Հարցազրոյց` Սելինա Տողան

Սո­ֆիա Յա­կո­բեան — ­«Հո­րի­զոն»

Ինք­նավս­տահ ու հան­դարտ քայ­լո­ւած­քով, ներ­քին հանգս­տու­թիւն ժայթ­քող հմա­յիչ ժպի­տով, միշտ նո­րա­ձեւ ու տե­ղե­կա­ցո­ւած, ան­մի­ջա­կան ու օ­րու­գի­շեր պրպտող. այս­պի­սին է այ­սօր Թուր­քիա­յի Մեճ­լի­սում հայ կնո­ջը ներ­կա­յաց­նող միակ կեր­պա­րը` Սե­լի­նա Տո­ղա­նը:
Պոլսոյ հա­յա­շատ Բա­քըր­քէօյ թա­ղա­մա­սում մե­ծա­ցած, ի­րա­ւա­բա­նա­կան կրթու­թեամբ, Տո­ղա­նի մուտ­քը քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն, սա­կայն, նոյն­չափ հան­գիստ ու խա­ղաղ չէր: Ա­ռա­ջադ­րո­ւե­լով ընդ­դի­մա­դիր Ժո­ղովր­դաքան Հան­րա­պե­տա­կան Կու­սակ­ցու­թիւ­նից՝ վեր­ջինս ա­նակն­կա­լի բե­րեց, թէ՛ հայ հա­մայն­քին, թէ՛ թուրք ազ­գայ­նա­մոլն­նե­րին, ո­րոնք չէին զլա­նում նրա դէմ բազ­մա­տե­սակ ար­շաւ­ներ կազ­մա­կեր­պել թէ՛ մա­մու­լի մի­ջո­ցով, թէ՛ Մեճ­լի­սում:
Սե­լի­նա Տո­ղա­նից Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին ե­լոյթ­ներ մենք չենք լսել եւ չի էլ խոս­տա­նում: Փո­խա­րէ­նը` հա­յազ­գի կին պատ­գա­մա­ւո­րը ի­րեն սպա­սեց­նել չի տա­լիս ա­մէ­նուր, ուր ա­սե­լիք ու­նի` հայ­կա­կան հին գե­րեզ­ման­նե­րի ա­ւե­րու­մը կան­խե­լուց մին­չեւ պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թիւն­ներ, հա­յա­լե­զու ման­կա­պար­տէ­զի հիմ­նադր­ման պայ­քար, «Ար­մէն» ճամ­բա­րի դի­մադ­րու­թիւն կամ հայ ֆե­մի­նիստ­նե­րի մա­սին թուր­քե­րէն միակ գիր­քը Մեճ­լի­սում թա­փա­հա­րե­լը:
Պա­տա­հա­կան չէ, որ Պոլսոյ հա­յա­շատ Շիշ­լի թա­ղա­մա­սում Սե­լի­նա­յի հետ մեր զրոյ­ցը ա­կա­մա­յից ստա­ցո­ւեց ա­ւե­լի շատ ոչ թէ ան­ցեա­լի, այլ ներ­կա­յի ճգնա­ժա­մե­րի մա­սին:

Թուր­քիա­յի հա­յու­թեան պաշ­տօ­նա­կան ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը թէ՛ Թուր­քիա­յի պե­տու­թեան, թէ՛ ամ­բողջ աշ­խար­հի ա­ռաջ մնում է պատ­րիար­քա­րա­նը, քա­նի որ Լօ­զա­նի պայ­մա­նագ­րով Թուր­քիա­յում ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թիւն­ներ չկան, իսկ հա­յե­րը, յոյ­ներն ու հրեա­նե­րը գրանց­ւում են որ­պէս կրօ­նա­կան փոք­րա­մաս­նու­թիւն: 21րդ դա­րում մենք տես­նում ենք այն խնդիր­նե­րը, ո­րը ստեղ­ծում է այս ի­րա­վի­ճա­կը եւ, ի վեր­ջոյ, որ­քա­նո՞վ է յա­ջող­ւում պատ­րիար­քա­րա­նին հա­մա­կար­գել աշ­խար­հիկ հա­մայն­քի խնդիր­նե­րը նաեւ այն պա­րա­գա­յում, որ քա­ղա­քա­կան ներ­կա­յա­ցուց­չու­թիւն­ներ մենք Թուր­քիա­յում չու­նենք:

Մու­թա­ֆեան Սր­բա­զա­նի պատ­րիար­քու­թեան տա­րի­նե­րին, օ­րի­նակ, կա­րող եմ ա­սել, որ նա կա­րո­ղա­ցել էր հա­մայն­քի մի­ջից եւ հէնց հա­մայն­քի խնդիր­նե­րով զբա­ղո­ւել, կա­րո­ղա­ցել էր աշ­խար­հիկ մարդ­կանց մի խումբ հա­ւա­քել իր կող­քին, ո­րոնք զբաղ­ւում էին հա­մա­պա­տաս­խան խնդիր­նե­րով, այ­սինքն՝ այդ ա­մէ­նը ճիշդ ձե­ւով հա­մա­կար­գե­լու բա­նա­ձե­ւը գտել էր Մու­թա­ֆեա­նը: Այն­պէս, որ նոր Ա­մե­րի­կա բա­ցա­յայ­տե­լու կա­րիք չկայ, տար­բե­րակ­նե­րը կան՝ կամ­քի ու ցան­կու­թեան պա­րա­գա­յում: Ո­րով­հե­տեւ ի վեր­ջոյ պատ­րիարք լի­նի թէ պատ­րիար­քի տե­ղա­պահ՝ նրա ի­րա­կան կո­չու­մը հո­գե­ւո­րա­կան լի­նելն է եւ կրօ­նա­կան հար­ցե­րով զբա­ղո­ւելն է: Ան­շուշտ, սա էլ պէտք է չմո­ռա­նանք, որ պատ­րիար­քու­թիւ­նը միան­շա­նակ պե­տա­կան կա­ռոյց է, պե­տու­թեան եւ հա­մայն­քի մի­ջեւ այդ յա­րա­բե­րու­թիւ­նը կա­ռու­ցող մար­մինն է, այն­պէս, որ «­Մենք ան­կախ ենք», «­Պե­տու­թեան թոյ­լա­տո­ւու­թիւն հարց­նե­լու կա­րիք չու­նենք» եւ այլն, չկայ նման բան, այդ խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րը մի կողմ դնենք, լի­նենք ի­րա­տես: Եր­բեք էլ ան­կախ չի ե­ղել Պոլ­սոյ հա­յոց պատ­րիար­քու­թիւ­նը, ո՛չ Օս­մա­նեան, ո՛չ հան­րա­պե­տա­կան շրջա­նում: Ըստ ինձ այժմ հիմ­նա­կան խնդիրն այս ա­մէ­նը մեր ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին հա­մա­պա­տաս­խան ձե­ւա­չա­փին ու պայ­ման­նե­րին ճիշդ հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­նե­լու հարցն է:

Մեճ­լի­սի հեր­թա­կան նիս­տե­րից մէ­կի ժա­մա­նակ դուք հար­ցում էիք յղել Թուր­քիա­յում ապ­րող հա­յե­րի թո­ւա­քա­նա­կի մա­սին եւ խնդրել բա­ցել ար­խիւ­նե­րը, այդ թւում` իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յե­րի: Ո­րե­ւէ պա­տաս­խան ե­կա՞ւ:

Մենք մեր հա­մայն­քի բուն քա­նա­կը չգի­տենք, իս­կա­պէս մենք քա­նի՞ հա­զար հո­գի ենք: Ա­յո՛, ես այս մա­սին հարց­րի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րին, երբ անձ­նագ­րե­րում ազգային պատ­կա­նե­լիու­թեան մա­սին գաղտ­նի քո­տա­ւո­րում­նե­րի մա­սին աղ­մու­կը բարձ­րա­ցաւ: Մեճ­լի­սում ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րու­թեա­նը պաշ­տօ­նա­կան հար­ցում յղե­ցի, այ­սինքն՝ ե­թէ այս­պի­սի մի բան ենք ա­նում մեր գլխին, թող գո­նէ դրա­կան ինչ-որ բա­նի ծա­ռա­յի, մենք մեր հա­մայն­քում ի­մա­նանք՝ քա­նի՛ հո­գի ենք, քա­նի՛ հայ կայ, որ­պէս­զի մեր ներ­քին խնիդր­նե­րը ա­ւե­լի նպա­տա­կա­յին լու­ծենք: Հի­ւան­դա­նոց­ներ ու­նենք հա­մայն­քա­յին, դպրոց­ներ, մենք հա­շո­ւենք, օ­րի­նակ, ի­մա­նանք՝ մեր հայ­կա­կան դպրոց­նե­րը քա­նի՛ ա­շա­կերտ կա­րող են ըն­դու­նել եւ այլն: Ի հար­կէ, իշ­խա­նու­թիւն­նե­րից պա­տաս­խան չե­կաւ:

Պոլ­սի քրիս­տո­նեայ հայ հա­մայն­քի թո­ւա­քա­նա­կի մա­սին վեր­ջին տո­ւեա­լը, որ դեռ շա­րու­նակ­ւում է շրջա­նա­ռո­ւել 60.000ն­ է, սա­կայն այս թի­ւը բարձ­րա­ձայ­նո­ւե­լիս վեր­ջին մի քա­նի տա­րի­նե­րի ա­ռա­ւել սաստկացած ար­տա­գաղ­թը հա­շո­ւի չի առն­ւում եւ նոր տո­ւեալ­ներ պատ­րիար­քա­րա­նի կող­մից չեն հա­ղոր­դո­ւել: Ըստ ձեզ` որ­քա՛ն է այս պա­հին պոլսա­հա­յու­թեան մօ­տա­ւոր թի­ւը:

Ա­յո՛, յատ­կա­պէս վեր­ջին շրջա­նում հայ հա­մայն­քի բա­ւա­կա­նին մեծ ար­տա­գաղթ ե­ղաւ: Յս­տակ չեմ կա­րող ա­սել, սա­կայն ըստ իս, որ­պէս քրիս­տո­նեայ հա­յեր, Պոլիս մօ­տա­ւո­րա­պէս 45.000ի սահ­ման­նե­րում ենք:

Թ­ւում է, թէ Թուր­քիա­յի հա­յու­թեան թիւ մէկ խնդի­րը պէտք է լի­նի մայ­րե­նի լե­զո­ւով խօ­սե­լը կամ Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին բարձ­րա­ձայ­նե­լը: Մինչ­դեռ հա­սա­րա­կա­կան, ընկերային ու բազ­մա­թիւ այլ խնդիր­ներ նկա­տե­լի չեն մեզ հա­մար դրսից:

Բազ­մա­թիւ խնդիր­ներ սկսում ես նկա­տել պատ­գա­մա­ւոր դառ­նա­լուց յե­տոյ: Շատ-շատ մեծ խնդիր­ներ կան, հա­մա­կար­գե­լու, յատ­կա­պէս ե­րի­տա­սարդ­նե­րին ա­ռաջ­նոր­դե­լու հար­ցում ահ­ռե­լի գործ կայ ա­նե­լու: Խառն ա­մուս­նու­թիւն­նե­րից մին­չեւ ազ­գա­կան­նե­րի մի­ջեւ հար­կադ­րո­ւած կամ կա­մա­ւոր ա­մուս­նու­թիւն­ներ, վա­խե­նա­լու աս­տի­ճա­նի տնտե­սա­կան խնդիր­ներ, վեր­ջին շրջա­նում նաեւ գոր­ծազր­կու­թիւն: Մի՛ կար­ծէք, թէ այս ա­մէ­նը մեզ շրջան­ցում է, այս ա­մէ­նը կայ: Կա­րե­ւոր է ոչ թէ ուղ­ղա­կի պայ­քա­րել, այ­լեւ կա­րո­ղա­նալ ծա­ռա­յել մէկ ընդ­հա­նուր նպա­տա­կի: Տե­սէք, ու­նենք 17 վար­ժա­րան, հա­մայն­քա­յին բազ­մա­թիւ կա­ռոյց­ներ, հի­ւան­դա­նոց­ներ, սա­կայն դրանք մէկ ընդ­հա­նուր կա­ռոյ­ցի չեն պատ­կա­նում: Խն­դի­րը սա է՝ ա­մէն մի դպրոց ղե­կա­վար­ւում է հա­մա­պա­տաս­խան եւ հա­մա­նուն հայ­կա­կան հիմ­նադ­րա­մի կող­մից, ո­րոնք ա­ռան­ձին կա­ռոյց­ներ են եւ մի­մեան­ցից ան­կախ: Ա­յո՛, այժմ հիմ­նադ­րո­ւել է հա­մայն­քա­յին հիմ­նադ­րամ­նե­րի ընդ­հա­նուր միու­թիւն, սա­կայն դրանց ժո­ղով­ներն ու խորհր­դակ­ցու­թիւն­նե­րը պէտք է բաց լի­նեն ժո­ղովր­դի ա­ռաջ:
Ի հար­կէ` դրա­կան բա­ներ էլ են լի­նում: Օ­րի­նակ՝ «Ար­մէն» ճամ­բա­րում վեր­ջա­պէս ե­րե­խա­նե­րի զար­գաց­ման կենտ­րոն է կա­ռու­ցո­ւե­լու: Սա եր­կար տա­րի­նե­րի պայ­քա­րի ար­դիւնք է: Նաեւ՝ Գա­րա­կէօ­զեան վար­ժա­րա­նի ծրագ­րերն են շատ ո­գե­ւո­րող ու հայ­րե­նան­պաստ, հրա­շա­լի գործ է ա­րո­ւել:

Նոյ­նիսկ այ­սօր, երբ կա­պի մի­ջոց­նե­րը, այ­լընտ­րան­քա­յին գրա­կա­նու­թիւնն ու տար­բեր ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ անց­կաց­նե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներն ա­ռա­ւել քան հա­սա­նե­լի են, Հա­յաս­տան – Ս­փիւռք — Թուր­քիա­յի հա­յու­թիւն կա­պը մնում է չա­փա­զանց թոյլ, բո­լոր կող­մե­րից շփու­մը քիչ է, իսկ կարծ­րա­տի­պերն ու վա­խե­րը շատ-շատ: Չէ՞ք կար­ծում, որ նա­խորդ սե­րունդն այս հար­ցում շատ է թե­րա­ցել, եւ ինչ­պէ՞ս էք տես­նում խնդրի գո­նէ փոքր չա­փով լու­ծու­մը այժմ:

Սա էլ մէկ այլ խնդիր է: Հի­մա մենք հա­մայն­քի մի խումբ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րով ո­րո­շել ենք կրթա­կան տար­բեր ծրագ­րե­րի հետ կա­պո­ւած ծրագիր ի­րա­կա­նաց­նել: Աշ­խար­հով մէկ սփռո­ւած հա­յազ­գի ու­սա­նող­նե­րի եւ Թուր­քիա­յում ապ­րող հայ ե­րի­տա­սարդ­նե­րի կա­պը ստեղ­ծող մի նա­խա­ձեռ­նու­թիւն պէտք է լի­նի:
Այդ ըն­թաց­քում մենք հաս­կա­ցանք, որ Ս­փիւռքն ու Ս­փիւռ­քի կա­ռոյց­նե­րը մեծ հա­շո­ւով չի պատ­կե­րաց­նում եւ յա­ճախ տե­ղեակ են Թուր­քիա­յի հայ հա­մայն­քի խնդիր­նե­րից, տո­ւեալ դէպ­քում՝ կրթա­կան խնդիր­նե­րի մա­սին է խօս­քը: Ե­թէ ի­մա­նան՝ գու­ցէ Թուր­քիա­յի հա­յե­րի հետ կա­պո­ւած ա­ռան­ձին մի քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն որ­դեգ­րեն, ո­րի կա­րի­քը այ­սօր շատ կայ: Հի­մա մենք դրա վրայ ենք աշ­խա­տում: Ա­նե­լու շատ բան կայ, այս­տեղ նո­րից մեր հա­մայն­քա­յին միու­թիւն­նե­րին պի­տի վե­րա­դառ­նամ: Օ­րի­նակ՝ մեր հայ­կա­կան վար­ժա­րան­նե­րի ու­սուց­չու­հի­նե­րը կա­րող են գնալ, վե­րա­պատ­րաս­տո­ւել Պէյ­րու­թի Հայ­կա­զեան հա­մալ­սա­րա­նում, ին­չո՞ւ ոչ, սրանք մեծ ծախ­սե­րի հետ կա­պո­ւած բա­ներ են, բայց անհնա­րին չեն:

Տի­կի՛ն Սե­լի­նա, պատ­մէք մեզ, խնդրում եմ, որ­պէս Թուր­քիա­յի Մեճ­լի­սի միակ կին պատ­գա­մա­ւոր, Ս­փիւռ­քի հա­յու­թեան հետ շփման ձեր ու­նե­ցած փոր­ձա­ռու­թեան մա­սին:

Հան­դի­պում­ներ եմ ու­նե­ցել Ա.Մ.Ն.ի տար­բեր քա­ղաք­նե­րի հայ հա­մայնք­նե­րի հետ: Ինձ մի կողմ դիր, Թուր­քիա­յի ընդ­դի­մա­դիր կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի ա­նուն­ներն ան­գամ լսած չկա­յին մար­դիկ: «Օ՜, ինչ­պէ՞ս այ­սինքն Թուր­քիա­յի Մեճ­լի­սում ես» տի­պի ար­ձա­գանգ­ներ էի ստա­նում, կար­ծես ու­զե­նան ա­սել «­Խե՞նթ ես, ի՛նչ է», կար­ծես պաշ­տա­մուն­քի ա­ռար­կայ էի: Օ­րե­րով նստում պատ­մում էի, նաեւ այն, որ բա­ցի Թուր­քիա­յի հա­յե­րից նաեւ հա­մայն հա­յու­թեան շա­հերն եմ այն­տեղ ներ­կա­յաց­նում, շատ գե­ղե­ցիկ ժա­մա­նակ անց­կաց­րե­ցինք այդ մարդ­կանց հետ: Բո­լոր կարծ­րա­տի­պներն ու նման ծայ­րա­յեղ ար­ձա­գանգ­նե­րը չի­մա­ցու­թիւ­նից են գա­լիս:
Մար­դիկ Թուր­քիա­յում հայ կա­նանց պայ­քա­րի մա­սին Լեռ­նա Էք­մէք­չիօղ­լո­ւի զե­կոյ­ցը ա­ռանց աչ­քե­րը թար­թե­լու, ա­ռանց մէկ վայր­կեան ան­գամ դահ­լի­ճը լքե­լու լսե­ցին:

Հ­րանդ Տին­քի մա­հը ոչ միայն նոր զար­թօնք էր Թուր­քիա­յի հա­յու­թեան հա­մար, այ­լեւ մի նոր էջ բա­ցեց Թուր­քիա­յի հա­յե­րի հետ մեր` մինչ այդ գրե­թէ մե­ռած յա­րա­բե­րու­թեան մէջ: Սա­կայն ի վեր­ջոյ այդ ճա­նա­պար­հին էլ Հ­րանդ Տին­քը շա­տե­րի հա­մար մնաց որ­պէս «1.500.000+1», ին­չը հա­կա­սում է հէնց Տին­քի գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեա­նը, ով ա­սում էր «Ե­կէք մի փոքր էլ ոչ թէ սպա­նող­նե­րի ու սպա­ննո­ւող­նե­րի, այ­լեւ կեն­դա­նի մնա­ցած­նե­րի մա­սին խօ­սենք»…

Ու­զենք, թէ չու­զենք, պէտք է ըն­դու­նենք, որ Հա­յաս­տա­նից դուրս Հա­յաս­տա­նի բնակ­չու­թիւ­նից մի քա­նի ան­գամ շատ հա­յեր են ապ­րում, եւ որ­քան էլ որ հա­մայն­քա­յին կա­ռու­ցո­ւած­քը ա­մէն երկ­րում տար­բեր լի­նի, մենք պէտք է ի­րա­տես լի­նե­լով մտա­ծենք սա հա­մայն հա­յու­թեան օգ­տին ճիշդ օգ­տա­գոր­ծե­լու մա­սին, սրա հա­մար է, որ ար­ժի ջանք թա­փել: Այ­լեւս ոչ թէ նստե­լու ու լա­լու, այլ տո­ւեալ ժա­մա­նա­կաշրջա­նի կող­մից մեզ մա­տու­ցո­ւած հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րի ճիշդ օգ­տա­գործ­ման, մեր ե­րե­խա­նե­րի ա­պա­գան ա­ռա­ւել լու­սա­ւոր դարձ­նե­լու հար­ցի շուրջ պէտք է կենտ­րո­նա­նանք:
Ես միշտ սա եմ ա­սում. շատ եր­ջա­նիկ մարդ եմ հա­մա­րում, քա­նի որ գի­տեմ իմ մայ­րե­նին, գի­տեմ նաեւ եր­կու օ­տար լե­զու եւ այն երկ­րի լե­զուն, որ­տեղ ապ­րում եմ: Սա իմ հարս­տու­թիւնն է: Իմ շրջա­պա­տում բո­լոր հայ ըն­կեր­նե­րիս ե­րե­խա­նե­րը ներ­կա­յում հա­յե­րէն խօ­սում են:
Իմ հայ­րը, օ­րի­նակ, հա­յե­րէ­նի հար­ցում շատ է դժուա­րա­նում, լսե­լիս հաս­կա­նում է, բայց չի կա­րո­ղա­նում լաւ խօ­սել: Ե­րե­խաս սի­րում է հա­յե­րէ­նը: Մեր ե­րե­խա­նե­րի մէջ այս գի­տակ­ցու­թիւ­նը պէտք է զար­գաց­նենք, որ­պէս­զի նրանք լի­նեն ե՛ւ լաւ հայ, ե՛ւ լաւ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­ցի: Դ­րա հա­մար ազ­գայ­նա­կան լի­նե­լու կա­րի­քը չկայ:

Թուր­քիա­յի հա­յու­թեան շրջա­նում մէկ ան­գամ չէ, որ լսել ենք այն կար­ծի­քը, թէ 2002 թ.-ից սկսած, այ­սինքն` Էր­տո­ղա­նի կող­մից հիմ­նո­ւած «Ար­դա­րու­թիւն եւ Բար­գաւա­ճում» կու­սակ­ցու­թեան իշ­խա­նու­թեան գա­լուց յե­տոյ կրօ­նա­կան, ազ­գա­յին, սո­ցիա­լա­կան եւ այլ փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րի, այդ թւում` հա­յե­րի հա­մար սկսո­ւեց ա­ռա­ւել հան­դարտ շրջան, երբ հնա­րա­ւոր դար­ձաւ ա­ռա­ւել հան­գիստ խօ­սել այն թա­պու­նե­րի մա­սին, ո­րոնք նախ­կի­նում մա­հա­ցու էին: Միեւ­նոյն ժա­մա­նակ հէնց այս իշ­խա­նու­թեան օ­րօք մենք ու­նե­ցանք Հ­րանդ Տինք եւ Սե­ւակ Պա­լըք­ճը: Ի՞նչ կ’ա­սէք այս հա­կա­սու­թեան մա­սին:

Այն փաս­տը, որ այս իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի օ­րօք կրօ­նա­կան փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը կա­րո­ղա­ցան յետ ստա­նալ մի շարք հա­մայն­քա­յին շի­նու­թիւն­ներ ու հո­ղա­տա­րածք­ներ՝ կա­րե­ւոր է: Սա­կայն մեր ա­զա­տու­թիւն­ներն ու ի­րա­ւունք­նե­րը միայն դրա­նով չեն սահ­մա­նա­փակ­ւում: Ա­յո՛, թա­ղա­պե­տե­րը, պե­տա­կան այ­րե­րը մեր հա­մայն­քա­յին մի­ջո­ցա­ռում­նե­րին այ­ցե­լում են, բայց դա չի էա­կա­նը: Բա­ցի այդ՝ դե­ռեւս ետ չվեր­դար­ձո­ւած ան­թիւ, ան­հա­մար շէն­քե­րի ու տա­րածք­նե­րի դա­տա­կան գոր­ծեր կան օ­դում կա­խո­ւած: Միեւ­նոյն ժա­մա­նակ տնտե­սա­կան մի շարք խնդիր­նե­րի ա­ռաջ կանգ­նեց հա­մայն­քը:
Օ­րի­նակ՝ Պոլտոյ Մեծ շու­կան… Գի­տակ­ցա­բար, տա­րի­ներ շա­րու­նակ քայլ առ քայլ ստեղ­ծում են պայ­ման­ներ, որ­պէս­զի այն­տե­ղի հայ ու միւս քրիս­տո­նեայ վար­պետ­նե­րը, ար­հես­տա­ւոր­նե­րը դուրս գան, նրանց փո­խա­րէն այլ զան­գո­ւած է բեր­ւում այս­տեղ, ժողովրդագրական պատ­կե­րը փոխ­ւում է: Շա­տերն են հի­մա ա­սում՝ իսկ գու­ցէ Հա­յաս­տա­նո՞ւմ ոս­կեր­չա­կան խա­նութ բա­ցենք, կամ՝ Յու­նաս­տա­նում: Մար­դիկ դա­տար­կա­ձեռն մնա­ցին:

Շա­տե­րը յա­ճախ չեն ըն­կա­լում հա­յի` Թուր­քիա­յում մնա­լու «ի­մաս­տը» կամ շար­ժիչ ու­ժը: Յա­ճախ դա` այս տա­րածք­նե­րի հետ կա­պե­րի (այդ թւում եւ հո­գե­ւոր կա­պե­րի) ամ­բող­ջա­կան խզման հետեւանք է: Միւս կող­մից`­Թուր­քիա­յի հա­յու­թեան մի լայն զան­գո­ւած այ­սօր բռնում է ար­տա­գաղ­թի ու­ղին, եւ դրա պատ­ճառ­նե­րը յա­ճախ ա­ւե­լի քան ար­դա­րա­ցո­ւած են: Ի վեր­ջոյ` ա­րեւմ­տա­հա­յու­թիւ­նը մեզ այս­տե՞ղ է ա­ռա­ւել պէտք, թէ՞…

Ինձ միշտ հարց­նում են՝ Թուր­քիա­յի հա­յե­րի «Բ. բլա­ն»ը (plan B) ո՞րն է, ե­թէ ինչ-որ բան պա­տա­հի նո­րից… Ես ա­սում եմ՝ իսկ «Ա. բլան» ու­նե՞նք: «Ա» բլա­նը միշտ էլ թող­նել փախ­նելն է: Երկ­րից դուրս գա­լը կա­րող է ժա­մա­նա­կա­ւոր լու­ծում լի­նել, բայց այս հո­ղը լքե­լը մեզ հա­մար ըն­դու­նե­լի չէ:

Մենք յա­ճախ ենք տես­նում Կա­րօ Փայ­լա­նի Մեճ­լի­սեան ե­լոյթ­նե­րի ժա­մա­նակ ա­ռա­ջա­ցած աղ­մու­կը եւ այն ճնշու­մը, ո­րը նրա հան­դէպ գոր­ծադ­րում են այլ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի ազ­գայ­նա­մոլ շրջա­նակ­նե­րը: Միւս կող­մից կա­րե­լի է են­թադ­րել, որ ե­թէ Կա­րօն լի­նե­լով քրտա­մէտ կու­սակ­ցու­թեան պատ­գա­մա­ւոր եւ ճնշման է են­թարկ­ւում դրսից, ա­պա դուք, լի­նե­լով քե­մա­լա­կան կու­սակ­ցու­թեան պատ­գա­մա­ւոր, կա­րող էք ճնշման են­թար­կո­ւել ոչ միայն դրսում, այ­լեւ հէնց կու­սակ­ցու­թեան ներ­սում…

Մեր կու­սակ­ցու­թեան ներ­սում տար­բեր են­թա­ճիւ­ղեր՝ հո­սանք­ներ կան, նրանց թւում էլ ի­րենց «ազ­գա­սէր» կո­չող ճիւղ էլ կայ ան­շուշտ: Ճն­շում ա­սո­ւա­ծը պէտք է, որ ղե­կա­վա­րու­թիւ­նից գայ, սա­կայն ես նման բա­նի դե­ռեւս չեմ հան­դի­պել, յա­մե­նայն­դէպս` իմ ե­րե­սին չեն ա­սել: Ի հար­կէ, ձեռ­նար­կածս աշ­խա­տանք­նե­րը ոչ միան­շա­նակ մեկ­նա­բա­նող մար­դիկ կան ներ­սում:
Դա տե­ղե­կա­տո­ւու­թեան պա­կա­սից ու ձե­ւա­ւո­րո­ւած կարծ­րա­տի­պնե­րից է գա­լիս, այդ գա­ղա­փար­նե­րը կա­րող են կոտ­րո­ւել ժա­մա­նա­կի եւ մա­տու­ցո­ւած ճիշդ տե­ղե­կա­տո­ւու­թեան շնոր­հիւ:

Ձեր կու­սակ­ցու­թիւ­նը պէտք է դի­մի Մ.Ի.Ե.Դ. եւ պա­հան­ջի Ապ­րի­լի 16-ին կա­յա­ցած սահ­մա­նադ­րա­կան փո­փո­խու­թիւն­նե­րի հան­րա­քո­ւէի չե­ղար­կու­մը: Որ­քա՞ն են ընդ­դի­մա­դիր­նե­րի շան­սերն այս պա­րա­գա­յում, եւ, ըստ ձեզ, ի՞նչ դիր­քո­րո­շում կ’որ­դեգ­րի Մ.Ի.Ե.Դ.ը:

Շատ ման­րակր­կիտ պէտք է պատ­մո­ւի ու ներ­կա­յա­ցո­ւի առ­կայ ի­րա­վի­ճա­կը Մ.Ի.Ե.Դ.ին: Դա­տա­րա­նը սո­վո­րա­բար չի զբաղ­ւում հան­րա­քո­ւէ­նե­րով, այլ կա­րո­ղա­նում է մի­ջամ­տել միայն ընտ­րու­թիւն­նե­րին: Սա­կայն ի՞նչ է նշա­նա­կում հան­րա­քո­ւէ, փո­փո­խու­թեան մի կէտ ես ներ­կա­յաց­նում ու հարց­նում ժո­ղովր­դի կար­ծի­քը: Սա­կայն այս­տեղ ի՞նչ ա­րե­ցին: Մի ամ­բողջ պարկ, ամ­բողջ Թուր­քիա­յի հան­րա­պե­տու­թեան սահ­մա­նադ­րու­թիւնն ու ար­դա­րա­դա­տու­թիւ­նից մին­չեւ կա­ռա­վար­ման հա­մա­կարգ ա­մէն ինչ փո­խե­ցին:
Մենք պէտք է կա­րո­ղա­նանք բա­ցատ­րել եւ­րո­պա­ցի­նե­րին, որ սա Եւ­րո­պա­յում անց­կա­ցո­ւող ու ի­րենց ի­մա­ցած հան­րա­քո­ւէ­նե­րը չեն, սա ա­նօ­րէ­նու­թիւն է: Ա­ռանց գաղտ­նիու­թիւ­նը պա­հե­լու քո­ւէ­րա­կու­թեան ի­րա­կա­նա­ցում­նե­րից սկսած մին­չեւ նա­խընտ­րա­կան քա­րո­զար­շա­ւի ժա­մա­նակ կա­տա­րո­ւած ա­նօ­րէ­նու­թիւն­նե­րը: Եւ չնա­յած նա­խընտ­րա­կան շրջա­նում ե­ղած այդ­քան ճնշում­նե­րի, յար­ձա­կում­նե­րի ու ա­նօ­րէ­նու­թիւն­նե­րի՝ 50 տո­կոս «Ոչ» է դուրս ե­կել հան­րա­քո­ւէին: Եւ­րո­պա­յի գլուխն էլ է խառ­նո­ւել, թէ ի՛նչ ենք ա­նե­լու այս Թուր­քիա­յի հետ:

Նոյ­նիսկ ե­թէ Մ.Ի.Ե.Դ.ում ընդ­դի­մու­թիւ­նը յաղ­թի` դա էա­կան դեր կը խա­ղա՞յ Թուր­քիա­յի ներ­սում, եւ Էր­տո­ղա­նը հա­շո­ւի կը նստի՞ դրա հետ:

Ի հար­կէ, նոր հան­րա­քո­ւէ չեն անց­կաց­նի, սա­կայն չեն էլ կա­րող ար­հա­մար­հել: Ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ա­ռու­մով այս ա­մէ­նը կա­րե­ւոր ար­դիւնք­ներ կը տայ:

Էր­տո­ղա­նի փա­փա­քած նա­խա­գա­հա­կան հա­մա­կար­գը թէեւ ան­ցաւ հան­րա­քո­ւէով, բայց անս­պա­սե­լի կեր­պով քիչ տո­կո­սա­յին տար­բե­րու­թեամբ յաղ­թեց: Ե­թէ հա­շո­ւի առ­նենք նաեւ ընտ­րա­խախ­տում­նե­րը, «Ոչ»ի ձայ­նե­րը նոյ­նիսկ ա­ւե­լի շատ էին: Էր­տո­ղա­նը շատ լուրջ դի­մադ­րու­թեան հան­դի­պեց յատ­կա­պէս մեծ քա­ղաք­նե­րի ընտ­րող­նե­րի շրջա­նում եւ նա­խորդ բո­լոր ըտն­րու­թիւն­նե­րում վստահ յաղ­թա­նակ տօ­նած նա­խա­գա­հի հա­մար սա մի փոքր տխրահռ­չակ յաղ­թա­նակ էր: Ի՞նչ կ’ա­նի Էր­տո­ղա­նը` ա­ւե­լի շա՞տ կը սկսի ճնշել ի­րեն դեմ ե­ղող­նե­րին, թէ՞ կը փոր­ձի «սրտնե­րը շա­հել»:

Այն, որ իշ­խող կու­սակ­ցու­թեան մէջ կը լի­նեն քատ­րա­յին լուրջ փո­փո­խու­թիւն­ներ, ակն­յայտ է: Մեծ քա­ղաք­նե­րում քիչ ձայ­ներ ստա­նա­լու պատ­ճա­ռով հնա­րա­ւոր է, որ Էր­տո­ղա­նը քայ­լեր ձեռ­նար­կի տե­ղա­յին ինք­նա­կա­ռա­վար­ման ընտ­րու­թիւն­ներն ա­ւե­լի վաղ ի­րա­կա­նաց­նե­լու եւ դաշ­տը փո­խե­լու հա­մար: Իմ անձ­նա­կան կար­ծիքն այն է, որ
հան­րա­քո­ւէի ժա­մա­նակ Էր­տո­ղա­նին «Ոչ» ա­սած այդ 50 տո­կո­սը պէտք է միա­ւո­րո­ւի մէկ ճիշդ թեկ­նա­ծո­ւի շուրջ եւ միա­ւո­րի իր ու­ժե­րը՝ հա­մախմ­բո­ւած կեր­պով շա­րու­նա­կե­լով պայ­քա­րը:
Մենք չենք կա­րող ի­մա­նալ, թէ ի՛նչ է կա­տա­րուել հան­րա­քո­ւէի ժա­մա­նակ քրտաբ­նակ շրջան­նե­րում, քա­նի որ այդ հա­տո­ւած­նե­րում թուրք-քրտա­կան բա­խում­նե­րի հե­տե­ւան­քով մի շարք մար­դիկ լքել են ի­րենց տներն ու չեն մաս­նակ­ցել ընտ­րու­թեանն ըստ գրանց­ման վայ­րի, ո­րոշ շրջան­նե­րում մեր կող­մէ վստա­հո­ւած ան­ձիք չեն ե­ղել, եւ կա­տա­րո­ւել են բազ­մա­թիւ ընտ­րա­խախ­տում­ներ:
­Նա­խընտ­րա­կան քա­րոզ­չու­թեան շրջա­նակ­նե­րում մենք շատ ենք այ­ցե­լել նաեւ Թուր­քիա­յի հա­րաւ-ա­րե­ւե­լեան (Ա­րեւմ­տեան Հա­յաս­տա­նի մի մա­սը – Ս.Յ.) քրտաբ­նակ շրջան­ներ: Դա շատ կա­րե­ւոր է, քա­նի որ քրտա­մէտ Ժո­ղովր­դա­կանահանրապե­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան շուրջ 10.000 ան­դամ հի­մա բան­տում է: Հե­տե­ւա­բար՝ մե­զա­նից, որ­պէս ընդ­դի­մա­դիր­ների այդ զան­գո­ւա­ծը սպա­սում­ներ ու­նի: