ պզտիկ սկրթուք մը կազ­մո­ւած էր կրուն­կիս վրայ: ­Կա­րե­ւո­րու­թիւն չտո­ւի, ան­շուշտ շու­տով պի­տի անց­նէր, ինչ­պէս ա­րագ կը բու­ժո­ւէին ծուն­կե­րուս ան­հատ­նում վէր­քե­րը, ո­րոնց վրայ մայրս «թէն­թիւռ տ­՚իոտ» կը քսէր: ­Սա­կայն շա­բաթ մը ետք բումս ու­ռե­ցաւ, կարմ­րե­ցաւ ու սկսաւ սաս­տիկ ցա­ւիլ: Բ­ժիշ­կը թե­լադ­րեց ան­մի­ջա­պէս հի­ւան­դա­նոց փո­խադ­րել զիս:
­Տա­կա­ւին կը յի­շեմ, թէ ինչ­պէս հայրս զիս գրկած՝ Է­վան­կե­լիզ­մոս հի­ւան­դա­նո­ցին աս­տի­ճան­նե­րէն բարձ­րա­ցուց: Ետ­քը, ձե­ղու­նէն կա­խո­ւած հսկայ լամ­բա­րին կուրց­նող լոյ­սը. թաց լաթ մը քի­թիս վրայ, քնա­բեր դե­ղին ան­տա­նե­լի հո­տը. մար­դիկ՝ որ զիս բռնու­թեամբ կ­՚ան­շար­ժաց­նեն սե­ղա­նին վրայ. մութ գի­շեր…: Երբ ուշքս վե­րագ­տայ, մայրս ան­կո­ղի­նին քով նստած կու լար:
— ­Մի վախ­նար, մայ­րիկ,- ը­սի,- ես շու­տով կ­՚ա­ղէկ­նամ. հի­մա տուն եր­թանք:
Դժ­բախ­տա­բար փա­փաքս չի­րա­կա­նա­ցաւ. ա­ւե­լի քան եր­կու շա­բաթ տա­ռա­պե­ցայ այդ ճեր­մակ սրա­հին մէջ, ուր ինձ­մէ զատ վեց հի­ւանդ­ներ երկն­ցած էին եր­կա­թէ մահ­ճա­կալ­նե­րու վրայ:
­Հի­ւան­դա­նո­ցին մէջ ժա­մե­րը դան­դաղ կը սա­հէին: Ա­ռա­ւօտ կա­նուխ ին­ծի հետ կ­՚արթն­նար վէր­քիս դար­ման­ման անձ­կա­լի սպա­սու­մը: Ե՞րբ պի­տի գար այդ սար­սա­փե­լի մար­դը. ին­չո՞ւ հա­մար ու­շա­ցաւ. յոյ­սի նշոյլ մը կը սա­ւառ­նի օ­դին մէջ — թե­րեւս այ­սօր չի գար… բայց ո՛չ, ա­հա՛ ինքն է, բժի՛շկն է եւ հի­ւան­դա­պա­հը, որ կը սկսի վի­րա­կա­պե­րը քա­կել: ­Փայ­լուն գոր­ծիք­նե­րու ծայ­րով կը խառ­նեն վէր­քը եւ դեղ կը կա­թեց­նեն ա­նոր մէջ. ակ­ռա­ներս կը սեղ­մեմ, բայց չեմ կրնար այ­րող ցա­ւին դի­մա­նալ, ա­նընդ­հատ կը ճչամ. վեր­ջա­պէ՜ս, եւ ա­մէն օ­րո­ւայ պէս:
— ­Մել­քօ, այ­սօր քե­զի ա­ւե­լի լաւ կը տես­նեմ,- կ­՚ը­սէ բժիշ­կը եւ կ­՚ուղ­ղո­ւի դէ­պի յա­ջորդ մահ­ճա­կա­լը:
­Ման­րէաս­պան դե­ղե­րու չգո­յու­թեան այդ տա­րի­նե­րուն անն­շան սկրթու­քի մը վա­րա­կու­մը կրնար մա­հա­ցու հե­տե­ւանք­ներ ու­նե­նալ: ­Բա­րե­բախ­տա­բար ես փրկո­ւած էի՝ շնոր­հիւ վի­րա­բու­ժա­պետ ­Գա­րաեա­նի­սի բա­ցա­ռիկ տա­ղան­դին: ­Հա­զիւ եր­կու ա­միս ետք՝ սրունքս իր բնա­կա­նոն վի­ճա­կը վերս­տա­ցաւ, բայց նաեւ վերջ գտաւ բարձ­րու­թիւն ցատ­կե­լու իմ «մաս­նա­գի­տու­թեանս» աս­պա­րէ­զը ու մա­րե­ցաւ սկաու­տա­կան ե­րա­զը:
Այս պա­տա­հա­րէն ետք վճռե­ցի այ­լեւս եր­բե՛ք գործ չու­նե­նալ ո՛չ հի­ւան­դա­նոց­նե­րու եւ ոչ ալ մա՛­նա­ւանդ բժիշկ­նե­րու հետ…

***

Զր­կան­քը ու ծանր աս­տի­ճան նիւ­թա­կան ա­նա­պա­հո­վու­թեան դառն զգայ­նու­թիւ­նը եր­բե՛ք չապ­րե­ցայ այդ տա­րի­նե­րուն, ո­րով­հե­տեւ մեր կեն­ցա­ղը յար եւ նման էր գաղ­թա­կա­յա­նին բո­լոր բնա­կիչ­նե­րուն ապ­րե­լա­կեր­պին. բաղ­դա­տու­թեան եզր չու­նէի: ­Հայրս քա­լե­լով ա­մէն օր Ա­թէնք կ­՚իջ­նէր գործ փնտռե­լու հա­մար, ըն­դու­նե­լով ներ­կա­յա­ցող ո­րե­ւէ ա­ռիթ (բա­րե­բախ­տա­բար յու­նա­րէն գի­տէր, բո­լոր իզ­միր­ցի­նե­րուն պէս): Իսկ մայրս շա­տոնց ծա­խած էր գո­հա­րե­ղէն­նե­րը, նոյ­նիսկ իր սի­րե­լի ջու­թա­կը եւ, տան բազ­մա­թիւ զբա­ղում­նե­րէն զատ՝ հօրս տնտե­սա­կան բե­ռը կը ջա­նար թե­թեւց­նել ժա­նեա­կի ա­սեղ­նա­գոր­ծու­թեամբ, կա­րով ու կա­րու­ձե­ւի դա­սեր տա­լով (որ սոր­ված էր ­Պոլ­սոյ ֆրան­սա­ցի կրօ­նա­ւո­րու­հի­նե­րու վար­ժա­րա­նին մէջ): ­Պա­րապ ժա­մե­րուն կը հիւ­սէր ըն­տա­նի­քին բո­լոր ան­դամ­նե­րուն գուլ­պա­ներն ու բրդե­ղէն­նե­րը: ­Տօ­նա­կան օ­րե­րուն «նոր» զգեստ­ներ ապ­րե­լու եր­ջան­կու­թիւնն ալ կ­՚ապ­րէի, ո­րով­հե­տեւ հօրս հին­ցած հա­գուստ­նե­րը «կը կար­գադ­րէր» իմ չա­փե­րուս՝ ո­րոնք ինձ­մէ ետք ժա­ռանգ կ­՚իյ­նա­յին կրտսեր եղ­բօրս: Իսկ այդ տա­ժա­նե­լի կեան­քէն վե­րապ­րող կեր­պա­սի մնա­ցորդ­ներն ալ հանգս­տեան չէին կո­չո­ւեր, պա­հան­ջի հա­մա­ձայն՝ ա­նոնք կը վե­րա­ծուէին բաճ­կո­նի, սրբի­չի, կարկ­տա­նի կտոր­նե­րու, եւ այլն: ­Կեր­պա­րա­նա­փո­խու­մի ե­րե­ւոյ­թը միայն մե­զի յա­տուկ չէր, այլ՝ հա­սա­րա­կաց բո­լո­րին, ու բո­լոր ա­ռար­կա­նե­րուն հա­մար. այն­քան որ ֆրան­սա­ցի նշա­նա­ւոր քի­միա­բան ­Լա­վո­ւա­զիէի նմա­նո­ղու­թեամբ կա­րե­լի էր ը­սել -­Ֆիք­սի մէջ «ո­չինչ կը ստեղ­ծո­ւի, ո­չինչ կը կոր­սո­ւի, ա­մէն ինչ կը կեր­պա­րա­նա­փո­խո­ւի…»:
­Կա­րե­ւո­րը ա­նօ­թի չմնալն էր, իսկ տու­նը միշտ ու­տե­լիք մը կը գտնո­ւէր. ան­ծա­նօթ էին նա­խա­սի­րու­թիւն­նե­րը, քմա­հա­ճոյ­քը կամ ա­խոր­ժա­կի պա­կա­սը: ­Մե­ծա­գոյն հա­ճոյքս էր, հի­ւան­դու­թեան ա­պա­քին­ման շրջա­նին՝ «ուժ առ­նե­լու հա­մար» ա­ծու­խի կրա­կի վրայ կարմր­ցու­ցած ոչ­խա­րի եր­կու կո­ղիկ ճա­շա­կել. ա­ռիթ մը, որ տա­րին քա­նի մը ան­գամ կը կրկնո­ւէր: Ա­ւե­լորդ է ընդգ­ծել, որ գաղ­թա­կա­յա­նին մէջ գէր կին, է­րիկ­մարդ կամ թոմ­պու­լիկ մա­նուկ­ներ չկա­յին…
Այս կը թո­ւէր ըլ­լալ կեան­քին բնա­կան օ­րէն­քը եւ ես իս­կա­պէ՛ս եր­ջա­նիկ էի:
Ա­ւե­լի ուշ անդ­րա­դար­ձայ, որ մենք որ­քա՜ն դժուար կեանք մը ապ­րած էինք այդ տա­րի­նե­րուն: Եր­բեմն Ա­թէնք եւ ծո­վե­զե­րեայ շքեղ ա­րո­ւար­ձան ­Փա­լէօ ­Ֆա­լէ­րօ եր­թա­լով զմայ­լած էի տես­նե­լով ա­նոնց քա­րա­շէն տու­նե­րը, լու­սա­զարդ, մա­քուր ու լայն փո­ղոց­նե­րը, չոր մայ­թե­րը, գե­ղե­ցիկ խա­նութ­նե­րը եւ տար­բեր հա­գուստ­ներ կրող մար­դիկ, սա­կայն այդ բո­լո­րը ո՛­րե­ւէ նա­խան­ձի զգա­ցում չէին արթնց­ներ մէջս, ո­րով­հե­տեւ «օ­տար» էին: Ո՞վ կը նա­խան­ձի Հ­րատ մո­լո­րա­կի բնա­կիչ­նե­րէն…
Ազ­գա­յին նա­խակր­թա­րա­նի դա­սըն­թաց­քը ա­ւար­տե­լէ ետք, հայրս, շնոր­հիւ իր լա­ւա­գոյն եւ հին բա­րե­կա­մին ազ­նիւ տիկ­նոջ՝ ­Պէաթ­րիս ­Ման­տի­կեա­նի յանձ­նա­րա­րու­թեան, յա­ջո­ղե­ցաւ զիս տե­ղա­ւո­րել ֆրան­սա­ցի Ֆ­րէր մա­րիսթ­նե­րու «­Լէոն­թիոն ­Լի­կիոն» երկ­րոր­դա­կան վար­ժա­րա­նը: ­Հոն ու­րա­խու­թեամբ գտայ եր­կու դպրո­ցա­կան ըն­կեր­ներս (Ար­շա­ւիր ­Գա­զան­ճեա­նը եւ ­Յա­կոբ Անդ­րէա­սեա­նը): ­Յոյն նոր դա­սըն­կեր­ներս մեծ մա­սամբ շատ բա­րե­կե­ցիկ ըն­տա­նիք­նե­րու զա­ւակ­ներ էին, ա­նոնց տու­նե­րը այ­ցե­լե­լով ու ա­նոնց կեն­ցա­ղին ա­կա­նա­տես ըլ­լա­լով է, որ վեր­ջա­պէս կա­րո­ղա­ցայ բաղ­դա­տու­թեան եզր գտնել մեր եւ ի­րենց մի­ջեւ. այդ որ­քա՜ն խեղճ էինք մենք…: ­Շատ վի­րա­ւո­րա­կան էր մա՛­նա­ւանդ յոյն դա­սըն­կեր­նե­րուս ա­ւե­լի քան ազ­նիւ վե­րա­բե­րու­մը մե­զի հան­դէպ: Ան­կաս­կած՝ մար­դա­սի­րա­կան բա­րի զգա­ցում­նե­րէ մղո­ւած՝ ա­նոնք եր­բեմն ի­րենց փար­թամ տու­նե­րը կը հրա­ւի­րէին մեզ, ան­ծա­նօթ քաղց­րա­ւե­նի­ներ եւ ու­տե­լիք­ներ կը հրամց­նէին, վեր­ջա­պէս ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի պեր­ճանք՝ սե­փա­կան պզտիկ շար­ժա­պատ­կե­րի գոր­ծի­քի մի­ջո­ցաւ քաու պոյ ­Թոմ ­Միք­սի համր ֆիլ­մեր կը ցու­ցադ­րէին…: ­Սա­կայն այդ­պէս է, որ ի­րենց մտադ­րու­թե­նէն ան­կախ՝ ա­նոնք մէջս զար­գա­ցու­ցին ու ամ­րապն­դե­ցին գթու­թեան ար­ժա­նի, ո­ղոր­մե­լի օ­տար գաղ­թա­կան մը ըլ­լա­լու դառն գի­տակ­ցու­թիւ­նը: ­Յան­կարծ խա­ղաղ աշ­խարհս փուլ ե­կաւ: Ոչ, ուր­մեն ո՛չ, կեան­քի օ­րէն­քը ցարդ տե­սածս ու գիտ­ցածս չէր: Այդ օ­րե­րէն ի վեր էու­թեանս մէջ վա­ռե­ցաւ ա­նար­դա­րու­թեան դէմ ծա­ռա­նա­լու կիր­քը:
1931-ի ա­մա­ռը ­Պետ­րոս հօ­րեղ­բօրս հրա­ւէ­րով եւ մօ­րաք­րոջս աղջ­կան՝ Ա­նա­հիտ ­Մի­սի­րեա­նի ըն­կե­րակ­ցու­թեամբ Փ­լոէշտ գա­ցի՝ դպրո­ցա­կան ար­ձա­կուրդս ան­ցը­նե­լու հա­մար: ­Փի­րէա­յէն դէ­պի ­Քոս­թան­ցա ճամ­բուն վրայ շո­գե­նա­ւը մէկ օր կանգ ա­ռաւ ­Պո­լիս, ուր մե­զի այ­ցե­լե­ցին Գ­րի­գոր մեծ հայրս եւ ­Մա­րիամ մեծ մայրս, ո­րոնք կը շա­րու­նա­կէին ­Պո­լիս բնա­կիլ: Ա­ռա­ջին ու վեր­ջին ան­գամ կը տես­նէի զի­րենք. եր­կուքն ալ ար­դէն ինն­սու­նը ան­ցած էին: Իսկ չեմ ճանչ­ցած ­Մել­գոն մեծ հայրս, որ մա­հա­ցած էր Քր­քա­ղա­ճի մէջ:

***

1989-ին, այ­սինքն՝ յի­սու­նեօ­թը տա­րի ետք՝ Ա­թէնք այ­ցե­լու­թեան ա­ռի­թով ու­զե­ցի ուխ­տագ­նա­ցու­թեան եր­թալ եր­բեմ­նի հիւ­ղա­ւա­նը. գի­տէի ան­շուշտ, որ ան­կէ մեծ հետք չէր կրնար մնա­ցած ըլ­լալ, այ­սու­հան­դէրձ, շատ գէշ ազ­դո­ւե­ցայ պտտե­լով Էն­թէր­քոն­թի­նան­թալ ար­դիա­կան հսկայ պան­դո­կին գրե­թէ կից՝ ան­ծա­նօթ թա­ղա­մա­սին մէջ, որ այժմ տե­ղա­ւո­րո­ւած էր հիւ­ղա­ւա­նի նախ­կին տա­րա­ծու­թեան վրայ: Ջն­ջո­ւած, սրբո­ւած, ան­յայ­տա­ցած էր, գո­յու­թիւն չու­նէր յի­շո­ղու­թեանս մէջ միշտ ապ­րող ­Ֆիք­սը…: ­Բայց ար­դեօք իս­կա­պէս գո­յու­թիւն ու­նե­ցա՞ծ էր ա­նի­կա. ար­դե­՞օք ե­րե­ւա­կա­յու­թիւնս չէր ստեղ­ծած ա­նոր հե­քիա­թը, ար­դեօք սխալ տեղ չէի՞ ե­կած: ­Հա­ւա­նա­բար ո՛չ, քա­նի եր­կար փնտռտու­քէ ետք հան­դի­պե­ցայ հա­մեստ խա­նու­թի մը ցու­ցա­փեղ­կին վրայ յու­նա­րէն տա­ռե­րով գրո­ւած հայ ազ­գա­նու­նի մը: ­Վե­րա­դար­ձին, ա­մա­յի դաշ­տի մը մէջ­տե­ղը նկա­տե­ցի ինք­նա­շար­ժի սեւ իւ­ղով մրո­տած նեղ ու եր­կար կա­ռա­տուն մը:
­Գի­շե­րը տիկ­նոջս հետ ճա­շե­ցինք յու­նա­հայ դա­սըն­կե­րոջս՝ ­Յա­կոբ Անդ­րէա­սեա­նի ըն­տա­նի­քին հետ եւ եր­կար թա­փա­ռե­ցանք մեր հա­սա­րա­կաց յի­շա­տակ­նե­րուն մէջ:
— Այդ կա­ռա­տու­նը, ո­րուն կ­՚ակ­նար­կես,- ը­սաւ ­Յա­կոբ, — մեր նախ­կին Ս. ­Կա­րա­պետ ե­կե­ղե­ցիին շէնքն է. ար­դէն կա­ռա­տուն էր, երբ ժա­մա­նա­կին վար­ձո­ւե­ցաւ եւ, նոր ե­կե­ղե­ցիին շի­նու­թե­նէն ետք՝ դար­ձեալ կա­ռա­տան վե­րա­ծո­ւե­ցաւ…: