19 Նոյեմբեր 1918ին, հարիւր տարի առաջ, Պոլսոյ մէջ վախճանեցաւ հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր հարստութեան անխոնջ ու բազմահմուտ պահապաններէն եւ վաստակաշատ մշակներէն Մաղաքիա Արք. Օրմանեան։
Ուշագրաւ զուգադիպութեամբ մը, Օրմանեան վախճանեցաւ ճիշդ այն օրը՝ Նոյեմբեր 19ին, երբ 1896 թուականին ընտրուած էր Պոլսոյ Հայոց Պատրիարք՝ 12 տարի ղեկավարելու համար համազգային կարեւորութեամբ այդ նուիրապետական աթոռը, հայ ժողովուրդի բազմադարեան պատմութեան ծայր աստիճան կարեւոր ու փոթորկալի մէկ ժամանակաշրջանին։
Պոլսոյ Հայոց Պատրիարք իր ընտրութենէն առաջ արդէն մեծ հեղինակութիւն էր Օրմանեան՝ իբրեւ գիտուն աստուածաբան եւ ներհուն հայագէտ։ Իբրեւ այդպիսին՝ Օրմանեան միշտ պատնէշի վրայ մնաց ու անխոնջ աշխատանքով հարստացուց հայ հոգեմտաւոր ժառանգութիւնը ինչպէս պատրիարքութեան շրջանին, այնպէս ալ այնուհետեւ, մինչեւ իր վերջին շունչը։
Օրմանեան լոյս աշխարհ եկաւ Պոլսոյ հայաբնակ արուարձաններէն Բերայի մէջ, 23 Փետրուար 1841ին, հայ կաթողիկէ ընտանիքի մը յարկին տակ եւ մկրտուեցաւ Պօղոս անունով։
Նախնական կրթութիւնը ստացաւ կաթողիկէ Հայր Աթանասի դպրոցին մէջ եւ 10 տարեկանին ծնողքը զինք ուղարկեցին Հռոմ՝ Անտոնեանց միաբանութեան «Ս. Լուսաւորիչ» վանքը։ 1856ին իբրեւ կրօնաւոր օրհնուեցաւ վանահայր Հայր Կղեմէս Միքայէլեանի ձեռամբ՝ Մաղաքիա անուանակոչուելով։
Հռոմի Վենետիկեան Դպրոցին մէջ լատիներէնը զօրացնելէ եւ Ճարտասանութիւն ուսանելէ ետք, ընդունուեցաւ աստուածաբանական «Ս. Ապողինար»ի Վարժարանը, որուն չորս աստիճանները յաջողութեամբ աւարտեց եւ 1863ին Քահանայ ձեռնադրուեցաւ Երուանդ Արք. Հիւրմէզեանի ձեռամբ։ 1865ին պաշտպանեց աստուածաբանական իր աւարտաճառը, արժանացաւ Եպիսկոպոսի աստիճանին եւ հայերէնի ուսուցիչ նշանակուեցաւ Վատիկանի Քարոզչութեան Դպրանոցին մէջ։
1866ին վերադարձաւ Պոլիս, ուր տարի մը Անտոնեանց Միաբանութեան Աբբահայր Սուքիաս Եպս. Գազանճեանի քարտուղարութիւնը ստանձնելէ ետք՝ նշանակուեցաւ տեսուչ եւ ուսուցիչ Թագսիմի «Անտոնեան» վարժարանին։
Շարունակեց աստուաբանական, իմաստասիրական եւ եկեղեցական իրաւագիտութեան մէջ իր ուսումնասիրութիւնները եւ 1867ին Հռոմ մեկնեցաւ՝ մագիստրոսի իր աւարտաճառը պաշտպանելու համար։ Փայլուն յաջողութիւն արձանագրեց եւ արժանացաւ Հռոմի Աստուածաբանական Կաճառի անդամակցութեան։
1869ին, Գազանճեան Եպիսկոպոսին հետ ներկայացուց Պոլսոյ Անտոնեանց Միաբանութիւնը Հռոմի մէջ գումարուած Վատիկանեան ժողովին, որ դարձակէտ կազմեց Օրմանեանի կեանքին մէջ։ Ազգային իր ներշնչումներով եւ Հայոց Հաւատքի դաւանաբանական առանձնայատկութեանց կառչելու իր մօտեցումներուն պատճառով՝ բուռն քննադատութեանց եւ դատապարտանքի արժանացաւ։ Գազանճեան Աբբահօր հետ բառացիօրէն խոյս տուին Հռոմէն՝ պապական շրջանակներու հալածանքէն ազատելու համար եւ վերադարձան Պոլիս։
Այդ օրէն սկսաւ Օրմանեանի եւ իր գաղափարակիցներու աստիճանական հեռացումը Կաթոլիկ եկեղեցիէն։ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ ուղղութեամբ մերձեցման ու հաշտեցման տասնամեայ ուղի մը կտրելէ ետք, Օրմանեան Եպիսկոպոսի եւ անոր գաղափարակիցներուն շարժումը 1879ին յանգեցաւ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ մայր գիրկը վերադառնալու պաշտօնական քայլին։
1879ին սկսաւ Օրմանեան Սրբազանի հայ առաքելական ծառայութեան շուրջ քառասնամեայ շրջանը, որուն 12 տարիները, 1896էն 1908, Օրմանեան արդիւնաւորեց իբրեւ Պոլսոյ Հայոց Պատրիարք։ Մինչեւ իր պատրիարք ընտրութիւնը, Օրմանեանի ազգային-հոգեւորական ծառայութիւնը նշանակալից եղաւ յատկապէս Կարնոյ մէջ, ուր 1880ականներուն, հայ յեղափոխական շարժումներու բռնկման ժամանակաշրջանին, Օրմանեան ծաւալեց ուսուցչական աշխոյժ գործունէութիւն Սանասարեան վարժարանին մէջ։ Այդ շրջանին զուգադիպեցաւ նաեւ Օրմանեանի քաղաքական գործունէութեան վերելքը, երբ սուլթանական իշխանութեանց մօտ ան ձեռնարկեց միջնորդական առաքելութեան՝ ի նպաստ հարիւրներով բանտ նետուած հայ երիտասարդներու ազատ արձակման։
1886ին, Կարնոյ հայոց առաջնորդի իր պաշտօնէն հրաժարելով, Օրմանեան անցաւ Ս. Էջմիածին, ուր Մակար Կաթողիկոսի կողմէ Եպիսկոպոս ձեռնադրուեցաւ Գարեգին Սրուանձտեանցի եւ այլոց հետ։ Էջմիածնի «Գէորգեան» Ճեմարանին մէջ երկու տարի աստուածաբանութեան դասախօս ըլլալէ ետք, նշանակուեցաւ Արմաշի վանքին տեսուչ եւ այդ պաշտօնին վրայ ծաւալեց բեղուն գործունէութիւն՝ սերունդ պատրաստելու եւ պատմագրական իր գործերը ամբողջացնելու առումներով։
1896ին, երբ Մատթէոս Իզմիրլեան Պատրիարքի հրաժարումով Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքութեան նոր գահակալ ընտրելու անհրաժեշտութիւնը առաջացաւ, աչքերը ուղղուեցան դէպի Արմաշի երախտաշատ վանահայրը եւ Օրմանեան ընտրուեցաւ Պատրիարք։
Հեզասահ չընթացաւ Օրմանեանի պատրիարքութիւնը՝ ոչ միայն Պոլսոյ հայոց պատրիարքական շրջանակներու ներքին հակասութեանց եւ մրցակցութեանց հեղձուցիչ մթնոլորտին պատճառով, այլեւ Համիտեան բռնատիրութեան հետ տեւական շփման, բախման եւ գործակցութեան հայանպաստ սահմանագիծը գտնելու եւ պահպանելու ամէնօրեայ դժուարութեանց հետեւանքով։
Օրմանեանի պատրիարքութեան շրջանը անփառունակ վախճան մը ունեցաւ 1908ին, երբ իր դէմ հրապարակուած ժողովրդային հանրագրութեամբ մը՝ Օրմանեան Պատրիարք թիրախ դարձաւ ամէն կարգի մեղադրանքի՝ մինչեւ իսկ սուլթան Համիտի գործակալը դարձած ըլլալու ամբաստանութեան. ժողովուրդին կողմէ պահանջուեցաւ անոր հրաժարականը։
Օրմանեան սրտի կաթուած ունեցաւ, բայց վերապրեցաւ ու թափով պայքար մղեց, որպէսզի իր անձին դէմ եւ անուան շուրջ կատարուած վերագրումներն ու մեղադրանքները սրբագրել տայ։ Իրեն յաջորդած Եղիշէ Արք. Դուրեան Պատրիարքի օրով, 1909ին, Օրմանեան Սրբազան անպարտ հռչակուեցաւ իր դէմ եղած ամբաստանութիւններէն։
Բայց ազգային ու հանրային իր պաշտօնավարութեան վերջնականապէս հրաժեշտ տուած էր այլեւս Օրմանեան։
Ամբողջապէս նուիրուեցաւ իր գիտաշխատութեանց եւ ամբողջացուց իր կոթողական գործերը՝ «Ազգապատում»ը եւ «Համապատում»ը, «Ծիսական Բառարան»ն ու «Հայոց Եկեղեցին», որոնք հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր կեանքին ու դաւանանքին նուիրուած հանրագիտական մեծարժէք ժառանգութիւն մը կը հանդիսանան՝ Մաղաքիա Արք. Օրմանեանի անունը յաւերժացնելով։
1914ին աքսորուեցաւ Երուսաղէմ, ուր մնաց մինչեւ 1917 եւ ամբողջացուց իր աշխատասիրութիւնները։ Անցաւ Դամասկոս, իբրեւ տարագիր, ուր լոյս ընծայեց իր «Խոհք եւ Խօսք» հաւաքածոն։ 1918ի Մայիսին յաջողեցաւ վերադառնալ Պոլիս, բայց քանի մը ամիս ետք՝ Նոյեմբեր 19ին, առյաւէտ փակուեցան խոհուն աչքերը հայ ժողովուրդի ու հայոց Հաւատքի հանրագիտակ Պատրիարքին, որ հայ բեմի մեծատաղանդ վարպետ Վահրամ Փափազեանի վկայութեամբ՝
«Սրբազանը… եթէ չկարողացաւ կասեցնել եւ չէզոքացնել հայ մտաւորականութեան բնաջնջումը Տաճկաստանում, գոնէ կարողացաւ հեռացնել այդ աղէտը, որքան կարելի էր… Օրմանեանը այն դէմքերից էր, որոնք մեր ազգի չարքաշ պատմութեան դժուարին ռոպէներին կարողացել են խարիսխ դառնալ մեր ցեղի տարուբեր նաւին եւ զերծ են պահել նրան նաւաբեկութիւնից»:
Օրմանեան Պատրիարքի յիշատակը ոգեկոչելու կը ծառայէ արտատպումը համացանցի վրայ վերջերս զետեղուած ժողովրդային հետագայ մանրավէպին՝ «Սուլթան Համիտը եւ Օրմանեան Պատրիարքը» խորագրով.-
Օրին մէկը Ապտիւլ Համիտի խորհրդականները կ՚ըսեն անոր.
— Սուլթա՜ն, գիտե՞ս, որ հայոց պատրիարք Մաղաքիա Օրմանեան առանց աղօթելու ճաշի չի նստիր: Ան ճաշէն առաջ անպայմա՛ն խաչ կը հանէ:
— Իրա՞ւ կ’ըսէք: Անանկ է նէ, օր մը զինքը ճաշի հրաւիրենք, տեսնանք ճաշէն աոաջ իմին դէմս պիտի համարձակուի՞ խաչ հանել:
Ապտիւլ Համիտը կը հրամայէ մեծ ճաշկերոյթ մը պատրաստել եւ հրաւիրել հայոց պատրիարքը:
Մաղաքիա Օրմանեան իր պատկառազդու տեսքով կը ներկայանայ սուլթանին: Կը տեսնայ պատրաստուած ճոխ սեղանը:
Բոլորը սեղանի շուրջ կը նստին: Դեռ ուտելու չսկսած Օրմանեան պատրիարքը աջ ձեռքը վեր կը բարձրացունէ, իբր ձեոքով ցոյց կուտայ սեղանին վրայ դրուած տեսակ-տեսակ ճաշերը, բայց աննկատօրէն խաչակնքելով կ՚ըսէ.
— Առաջ՝ ա՛ս պիտի ուտենք, ետքը՝ ա՛ս պիտի ուտենք, ետքը՝ ա՛ն, պիտի ուտենք, վերջն ալ՝ ա՛ն: Ուրեմն՝ Ամէ՜նը, – կ՚ըսէ ու կը սկսի ուտել:
Ճաշկերոյթը կը լմննայ: Օրմանեան պատրիարքը շնորհակալութիւն կը յայտնէ ընդունելութեան համար, հրաժեշտ կուտայ, կ’երթայ:
Սուլթան Համիտը ուրախ-ուրախ կ՚ըսէ իր խորհրդականներուն.
— Տեսա՞ք, որ հայոց պատրիարքը ինծմէ վախցաւ եւ խաչ չկրցաւ հանել:
Խորհրդականները կ’ըսեն.
— Կը սխալիք, Սուլթա՜ն, հայոց պատրիարքը, երբ ճաշէն առաջ ձեռքով կը ցուցանէր սեղանին դրուած ուտելիքները, իր ձեռքի շարժումներով արդէն իսկ խաչակնքեց սեղանը, բայց անանկ մը խաչակնքեց, որ դուն չնշմարեցիր:
Մաղաքիա Արք. Օրմանեան (1841-1918)
Մաղաքիա Արք. Օրմանեան (1841-1918). Հայ ժողովուրդի եւ հայու Հաւատքին հանրագիտակ՝ պատմագիր Պատրիարքը Ն.