Մայ­րե­նի ­լե­զո­ւի ­մի­ջազ­գա­յին օր

­Նո­րա ­Քիւր­տօղ­լեան- Գու­յում­ճեան

­Մայ­րե­նի լե­զո­ւի մի­ջազ­գա­յին օ­րը ա­ռիթ կ­՛ըն­ծա­յէ բո­լո­րիս որ պահ մը մեր մտա­ծում­նե­րը կեդ­րո­նաց­նենք մե՛ր մայ­րե­նիին վրայ:
­Լե­զո­ւի հիմ­նա­կան գոր­ծո­ղու­թիւ­նը հա­ղոր­դակ­ցու­թիւնն է: ­Սա­կայն հա­ղոր­դակ­ցե­լու-յա­րա­բե­րո­ւե­լու մի­ջոց ըլ­լա­լէ ա­ռաջ ու վերջ, լե­զուն ժո­ղո­վուր­դի մը ար­ժէք­նե­րուն եւ սկզբունք­նե­րուն, մտա­յին ու մշա­կու­թա­յին ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րուն, ա­ռա­ջադ­րանք­նե­րուն, քա­ղա­քա­կան եւ ըն­կե­րա­յին բա­րո­յա­կա­նու­թեան ար­տա­յայ­տիչն է: ­Միեւ­նոյն ազ­գին պատ­կա­նող ան­հատ­նե­րուն՝ «ազ­գա­կից­նե­րուն» մի­ջեւ զի­րար ճանչ­նա­լու գոր­ծօն եւ հա­սա­րակ յայ­տա­րար: Ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թիւն եւ միու­թիւն կեր­տե­լու ազ­դակ:
Այ­սինքն հա­ղոր­դակ­ցու­թեան գոր­ծիք ըլ­լա­լէ ա­ւե­լի, լե­զուն ար­ժէք է:
Unesco-ի լե­զո­ւա­բան­նե­րու ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րը աշ­խար­հի վտան­գո­ւած լե­զու­նե­րը գրան­ցած են «Աշ­խար­հի վտան­գո­ւած լե­զու­նե­րու Աթ­լաս»ին վրայ հե­տե­ւեալ հինգ խմբա­ւո­րում­նե­րու կար­գա­վի­ճա­կով.-
ա.- «­Խո­ցե­լի» կը նկա­տո­ւին այն լե­զու­նե­րը, ո­րոնք կը խօ­սո­ւին ե­րե­խա­նե­րու եւ պա­տա­նի­նե­րու կող­մէ, բայց սահ­մա­նա­փակ վայ­րե­րու մէջ (օ­րի­նակ՝ միայն տան մէջ):
բ.- «­Հաս­տա­տօ­րէն վտան­գո­ւած» կը նկա­տո­ւին այն լե­զու­նե­րը, ո­րոնք այ­լեւս չեն ու­սու­ցո­ւիր ե­րե­խա­նե­րուն իբ­րեւ մայ­րե­նի լե­զու՝ տան մէջ:
գ.- «Խս­տօ­րէն վտան­գո­ւած»՝ երբ լե­զուն կը խօ­սին միայն մեծ մայ­րերն ու մեծ հայ­րե­րը եւ ա­նոնց սերն­դա­կից­նե­րը, մինչ ծնող­նե­րը հա­ւա­նա­բար կը հաս­կը­նան, բայց չեն գոր­ծա­ծեր զայն՝ ի­րա­րու եւ զա­ւակ­նե­րուն հետ հա­ղոր­դակ­ցե­լու հա­մար:
դ.- «­Ճա­կա­տագ­րա­կա­նօ­րէն վտան­գո­ւած» կը նկա­տո­ւին լե­զու­ներ, ո­րոնք հա­զո­ւա­դէ­պօ­րէն ու մաս­նա­կի պա­րա­գա­նե­րու միայն կ­՛օգ­տա­գոր­ծուին ե­րէց սե­րուն­դին կող­մէ:
Եւ վեր­ջա­պէս
ե.- «­Յան­գած» կ­՛ո­րա­կո­ւին լե­զու­ներ, ո­րոնք չեն գոր­ծա­ծո­ւիր: Այ­լեւս այդ լե­զու­նե­րով ոչ մէկ խօ­սող մնա­ցած է:
Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը 2010-ին նե­րա­ռո­ւե­ցաւ Unesco-ի «Աշ­խար­հի վտան­գո­ւած լե­զու­նե­րու Աթ­լաս»ին վրայ, դա­սո­ւե­լով «խիստ վտան­գո­ւած» գ. խմբա­ւո­րու­մին մէջ:
Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հա­մար Une-sco-ի լե­զո­ւա­բան­նե­րու այս հաս­տա­տու­մը մտա­հո­գիչ է ան­կաս­կած, միա­ժա­մա­նակ ա­հա­զան­գիչ պատ­գամ է ուղ­ղո­ւած այդ լե­զո­ւին տի­րոջ՝ հայ հա­սա­րա­կու­թեան, յատ­կա­պէս սփիւռ­քա­հա­յու­թեան, որ­պէս­զի զայն վե­րա­կեն­դա­նաց­նե­լու մեծ ճի­գի նուի­րո­ւի եւ ա­ռաջքն առ­նէ, որ ա­նի­կա չհաս­նի «ե» խմբա­ւո­րու­մին, այ­սինքն «յան­գած լե­զու» կար­գա­վի­ճա­կին:
Այդ տա­րո­ղու­թեամբ ճի­գը ան­պայ­ման կը նշա­նա­կէ կեան­քի պայ­ման­նե­րուն դէմ եր­թալ, կ­՛են­թադ­րէ յանձ­նա­ռու դառ­նալ բազ­մա­կող­մա­նի նո­ւի­րո­ւա­ծու­թեան: ­Կը նշա­նա­կէ մե­ծով-պզտի­կով ա­հա­ւոր պայ­քար մղել ա­ռար­կա­յա­կան պայ­ման­նե­րու դէմ:
­Պատ­մու­թեան ժա­մա­նա­կին մէջ ազ­գեր կը յա­րա­տե­ւեն եւ կը զար­գա­նան այն­քան ա­տեն, որ ի­րենց լե­զուն կը պահ­պա­նեն եւ կը զար­գաց­նեն: ­Մինչ հա­կա­ռա­կը պա­տա­հած է, ազ­գեր տկա­րա­ցած եւ կոր­սո­ւած են՝ երբ ի­րենց լե­զուն ան­տե­սո­ւած, տկա­րա­ցած ու կոր­սո­ւած է:
­Մաս­նա­գէտ­նե­րու ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ ցոյց կու տան, թէ լե­զուն ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն փոխ­ներ­գոր­ծու­թեան կապ ու­նի մար­դու մտա­ծո­ղու­թեան հետ: ­Լե­զուն կը խո­րաց­նէ մտա­ծու­մը եւ ա­նոր կա­րո­ղու­թիւ­նը եւ փո­խա­դար­ձա­բար՝ մտա­ծու­մը կը մշա­կէ ու կը հարս­տաց­նէ լե­զուն: ­Պա­տա­հա­կան չէ որ բո­լոր եր­կիր­նե­րուն մէջ, ­Լե­զուն եւ ­Շա­րադ­րու­թիւ­նը իբ­րեւ մէկ դաս՝ հիմ­նա­կան դա­սե­րէն կը նկա­տո­ւի եւ հա­մալ­սա­րա­նա­կան մուտ­քի քննու­թիւն­նե­րուն նիւթ է ան, ան­կախ թէ քննո­ւող ա­շա­կեր­տը ինչ ուս­ման ճիւղ պի­տի հե­տե­ւի:
Այս­պէս ալ, ազ­գա­յին ան­կա­խու­թեան ու միաս­նա­կա­նու­թեան գա­ղա­փար­նե­րը եւ բար­գա­ւաճ­ման իղ­ձը զօ­րա­ւոր են ժո­ղո­վուր­դին մէջ, ե­թէ ա­ճած եւ մշակ­ման բարձր մա­կար­դա­կի նո­ւա­ճած ըլ­լայ մայ­րե­նի լե­զուն:
­Մեր պա­րա­գա­յին, սփիւռ­քի հայ սե­րունդ­նե­րը, ըն­կե­րու­թեան գոր­ծօն ան­դամ դառ­նա­լու հո­գե­կան ու զգա­ցա­կան ամ­բող­ջաց­ման գոր­ծըն­թա­ցը կ­՛ապ­րին եր­կու տար­բեր մշա­կոյթ­նե­րու ընդ­մէ­ջէն, մէկ կող­մէն հայ­կա­կան ըն­տա­նի­քէն փո­խան­ցո­ւած պատ­կա­նե­լիու­թեան ժա­ռան­գով, եւ միւս կող­մէն ի­րենց բնա­կած երկ­րի մշա­կու­թա­յին եւ քա­ղա­քա­կան ի­րա­կա­նու­թեան կազ­մա­ւո­րու­մով:
Ս­փիւռ­քի հայ ե­րե­խան եւ պա­տա­նին լա­ւա­գոյն պա­րա­գա­յին կը մեծ­նան եր­կու լե­զու­նե­րու ներ­գոր­ծու­թեամբ եւ գոր­ծա­ծու­թեամբ: Այս պա­րա­գա­յին նոյ­նիսկ դրա­կան կ­՛ըլ­լար լե­զու­նե­րու եւ մշա­կոյթ­նե­րու ի­րա­րազ­դե­ցու­թիւ­նը ե­րե­խա­նե­րու հո­գեմ­տա­ւոր զար­գաց­ման հա­մար, ե­թէ՛ հա­յե­րէ­նը չտու­ժէր եւ հարց չդրուէր, թէ ո՞ր լե­զո­ւին հետ ա­ւե­լի մտե­րիմ կապ կը մշա­կեն, ո՞ր լե­զո­ւով կը մտա­ծեն ա­նոնք:
­Լե­զո­ւին տի­րա­պե­տել չի նշա­նա­կեր միայն ա­նոր ար­տա­յայ­տու­թեան ձե­ւե­րուն ըն­տե­լա­նալ, այլ լե­զո­ւին ընդ­մէ­ջէն ան­հա­տը ու մա­նա­ւանդ պա­տա­նին կը կա­պո­ւի դէպ­քե­րու, դէմ­քե­րու, ապ­րում­նե­րու: ­Յու­շեր կը կազ­մա­ւո­րէ եւ ազ­գա­յին ինք­նու­թիւն կը կեր­տէ ու կը մշա­կէ: ­Յա­ճախ կը լսենք. «սա կամ նա լե­զո­ւին լաւ կը տի­րա­պե­տեմ»: ­Խոր­քին մէջ շրջո­ւած ի­մաստն է ի­րա­կա­նու­թիւ­նը.- լե­զուն է որ մեր վրայ կը տի­րա­պե­տէ…:
Unesco-ի «Աթ­լաս»ի ըն­թեր­ցումս յի­շո­ղու­թեանս խո­շո­րա­ցոյ­ցով միտքս բե­րաւ ան­ցեա­լի դի­պուկ պատ­կեր­ներ, ո­րոնց­մէ մէ­կը հե­տե­ւեալն է.-
Ան­ցեա­լի սի­րե­լի եւ այն­քա՜ն օ­րի­նա­կե­լի պատ­կեր­նե­րէն մէկն է: Ե­րի­տա­սար­դա­կան միու­թեան ան­դա­մակ­ցու­թեանս տա­րի­նե­րուն, երբ պա­հանջք դրո­ւած էր ազ­դու մի­ջոց ի գործ դնել նոր սե­րուն­դին մէջ հա­յե­րէն լե­զո­ւի եւ գրա­կա­նու­թեան թա­փան­ցու­մին եւ զար­գաց­ման հա­մար, փա­փա­քող եւ լե­զո­ւա­կան ո­րոշ նա­խա­պայ­ման­ներ լրաց­նող ե­րի­տա­սարդ­նե­րու կո­րիզ մը կազ­մո­ւե­ցաւ, որ հե­տե­ւե­ցաւ հա­յոց լե­զո­ւի յա­տուկ դա­սըն­թացք­նե­րու շար­քի մը: ­Լե­զուա­կան գի­տե­լիք­նե­րը ճո­խաց­նե­լէ ան­դին, ծա­նօ­թա­ցաւ մեր գրա­կա­նու­թեան հե­ղի­նակ­նե­րուն, ա­նոնց ան­ժա­ման­ցե­լի գոր­ծին ու խօս­քին: Այդ ե­րի­տա­սարդ­նե­րը ի­րենց կար­գին, հա­յե­րէն կար­դալ ու գրել սոր­վե­ցու­ցին, այլ տե­սա­կի դա­սըն­թացք­նե­րու նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ մը, յու­նա­խօս՝ բայց հա­յե­րէն սոր­վե­լու զօ­րա­ւոր փա­փաք ու­նե­ցող ի­րենց ըն­կեր­նե­րուն:
Այս­պէս, կար­ծես օ­ղակ­նե­րը մէ­կը միւ­սին մէջ անց­նե­լով մարդ­կա­յին շղթայ մը կազ­մո­ւած էր մայ­րե­նի լե­զո­ւին փառ­քը պահ­պա­նե­լու եւ փո­խան­ցե­լու հա­մար: Այդ նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րուն ար­դիւնք­նե­րը ան­վի­ճե­լիօ­րէն կը վա­յե­լեն մին­չեւ այ­սօր թէ՛ մաս­նա­կից­նե­րը՝ ան­հա­տա­բար, թէ՛ մեր գա­ղու­թը, իր հա­ւա­քա­կան կեան­քին մէջ:
­Լե­զուն կեն­դա­նի բջիջ է: Ե­թէ չսոր­վինք, չգոր­ծա­ծենք, չզար­գաց­նենք, կը մեռ­նի:
Այ­սօր սփիւռ­քի հա­յը հե­ռու է հայ գրքէն, հա­յա­տառ թեր­թէն, կապ չու­նի հայ գրա­կա­նու­թեան հետ: ­Կը խօ­սինք հա­յա­խօ­սու­թեան տկա­րաց­ման, նա­հան­ջի, նոյ­նիսկ ան­գոր­ծա­ծա­կա­նու­թեան մա­սին:
Մ­տա­հո­գու­թիւն­ներ կ­՛ար­տա­յայ­տենք, լու­ծում­ներ կ­՛ո­րո­նենք, խորհրդա­ժո­ղով­ներ կը կազ­մա­կեր­պենք, սփիւռ­քի հա­յուն մօտ մայ­րե­նի լե­զո­ւին զօ­րաց­ման հա­մար ա­ռա­ջարկ­ներ կ­՛ը­նենք: ­Բայց այն­քան ա­տեն որ, Unesco-ի հաս­տա­տու­մով ալ, հա­յե­րէն «կը խօ­սին միայն մեծ մայ­րերն ու մեծ հայ­րե­րը եւ ա­նոնց սերն­դա­կից­նե­րը, մինչ ծնող­նե­րը հա­ւա­նա­բար կը հասկ­նան, բայց չեն գոր­ծա­ծեր զայն՝ ի­րա­րու եւ զա­ւակ­նե­րուն հետ հա­ղոր­դակ­ցե­լու հա­մար», այն­քան ա­տեն որ օ­րի­նա­կի հա­մար՝ իբ­րեւ ծնողք հպարտ ենք երբ մեր զա­ւա­կը անգ­լե­րէն լե­զո­ւին կը տի­րա­պե­տէ, մինչ գոհ ենք երբ ան հա­յե­րէ­նը գի­տէ այն­չափ որ հասկ­նայ լսա­ծը եւ մի քա­նի բա­ռեր քով-քո­վի դնե­լով միտք մը հա­զիւ կա­րե­նայ ար­տա­յայ­տել, այն­քան ա­տեն որ ճիգ չենք ը­ներ տան մէջ հա­յե­րէն խօ­սե­լու, կը նշա­նա­կէ թէ չենք անդ­րա­դար­ձած լրջու­թիւ­նը այն մար­տահ­րա­ւէ­րին, ո­րուն առ­ջեւ կը գտնո­ւինք այ­սօր ազ­գո­վին:
­Ճիշդ է, որ ներ­կայ սե­րուն­դին մէջ կան ան­ձեր ո­րոնց հա­յե­րէ­նի մէջ տկար տի­րա­պե­տու­մը ար­գելք չէ որ ա­նոնք հպար­տօ­րէն հայ զգան: ­Նոյն­պէս հաս­տա­տե­լի է, որ բո­լոր հա­յա­խօս ան­ձե­րը ան­պայ­ման ազ­գա­յին կեան­քին մէջ բարձր նո­ւի­րո­ւա­ծու­թեամբ չեն յատ­կան­շո­ւիր: ­Սա­կայն պի­տի ըն­դու­նինք նաեւ, որ «հա­յե­րէն չեմ գի­տեր, բայց հայ կը զգամ» մտայ­նու­թեան զոհն ենք ընդ­հա­նու­րով: Այդ մտա­ծո­ղու­թեան դէմ պայ­քա­րե­լու կամ­քը գրե­թէ գո­յու­թիւն չու­նի կար­ծէք, բո­լոր մա­կար­դակ­նե­րու վրայ:
­Խու­սա­փում մը կայ պա­հան­ջե­լէ, որ ան­պայ­ման հա­յե­րէն խօ­սո­ւի հայ­կա­կան մի­ջա­վայ­րի մէջ:
Իբ­րեւ ազ­գա­յին միա­ւոր յա­րա­տե­ւե­լու հա­մար նա­խա­պայ­ման է որ ազ­գի մշա­կոյ­թին եւ ա­նոր հիմք՝ լե­զո­ւին հետ հայ ան­հա­տի կա­պը սեր­տա­նայ: Անժխ­տե­լի է դպրո­ցին, մա­մու­լին, կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րուն դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը՝ ա­մէն մէ­կը իր ծի­րէն ներս եւ բո­լո­րը միա­սին՝ գոր­ծակ­ցա­բար: Իսկ ա­ռաջ­նա­հերթ տեղ կը գրա­ւէ ան­հա­տա­կան կամ­քը:
­Հայ ան­հատ­նե­րը ինք­նա­դաս­տիա­րա­կու­թեամբ եւ ինք­նա­զար­գաց­մամբ, կրնան մշա­կել սէ­րը հա­յե­րէն լե­զո­ւին հան­դէպ եւ սկսիլ մտա­ծել հա­յե­րէ­նով: Ա­պա թե­րեւս ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը փրկո­ւի «խիստ վտան­գուած լե­զու» ըլ­լա­լէ եւ վերս­տին դառ­նայ ներշն­չող ու մեզ ար­տա­յայ­տող մեր «մայ­րե­նին»:
Անձ­նա­կան կամ­քով եւ մէկս միւ­սին՝ զի­րար մղե­լով:
Ի վեր­ջոյ ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թեան հարց է: