Պոլիս — Գաւառներ — Կիլիկիա
Հ.Մ.Ը.Մ.
Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւն
Կը հիմնուի 1918ին, քայքայուած Օսմանեան Կայսրութեան մայրաքաղաք Պոլսոյ մէջ, խումբ մը հայրենասէր ու գաղափարապաշտ երիտասարդներու կողմէ, թուրքի ցեղասպանութեան դէմ վսեմ յղացումով՝ Եղեռնէն ճողոպրած մեր մնացորդի զաւակներէն եւ որբերու սերունդէն բարձրաճակատ ու վրէժխնդիր հայորդիներ պատրաստելու համար։
— Պոլսոյ մէջ մարզական ակումբներն ու խումբերը Հայ Մարմնամարզական Ընդհանուր Միութեան մը դրօշին տակ հաւաքելու գաղափարը յղացած էր Հայ մարմնակրթանքի ռահվիրայ, Պոլսոյ մէջ հրապրակային առաջին սկաուտական երդումը տուող եւ հայկական առաջին մարզական «Մարմնամարզ» պարբերաթերթի հրատարակիչ Շաւարշ Քրիսեան։ Նահատակուած՝ 1915ին։
— Հ.Մ.Ը.Մ.ի հիմնադիր ժողովը կը գումարուի 16 Նոյեմբեր 1918ին։
Հիմնադիր ժողովի անդամներն էին՝
Սկաուտապետ Գրիգոր Յակոբեան, Տիգրան Խոյեան (ապա՝ Տիգրան Ա. Քհնյ. Խոյեան), Գարլօ Շահինեան, Հայկ Ճիզմէճեան, Լեւոն Յակոբեան, Ժիրայր Խորասանճեան, Վահրամ Փափազեան։
— Հ.Մ.Ը.Մ.ի «Բարձրացի՛ր, բարձրացո՛ւր» նշանաբանը կը յղանայ Պետրոս Ատրունի։
— Սկաուտական գաղափարախօսը կ’ըլլայ՝ Յովհաննէս Հինդլեան։
— Հ.Մ.Ը.Մ.ի Ծրագիր-Կանոնագրի գլխաւոր խմբագիրն էր Յ. Ճ. Սիրունի։
— 1918 Նոյեմբեր 16ին գումարուած Հ.Մ.Ը.Մ.ի հիմնադիր ժողովը կ’որոշէ Պոլսոյ թաղերուն մէջ կազմակերպչական աշխատանք տանիլ եւ հիմնել Հ.Մ.Ը.Մ.ի մասնաճիւղներ։
— Հիմնադիր անդամներէն Մասնաճիւղներ հիմնելու եռանդուն աշխատանքի կը լծուին՝
Գրիգոր Յակոբեան եւ Ժիրայր Խորասանճեան — Բերա թաղին մէջ։
Հայկ Ճիզմէճեան եւ Գարլօ Շահինեան — Սկիւտար թաղին մէջ։
Տիգրան Խոյեան եւ Լեւոն Յակոբեան — Սամաթիա թաղին մէջ։
— 1918ի Նոյեմբեր 27ին, հիմնադիր անդամներու Կեդր. Վարչութաեն Բ. ժողովը կը հաստատէ Բերայի, Սկիւտարի եւ Սամաթիոյ մէջ հիմնուած Հ.Մ.Ը.Մ.ի մասնաճիւղերը։
— Մասնաճիւղեր հիմնելու աշխատանքները կը շարունակուին եւ կարճ ժամանակաշրջանի մը մէջ ոչ միայն Պոլսոյ, այլեւ անոր մօտակայ Ատաբազար, Պարտիզակ, Իզմիթ (Նիկոմիտիա) եւ Ռոտոսթօ քաղաքներուն մէջ կը հիմնուին թիւով 23 մասնաճիւղներ, որոնց վրայ կ’աւելնան նաեւ Արմաշի Դպրեվանքին մէջ հաստատուած եւ երկրագործութեան նուիրուած որբանոցի 120 սաները, իբրեւ սկաուտական միաւոր-մասնաճիւղ, եւ որոնք 1920ին, կը փոխադրուին Հայաստան, հոն մնալու եւ շարունակելու համար երկրագործութեան ուսումը։
— 1918 Դեկտեմբերին, Հ.Մ.Ը.Մ. պաշտօնապէս կը վաւերացուի Ազգ. Կեդր. Վարչութեան կողմէ։
— Համաշխարհային Ա. Պատերազմի զինադադարէն ետք, հայութեան մնացորդը կը համախմբուի իր ծննդավայրներուն մէջ եւ կը սկսի վերակենդանացնելու իր օճախը եւ ազգային կեանքը։
— 1919ին, Պոլիս, Գատըգիւղի «Իւնիոն Քլիւպ»ի մարզավայրին մէջ, Զաւէն Պատրիարքի նախագահութեամբ, տեղի կ’ունենայ Հ.Մ.Ը.Մ.ի Կեդրոնական Վարչութեան կազմակերպած Հ.Մ.Ը.Մ.ի Ա. Ողիմպիականը։
— 1919ին, Պոլսոյ մէջ, ազգային ընդհանուր սկաուտապետ Գրիգոր Յակոբեանի հրահանգով, Հ.Մ.Ը.Մ.ի սկաուտները կը կատարեն շքեղ տողանցք։
— Պատերազմի տարիներուն անօրինակ նախճիրէն հազիւ ճողոպրած մեր ժողովուրդի բեկորները, իբրեւ փրկութեան վերջին յոյս, կը լեցուին Պոլիս, ուր պոլսահայերու կողմէ կ’ընդունուին սրտբաց եւ կը պատսպարուին։ Ազգ. Խնամատարութեան հոգածութենէն բացի, Հ.Մ.Ը.Մ.ի Կեդր. Վարչութիւնը անոնց յատուկ դեղարան մը կը բանայ, գործի կը լծէ իր սկաուտները, որոնք մեծ նուիրումով կը դիմեն Պոլսոյ դեղարանները եւ կը հայթայթեն անհրաժեշտ բոլոր դեղերը։
— 1919ի Հոկտեմբերին, Հ.Մ.Ը.Մ.ի Կեդր. Վարչութեան նախաձեռնութեամբ կը հրատարակուի «Հայ Սկաուտ» թերթը։
— 1919ին, Իզմիրի, Ատաբազարի, Մարզուանի մէջ եւ այլուր, նոր եռանդով կ’աշխուժանայ մարզական գործունէութիւնը։
— Կիլիկիոյ մէջ կը կազմակերպուի Կիլիկիոյ Հայ Մարմնամարզական միութիւնը։
— Ատանայի մէջ, հիմը կը դրուի Արիամարտ Մարմնակրթական Միութեան, որ մասնաճիւղներ կ’ունենայ Տարսոնի եւ Մերսինի մէջ։
Աշխատանք կը տարուի մասնաճիւղներ հիմնելու նաեւ Սիս, Հաճըն, Մարաշ, Զէյթուն եւ Տէօրթ-Եօլ քաղաքներու մէջ։
— Արիամարտ Մարմնակրթական Միութիւնը կապի մէջ կը մտնէ Պոլիս, Հ.Մ.Ը.Մ.ի Կեդր. Վարչութեան հետ, որ իրաւունք կուտայ եւ Ատանայի մէջ կը կազմուի Հ.Մ.Ը.Մ.ի առժամեայ յանձնախումբ։
— 1919 Նոյեմբերին, առժամեայ յանձնախումբը կազմակերպչական աշխատանքներ տանելէ ետք, Կիլիկիոյ Հ.Մ.Ը.Մ.ի մասնաճիւղները կ’ընտրեն Հ.Մ.Ը.Մ.ի Կիլիկիոյ Շրջանային Վարչութիւնը։
— Նորընտիր Շրջ. Վարչութիւնը մեծ եռանդով գործի կը սկսի եւ 1920 Մարտին, Ատանայի «Աբգարան» վարժարանի մէջ կը կազմակերպէ սկաուտական երդման արարողութիւն։
— 1920ի Մայիս 28ին, Հ.Մ.Ը.Մ.ի սկաուտներ, Ատանայի մէջ, իրենց մասնակցութիւնը կը բերեն Հայաստանի Անկախ Հանրապետութեան հրապարակային տօնակատարութեան։
— 1920ին, Գատըգիւղի «Իւնիոն Քլիւպ»ի մարզավայրին մէջ տեղի կ’ունենայ Հ.Մ.Ը.Մ.ի Կեդր. Վարչութեան կազմակերպած Հ.Մ.Ը.Մ.ի Բ. Ողիմպիականը։
— 1920ին եւ 1921ին կը գումարուին Հ.Մ.Ը.Մ.ի Պատգամաւորական ժողովներ եւ կ’ընտրուին նոր Կեդր. Վարչութիւններ։
— 1921ին, առանձնաբար, տեղի կ’ունենան Հ.Մ.Ը.Մ.ի Սիւտարի, Սամաթիոյ, Բերա-Շիշլիի եւ թաղային մասնաճիւղներու տարեկան ողիմպիականները։
— 1921ին տեղի կ’ունենան Հ.Մ.Ը.Մ.ի ֆութպոլի Լիկի ախոյեանութեան մրցումներ, մասնակցութեամբ Հ.Մ.Ը.Մ.ի Իզմիթի, Պէշիկթաշի, Գում-Գափուի, Գատըգիւղի եւ Բերա-Շիշլիի մասնաճիւղերու խումբերուն։ Աւարտական մրցումը՝ Գում-Գափուի եւ Բերա-Շիշլիի խումբերուն միջեւ, վերջ կը գտնէ 1-1 հաւասար արդիւնքով։ Մրցումը կը կրկնուի եւ 2-0 արդիւնքով յաղթանակին, ախոյեանի տիտղոսին եւ Հ.Մ.Ը.Մ.ի Կեդր. Վարչութեան տրամադրած բաժակին կը տիրանայ Հ.Մ.Ը.Մ.ի Բերա-Շիշլիի խումբը։
— Հ.Մ.Ը.Մ.ականներ, ամէնուրեք, կը պատրաստուին մասնակցելու Պոլիս, Հ.Մ.Ը.Մ.ի Գ. Ողիմպիականին։
— 1921ին, սակայն, Թուրքիոյ մէջ ներքին յեղաշրջումով եւ քեմալականներու յաղթանակով, հայ ժողովուրդը, հարկադրաբար, անգամ մը եւս կը լքէ իր ծննդավայրը ու կը դառնայ գաղթական։
— 1922 Սեպտեմբեր 16ին, Հ.Մ.Ը.Մ.ի Կեդր. Վարչութիւնը Թուրքիոյ մէջ լուծուած կը յայտարարէ Հ.Մ.Ը.Մ.ը, որ, իբրեւ հարազատ զաւակը իր ժողովուրդին, կը հետեւի անոր, սփիւռքահայ գաղութներու մէջ շարունակելու համար հայապահպանման նուիրական առաքելութիւնը։
— Արտերկրի մէջ, գաղթական հայութիւնը բնակութիւն կը հաստատէ տարբեր երկիրներու մէջ։ Այսուհանդերձ, տարիներու հոլովոյթին հետ, քաղաքական ներքին պայքարներու, վարչակարգներու փոփոխութիւններու եւ տնտեսական տագնապներու հետեւանքով, կամայ թէ ակամայ, կատարուած են ու կը կատարուին աւելի ապահով շրջաններ կամ երկիրներ տեղափոխութիւններ։
Հետեւաբար, թուական նուազումով կը տկարանան երբեմնի շէն ու բարգաւաճ գաղութներ, կամ թուական յաւելումով կը հզօրանան տկար ու փոքրաթիւ գաղութներ, կը ստեղծուին նաեւ աշխարհագրականօրէն իրարմէ հեռու նոր գաղութներ։ Հ.Մ.Ը.Մ. միշտ փնտռուած ներկայութիւն կ’ըլլայ ամէնուրեք։
Առաքելութիւն դէպի Հայաստան
1920ի Յուլիսին, Վահան Չերազ, Օննիկ Եազմաճեան եւ Տիգրան Խոյեան կը մեկնին Հայաստան, կրթական նախարար Նիկոլ Աղբալեանի հրաւէրով, ազատ ու անկախ հայրենիքի մէջ մարզական եւ սկաուտական դաստիարակութիւնը կազմակերպելու եւ տարածելու համար։
Նախապէս, արդէն, հայրենիքին իրենց նուիրեալ ծառայութիւնը բերելու համար Հայաստան մեկնած էին պոլսահայ մարզական կեանքի ռահվիրաներէն Եղիշէ եւ Եզնիկ Քաջունի եղբայրները եւ Վահան Չերազ։ 1919ին Չերազ վերադարձած էր Պոլիս։
— 1920ի Օգոստոսին, դէպի Հայաստան ճամբորդութեան ընթացքին, Վահան Չերազ, Օննիկ Եազմաճեան եւ Տիգրան Խոյեան, Պաթումի մէջ, իրենց կեցութեան օրերուն, տեղւոյն 20 սկաուտներով կը հիմնեն Հ.Մ.Ը.Մ.ի մասնաճիւղ։
— Հայաստանի մէջ, եռանդամ պատուիրակութիւնը կը կազմէ ֆութպոլի խումբեր, կը կազմակերպէ հետաքրքրական մրցումներ։
— 1920ի Սեպտեմբերին, Ալեքսանդրապոլի մէջ տեղի կ’ունենայ ֆութպոլի մրցում, տեղւոյն «Զօրավար Վարդան» եւ Երեւանի խումբերուն միջեւ, նախագահութեամբ Շիրակի նահանգապետ Կարօ Սասունիի եւ իրաւարարութեամբ Տիգրան Խոյեանի։ Կը յաղթէ Երեւանի խումբը, 1-0 արդիւնքով։
— Եռանդամ պատուիրակութիւնը կազմակերպչական աշխոյժ գործունէութիւն կ’ունենայ, սակայն կարճատեւ, եւ անոր առաքելութիւնը վերջ կը գտնէ Հայաստանի խորհրդայնացումով, 2 Դեկտեմբեր 1921ին։
-Եռանդամ պատուիրակութեան անդամներէն Վահան Չերազ, իբրեւ վարձատրութիւն իր մարմնակրթական, սկաուտական եւ որբախնամի աշխատանքներուն, կը գնդակահարուի Թիֆլիսի Չեկայի բանտին մէջ։
Յունաստան
1922ին, առաւելաբար Պոլսոյ եւ Իզմիրի շրջաններէն բազմահազար հայեր կը գաղթեն ու կը հաստատուին Յունաստան։
Հ.Մ.Ը.Մ.ի Կեդր. Վարչութիւնը, Հ.Մ.Ը.Մ.ը լուծարքի ենթարկելէ ետք Թուրքիոյ մէջ, կ’որոշէ օգնութեան հասնիլ Յունաստանի հայ գաղթականներուն եւ կը կազմէ օգնութեան յատուկ մարմին մը։
— Գաղթական Հ.Մ.Ը.Մ.ականներ, իրենց հաստատուած վայրերուն մէջ կը հիմնեն Հ.Մ.Ը.Մ.ի կորիզներ եւ կը ստեղծեն մարզական եւ սկաուտական կեանք։
— 1924ին, Հ.Մ.Ը.Մ.ի գործիչ եւ սկաուտ խմբապետ Մկրտիչ Մալումեան կը կազմէ սկաուտական յանձնախումբ մը, որուն անդամները՝ Պետրոս Գայեան, Հայկ Տէտէյեան, Գասպար Առաքելեան, Յակոբ Աւագեան եւ Յարութիւն Առաքելեան մարզական կապակցութիւն մը կը ստեղծեն հայ մարզիկին եւ սկաուտին միջեւ։
— 1924ին, կը հիմնուի Յունաստանի Հ.Մ.Ը.Մ.ը։ Մասնաճիւղները համադրելու եւ ղեկավարելու համար կ’ընտրուի Կեդր. Վարչութիւն։
— Սկաուտական յանձնախումբի անդամներէն բացի, Յունաստանի Հ.Մ.Ը.Մ.ի հիմնադրութեան շրջանին վարչական աշխատանք կը տանին՝ Առաքել Պետրոսեան, Արամ Յովհաննէսեան, Պատուելի Յովհաննէս Աճէմեան, Ստեփան Տամլամայեան, Գէորգ Յաբէթեան, Արտաշէս Յակոբեան, Հայկ Տէտէյեան, Սեդրակ Նիկողոսեան, Ահարոն Եսայեան, Յարութիւն Գըլըճեան, Մկրտիչ Մալումեան, Պետրոս Գայեան եւ ուրիշներ։
— 1926ին, Հ.Մ.Ը.Մ.ը կը վաւերցուի հելլէն դատարանի կողմէ։
— Յունաստանի Հ.Մ.Ը.Մ.ը մասնաճիւղներ կ’ունենայ Աթէնք, Ֆիքս, Սինկրու, Լիփազմա, Միտիլլի, Սելանիկ, Թեսաղոնիկէ, Գարէա, Իրաքլիօ, Բաթրա, Ռեթիմնօ, Աղեքսանդրուպոլիս, Տրամա, Գավալա եւ այլ շրջաններու մէջ։
— 1926ին, Սելանիկի մէջ, Հ.Մ.Ը.Մ.ի մասնաճիւղը կը հիմնեն Համօ Մեհրապեան (հետաւային՝ Շաւարշ Քահանայ), Յակոբ Հէլվաճեան եւ Կարպիս Ահարոնեան, իսկ Տէտէ Աղաճի մէջ՝ Արսէն Պալեան, աջակցութեամբը՝ Վահան Ճլկունիի։
— 1927ին կը գումարուի Յունաստնաի Հ.Մ.Ը.Մ.ի առաջին Պատգմ. ժողովը, մասնակցութեամբ շրջանի մասնաճիւղներէն 36 լիազօր ներկայացուցիչներու։
Մասնաճիւղներու յաւելումով, Աթէնքի Կեդր. Վարչութիւնը կը փոխարինուի Շրջանային Վարչութեամբ։
— Յունաստանի Հ.Մ.Ը.Մ.ի սկաուտները կը մասնակցին Յունաստանի անկախութեան տօնակատարութեան տողանցքին, միջազգային բանակումներուն, արժանանալով Յունաստանի եւ օտար պետութեանց բարձրաստիճան պաշտօնատարներու գնահատանքին։
— 1929ին, Աթէնքի մասնաճիւղը կը կազմակերպէ Յունաստանի Հ.Մ.Ը.Մ.ի առաջին Ողիմպիականը։
