Տխրունի — Մայք Տիլ­սի­զեան

Հինգ­շաբ­թի, 27 Ապ­րի­լի օ­րը, Յու­նաս­տա­նի Հա­մազ­գա­յի­նի ըն­տա­նի­քը դժբախ­տու­թիւ­նը ու­նե­ցաւ կորսնց­նե­լու իր վե­թե­րան ան­դամ­նե­րէն՝ Մայք Տիլ­զի­սեա­նը։
Ա­ւե­լի քան 40 տա­րի­նե­րու վաս­տակ դի­զած ըլ­լա­լով հայ մշա­կոյ­թի ան­դաս­տա­նէն ներս, Մայ­քը օ­րի­նա­կե­լի ծա­ռա­յու­թիւն մա­տու­ցեց յու­նա­հայ գա­ղու­թի մշա­կու­թա­յին կեան­քի վե­րել­քին հա­մար, նշա­նա­կա­լից պատ­մու­թիւն ար­ձա­նագրած ե­լոյթ­նե­րու մէջ կա­րե­ւոր ներդրում ու­նե­ցած ըլ­լա­լով, գրա­կան ու գե­ղա­րո­ւես­տա­կան գո­հար­նե­րով, հայ եր­գի ու պա­րի բնա­գա­ւառ­նե­րէն ներս գուր­գու­րանք տա­ծե­լով հայ նոր սե­րուն­դին հան­դէպ, բծախն­դիր գոր­ծով, բայց եւ ան­սահ­ման համ­բե­րու­թեամբ ու ըն­կե­րա­յին իւ­րա­տիպ խառ­նո­ւած­քով։
­Մայ­քի ե­րե­ւու­մը յու­նա­հայ մշա­կու­թա­յին կեան­քին մէջ իր ա­ռա­ջին շո­ղար­ձա­կում­նե­րը ու­նե­ցաւ 70-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն, երբ ան մնա­յուն վե­րա­դար­ձաւ Գա­նա­տա­յէն եւ այ­նու­հե­տեւ իր ներ­կա­յու­թիւ­նը զգա­լի դար­ձուց իր շրջա­պա­տին մէջ։
Այն տա­րի­ներն էին, երբ Յու­նաս­տա­նի մէջ Հա­մազ­գա­յի­նը կը հե­տե­ւէր հա­մա­գա­ղու­թա­յին կազ­մա­կերպ­չա­կան նոր սկիզ­բին, եւ տե­ղա­կան յանձ­նա­խում­բի մը, մշա­կոյ­թի սի­րա­հար­նե­րու շրջա­նա­կէն, կը դառ­նար կազ­մա­կեր­պա­կան միա­ւոր՝ վար­չա­կան եւ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան զոյգ դի­մա­գի­ծով։ Այս բո­լո­րին լոյ­սին տակ, վար­չու­թիւն­նե­րուն մէջ Մայք պի­տի ե­րեւ­նար որ­պէս ան­դամ, եւ իր զօ­րա­ւոր ան­հա­տա­կա­նու­թեամբ ու գոր­ծե­լու անս­պառ ո­գիով պի­տի սա­տա­րէր Հա­մազ­գա­յի­նի նո­ւա­ճում­նե­րուն։
­Միու­թեան այդ օ­րե­րու է­ջե­րը լի են փայ­լուն ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րով՝ բա­նաս­տեղ­ծա­կան ու գրա­կան ե­րե­կո­նե­րու, համ­բա­ւա­ւոր Ալ­բա­կօ Նո­վե­լո­յի հայ ճար­տա­րա­պե­տու­թեան ներ­կա­յա­ցում­նե­րու, Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նին ու Կո­մի­տա­սին նո­ւի­րո­ւած ան­մո­ռա­նա­լի ե­լոյթ­նե­րու, շար­ժա­պատ­կե­րի, երգ­չախմ­բա­յին, թա­տե­րա­կան ու պա­րա­յին ձեռ­նարկ­նե­րու ծաղ­կուն տա­րի­նե­րով։
Այս բո­լո­րին մէջ կար Մայ­քի շեշ­տո­ւած ան­հա­տա­կա­նու­թեան կնի­քը, բծախն­դիր գոր­ծի, կա­տա­րեա­լին ձգտե­լու մար­մաջն ու հե­տապն­դու­մը, ո­րոնք օ­րի­նա­կե­լի մա­տու­ցու­մով դրոշմ թո­ղե­ցին յու­նա­հայ կեան­քի մշա­կու­թա­յին գոր­ծու­նէու­թեան վրայ։
Այդ բո­լո­րը ը­րաւ ան­շուք, ա­նաղ­մուկ, ա­ռանց եր­բեք լու­սար­ձակ­նե­րը իր վրայ քա­շե­լու։ Սա­կայն, Մայ­քին շուրջ գտնո­ւող իր գոր­ծա­կից­նե­րը գի­տէին, թէ գոր­ծի յա­ջո­ղու­թեան գրա­ւա­կա­նը ար­դէն դրո­ւած էր ա­նոր կող­մէ, իսկ ստա­ցո­ւած ար­դիւն­քը պի­տի ըլ­լար գե­րա­զանց ու գո­վե­լի։
­Նոյ­նիսկ երբ այ­լեւս Հա­մազ­գա­յի­նի ըն­տա­նի­քը օժ­տո­ւե­ցաւ ա­ւե­լի ե­րի­տա­սարդ տար­րե­րով, Մայ­քը հոն էր, պատ­րաստ իր պար­տա­կա­նու­թեան տէր կանգ­նե­լու, շի­նիչ խրատ­ներ տա­լու, ե­րի­տա­սարդ­նե­րը գրկե­լու։ Ա­նոնք ալ զգա­ցին Մայ­քի գուր­գու­րոտ գիր­կը, այն որ լայ­նօ­րէն իր մէջ ա­ռաւ մեծն ու պզտի­կը, եր­գողն ու պա­րո­ղը, բե­մի սպա­սար­կուն, աս­մուն­քողն ու ե­րա­ժիշ­տը, նո­րեկ կամ փոր­ձա­ռու վար­չա­կա­նը։ Բո­լո­րին հա­մար բա­րի խօսք մը կար, այն բա­րու­թիւ­նը, որ Մայ­քի նկա­րագ­րին ան­բա­ժա­նե­լի մասն էր, այն յատ­կա­նի­շը, որ մին­չեւ իր կեան­քի վեր­ջին տա­րի­նե­րը պա­հեց ա­նա­ղարտ ու ան­փո­փոխ։
Ս­տո­րեւ, կու տանք Մայք Տիլ­սի­զեա­նի ան­ցեա­լի գոր­ծա­կից­նե­րէն, ա­նոր հետ ճամ­բայ կտրած ընկ. Կի­րա­կոս Մկր­տի­չեա­նի դամ­բա­նա­կան խօս­քը, որ ար­տա­սա­նո­ւե­ցաւ հան­գու­ցեա­լի թաղ­ման օ­րը։ Գ­րու­թիւ­նը լա­ւա­գոյն կեր­պով կը գծէ Մայք Տիլ­սի­զեան մար­դուն եւ հա­մազ­գայ­նա­կա­նին կեր­պա­րը, որ­պէս մշա­կոյ­թի ծա­ռայ, գա­ղա­փա­րա­կան ըն­կեր, սրտա­մօ­տիկ բա­րե­կամ, ազ­նո­ւա­սիրտ անձ։

Ան­սա­կարկ նո­ւի­րեա­լին-ծա­ռա­յո­ղին՝ Մայք Տիլ­սի­զեա­նին…

ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ Կ.

1922-ի Իզ­մի­րի ա­ղէ­տը հայ ժո­ղո­վուր­դի պատ­մա­կան սեւ ու ճեր­մակ ի­րա­դար­ձու­թիւն-պա­տա­հար որ­պէս, ան­կիւ­նա­դար­ձա­յին հանգրուան կա­րե­լի է կո­չել ան­պայ­ման…
­Քա­նի ժո­ղո­վուր­դի մը, հայ ժո­ղո­վուր­դին մնա­ցոր­դա­ցին կէ­սէն ալ ա­ւե­լին, 1915-ի այս­պէս ը­սո­ւած՝ ցե­ղաս­պա­նա­կան ահ­ռե­լի սպան­դէն ետք, երկ­րորդ ան­գամ հայ­րե­նա­հան ու վերջ­նա­կա­նա­պէս հո­ղէն ու բահ-բրի­չէն բո­լո­րո­վին կտրո­ւած հայ ժո­ղո­վուր­դը այ­լեւս, կրկին ան­գամ ու ալ ա­ւե­լի հե­ռա­ւոր ա­փեր հաս­նե­լու ու­ղին էր, որ կը ստի­պո­ւէր ընտ­րել:
­Յար ու նման ձե­ւով Մայ­քի ա­պա­գայ ծնող­քը՝ լի ար­կա­ծախնդ­րա­կան վտանգ­ներն ան­տե­սե­լով՝ մայ­րը (Ա­զա­տը) իր քրոջ հետ մա­զա­պուրծ ա­զա­տած կը յա­ջո­ղին Իզ­մի­րէն նա­ւով հաս­նիլ «­Խիոս» յու­նա­կան կղզին եւ ուր պատս­պա­րան կը գտնեն «Relief»ի կող­մէ տե­ղա­կա­յո­ւած որ­բա­նո­ցէն ներս:
Դժ­բախ­տա­բար, ո­րոշ ժա­մա­նակ մը ետք, Մայ­քի մօ­րաք­րոջ հի­ւան­դու­թեան պատ­ճա­ռով, մայ­րը իր քրոջ դար­ման­ման մի­ջոց­ներ փնտռե­լու հար­կադրան­քէն պար­տա­ւո­րո­ւած, հա­զար ու մէկ դժուա­րու­թիւն­ներ յաղ­թա­հա­րե­լով վեր­ջա­պէս կը յա­ջո­ղին Փի­րէա-Աթէնք հաս­նիլ, ուր դժբախ­տա­բար քոյ­րը փրկե­լու հա­մար գոր­ծադ­րո­ւած բո­լոր մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը ի թե­րեւ կ­՚ել­լեն ու կը մեռ­նի…
­Հոս՝ Ա­թէնք, ո­րոշ տա­րի­ներ ետք, պա­տեհ ա­ռի­թով մը բախ­տը կ­՚ու­նե­նայ ճանչ­նա­լու Մայ­քին ա­պա­գայ հայ­րը (­Պաղ­տա­սա­րը), որ ան ալ բազ­մա­զան չար­չա­րանք­նե­րէ ետք ե­կած ու հաս­տա­տո­ւած էր Ա­թէնք, ու կ­՚ո­րո­շեն ի­րենց բախ­տե­րը միաց­նել պսա­կադրու­թեամբ ու ա­պա հաս­տա­տո­ւիլ «­Տուր­ղու­թի»:
Ա­նո­րո­շու­թեան մէջ կա­տա­րո­ւած այս ոս­տումն է, որ ա­նոնց այս նոր փոր­ձա­ռու­թիւնն էր, որ կը վե­րա­ծո­ւէր Մայ­քի ծննդո­ցին տուն տո­ւող պատ­ճա­ռին, 1937-ին:
­Յա­ջոր­դա­բար Մայք Տիլ­սի­զեա­նը իր ման­կու­թե­նէն՝ պա­տա­նու­թեան-ե­րի­տա­սար­դու­թեան տա­րի­նե­րը բո­լո­րե­լէ ետք, երբ իր ար­մա­տա­խիլ ա­պա­գայ գո­յու­թիւ­նը տնօ­րի­նե­լու փո­խընտ­րու­թեանց ե­րախ­տիք­նե­րու չգո­յու­թեան մը առ­ջեւ կը գտնուի, այս պա­րա­գա­յին կ­՚ո­րո­շէ այս ան­գամ որ­պէս «տնտե­սա­կան պան­դուխտ» տե­ղա­փո­խո­ւիլ Գա­նա­տա 1956-ին ու աս­պա­րէզ կը գտնէ ոս­կեր­չու­թեան ծի­րէն ներս, կա­տա­րե­լա­գոր­ծե­լով իր ար­հես­տա­գի­տա­կան բո­լոր հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րը զինք հասց­նե­լով բծախն­դիր վար­պե­տի մը:
­Հոն բախ­տը կ­՚ու­նե­նայ նաեւ իր սերն­դա­կից ե­գիպ­տա­հայ գաղ­թա­կան-պան­դուխտ­նե­րու հետ եւս յա­րա­բե­րո­ւիլ ու ա­նոնց­մով շա­ղո­ւիլ:
Ատ­լան­տեան ով­կիա­նո­սէն ան­դին ծա­ւա­լող հա­յու­թիւ­նը ու մա­նա­ւանդ այ­լա­սեր­ման ա­նոր բո­լոր դա­ժան կա­րե­լիու­թիւն­նե­րուն դի­մաց երբ Մայ­քը կը զգար որ ա­ռան­ձին ու ա­նօգ­նա­կան է մնա­ցած, ան իր սոս­կա­կան հա­յու գո­յու­թիւ­նը պա­հե­լու-պահ­պա­նե­լու բա­ցա­ռիկ բնազ­դա­յին մղու­մով մը, կը յա­րի «­Հա­մազ­գա­յին ըն­կե­րու­թեան» շար­քե­րուն որ ար­դէն հա­րիւր-հա­զա­րա­ւոր հայ գաղ­թա­կան խլեակ­նե­րուն ո­գե­ղէն պա­տո­ւարն ու պաշտ­պանն էր դար­ձած, 1928 Մա­յիս 28-ին Գա­հի­րէի մէջ հիմ­նո­ւե­լէն ետք, ինչ որ մշա­կոյ­թի եւ կրթու­թեան ճամ­բով հա­յա­պահպա­նում ու հա­յա­կեր­տում ա­ռա­ջադրե­լով՝ ա­ռա­ւել պե­տա­կա­նու­թեան բա­ցը դար­մա­նե­լով եւ դեռ աշ­խար­հաց­րիւ հա­յու­թեան ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան պա­հանջ­նե­րը հե­տապն­դե­լով:
­Տա­րա­գիր ու ցի­րու­ցան ե­ղած հա­յու­թիւ­նը այ­նու­հե­տեւ քայլ առ քայլ պի­տի կազ­մա­կեր­պո­ւէր, պի­տի միա­նար, կա­ռու­ցա­նե­լու հա­մար մէկ հա­յու­թիւն, ա­պա­գա­յի նոյն տես­լա­կա­նով:
­Մայ­քին հա­մար ա­պա­գա­յի տեն­չը ու­նե­նա­լու տես­լա­կա­նը՝ ա­պազ­գայ­նաց­նող, ա­հա­ւոր պայ­ման­նե­րու դի­մաց՝ ու­րիշ բան չէր ե­թէ ոչ մար­գա­րէա­ցում էր ու միա­ժա­մա­նակ ո­գե­զի­նա­ցում՝, ան­սա­կարգ նո­ւի­րում:
Ու զի­նո­ւո­րագ­րո­ւե­ցաւ «­Հա­մազ­գա­յի­նին» ու որ­պէս հա­ւա­տա­ւոր ուխտեալ ծա­ռա­յեց ա­նոր ան­սա­կարկ:
­Մայք Տիլ­սի­զեա­նը կը վե­րա­դառ­նար Յու­նաս­տան 1970-ին ու այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին էր, որ Յու­նաս­տա­նի «­Հա­մազգա­յինն» ալ ո­րո­շած էր վե­րաքն­նու­թեան են­թար­կել իր ծրա­գիր-կա­նո­նա­գի­րը, ար­դէն Յու­նաս­տա­նի դա­տա­կան ա­տեա­նին յանձ­նած կը սպա­սէր ա­նոր վա­ւե­րաց­ման ո­րը բա­րե­բախ­տա­բար ի­րա­գոր­ծո­ւե­ցաւ ան, հե­տե­ւա­բար Յու­նաս­տա­նի «­Հա­մազ­գա­յինն» ալ որ­պէս Շր­ջա­նա­յին վար­չու­թիւն կը գոր­ծէր Սու­րիոյ, Լի­բա­նա­նի, Գա­նա­տա­յի, Ա­մե­րի­կա­յի ա­րե­ւե­լեան եւ ա­րեւմ­տեան շրջան­նե­րու կող­քին եւ ո­րուն մաս­նակ­ցու­թիւ­նը կը բե­րէր նաեւ Մայ­քը:
­Ժա­մա­նա­կը հա­սած էր:
­Նո­րե­րը կա­մաց-կա­մաց փո­խա­րի­նե­լով հիմ­նա­դիր­նե­րը կը շա­րու­նա­կէին յա­ռաջ­խա­ղաց­քը:
Բ­նու­թեան իսկ օ­րէն­քով, մշտա­փո­փոխ-յա­րա­փո­փոխ կեան­քը նոյն հու­նով կ­՚ըն­թա­նար ու վե­րա­նո­րո­գո­ւած կա­ռոյ­ցով մը կրկին ու միշտ Մայքն ալ այս հանգ­րո­ւա­նին եւս, նոյն ար­մատ­նե­րուն յե­նած ու թե­ւե­րը սոթ­տած կը գոր­ծէր ու նո­րագ­րեալ ան­դամ­նե­րու մաս­նակ­ցու­թեամբ «­Հա­մազ­գա­յին»ի ուռ­ճաց­ման հա­մար կը տքնէր:
­Վե­րա­նո­րոգ­ման նոյն ա­ւի­շով կեն­սա­ւո­րո­ւած «­Հա­մազ­գա­յին»ը ինք­զինքն էր, որ կը հաս­տա­տէր եւ իր լրիւ ան­դամ­նե­րու մաս­նակ­ցու­թեամբ քա­նի ա­նոնք՝ պա­րա­խում­բին, թա­տե­րա­խում­բին, երգ­չա­խում­բին ու մշա­կու­թա­յին ձեռ­նարկ­նե­րու կազ­մա­կերպ­չա­կան յանձ­նա­խում­բին մաս­նակ­ցող ան­դամ­ներն էին:
Մ­շա­կու­թա­յին նո­րաս­տեղծ ի­րադ­րու­թեանց պայ­ման­նե­րուն մէջ, «­Հա­մազ­գա­յին»ի գոր­ծու­նէու­թիւ­նը վստահ որ կրկնակ գոր­ծու­նէու­թեամբ, ճի­գի կրկնակ լա­րու­մի ու ընդ­հա­նուր զօ­րա­շարժ մըն էր, որ ի սպառ են­թար­կո­ւած էր. Տար­բեր ալ չէր կրնար ըլ­լալ քա­նի ժա­մա­նակ­նե­րը այդ կը պա­հան­ջէին, երբ մա­նա­ւանդ յա­ջոր­դող տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին, տա­րո­ւէ-տա­րի ալ ա­ւե­լի կը բազ­մա­նա­յին օ­տար եր­կիր­նե­րու կող­մէ ճա­նա­չում­նե­րու հո­սան­քը՝ «­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան» ուղ­ղու­թեամբ:
Այդ­պէս էին բո­լոր մեծ գոր­ծե­րը. եր­կու լծակ­նե­րու վրայ է որ կը յե­նո­ւին՝ ե­րա­զին ու աշ­խա­տան­քին՝ «աշ­խա­տան­քը ա­ռանց ե­րա­զի երկ­րի մէջ կը մնայ, իսկ տե­սիլ­քը ա­ռանց աշ­խա­տան­քի եր­կին­քին մէջ կը մնայ» հե­տե­ւա­բար ա­մէն աշ­խա­տան­քի ար­դիւնք, որ­պէս շէնք ու կա­ռու­ցում կը նկա­տո­ւի՝ ե­րա­զին մարմ­նա­ւո­րու­մը՝ բո­լո­րին աշ­խա­տան­քով:
Այդ մարմ­նա­ցումն էր նաեւ Մայ­քը ե­րա­զի, ձգտու­մի ու անս­պառ աշ­խա­տան­քի ճամ­բով ու ման­րա­մասն քննե­լով «­Հա­մազ­գա­յին»ի կող­մէ կա­տա­րո­ւած ո­րե­ւէ ձեռ­նարկ:
Այս­պէս ա­հա, բախ­տո­րոշ ճա­կա­տագ­րին յանձ­նո­ւե­լէ ետք շնչաս­պառ կը մեկ­նի տքնա­ջան մահ­կա­նա­ցուն, որն իր պար­տա­ւո­րու­թիւն­նե­րը լրիւ կա­տա­րել-յանձ­նե­լէն ետք:
«­Հա­մազ­գա­յին»ի հա­րիւ­րա­ւոր ան­դամ-ան­դա­մու­հի­նե­րու, ինչ­պէս նաեւ Հայ Յե­ղա­փո­խու­թեան Դաշ­նակ­ցու­թեան Յու­նաս­տա­նի գե­րա­գոյն պա­տասխա­նա­տու մարմ­նոյ, ինչ­պէս «Ա­րամ Մա­նու­կեան» կո­մի­տէի-կո­մի­տէու­թեան ու հա­րիւ­րա­ւոր գա­ղա­փա­րա­կից ըն­կեր-ըն­կե­րու­հի­նե­րուն կող­մէ բա­րի ճա­նա­պարհ:
Ու հողդ թե­թեւ, հա­պա ցա­ւակ­ցու­թիւն­ներ՝ իր բո­լոր հա­րա­զատ­նե­րուն ու պա­րա­գա­նե­րուն: