Հարցազրոյց` Շուքրու Ըլըճաքի (Şükrü Ilıcak) հետ

­«Այն­քան ա­տեն, որ մենք չենք ըն­դու­նիր այս ո­ճի­րը, պի­տի չա­ռող­ջա­նանք, եւ ա­ւե­լի ու ա­ւե­լի խոր պի­տի սու­զո­ւինք թախ­ծա­լի ու հի­ւանդ հա­սա­րա­կու­թեան մը վտան­գա­ւոր հո­սանք­նե­րուն մէջ»

Ճո­նա­թան ­Վար­ժա­պե­տեա­նի եւ ­Շուք­րու Ը­լը­ճա­քի* «I Read Your Letter, I Cried, I Laughed» (­Կար­դա­ցի նա­մակդ, լա­ցի, խնդա­ցի) վեր­նագ­րով երկ­լե­զու (թրքե­րէն եւ անգ­լե­րէն) գիր­քի հրա­տա­րակ­ման ա­ռի­թով՝ կա­պի մէջ մտանք ­Շուք­րու Ը­լը­ճա­քին հետ: ­Գիր­քը կը վե­րա­բե­րի ­Գո­ճա­յեան ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րու նա­մա­կագ­րու­թեան՝ ու­ղար­կո­ւած ­Կե­սա­րիա­յի Էֆ­քէ­րէ գիւ­ղէն դէ­պի Ա­մե­րի­կա, 1912-1919 թո­ւա­կան­նե­րուն: ­Շատ հե­տաքրք­րա­կան զրոյց մը ու­նե­ցանք, ինչ որ՝ մեր կար­ծի­քով՝ կ­՚ար­ժէ մեր ըն­թեր­ցող­նե­րուն հետ կի­սո­ւինք:

­Հար­ցազ­րոյ­ցը վա­րեց՝ ՔՈՒԻՆ ՄԻՆԱՍԵԱՆ

­Շուք­րու, խնդրեմ՝ պատ­մէ մե­զի, թէ ինչ­պէ՞ս այս ցնցիչ նա­մակ­նե­րը քե­զի հա­սան:

Ես պատ­մա­բան եմ, կ­՚ու­սում­նա­սի­րեմ օս­մա­նեան պատ­մու­թիւ­նը, յատ­կա­պէս 19րդ ­դա­րու սկիզբ­նե­րը: ­Կա­պա­դով­կիա­յի թրքա­խօս, ոչ մահ­մե­տա­կան ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն շուրջ յա­տուկ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն մը կա­տա­րե­լուս ըն­թաց­քին, շատ հե­տաքրք­րա­կան տո­ւեալ­ներ գտայ ­Ճո­նա­թան ­Վար­ժա­պե­տեա­նի www.efkere.com կայ­քէ­ջին մէջ: Երբ 2001ին պրն. ­Վար­ժա­պե­տեա­նին հետ հան­դի­պե­ցայ, ան իր մեծ հայ­րի­կէն՝ ­Կա­րա­պետ ­Գո­ճա­յեա­նէն, ձեռ­քը ան­ցած նա­մակ­նե­րը ցոյց տո­ւաւ ին­ծի: Գ­րո­ւած՝ հա­յե­րէն տա­ռե­րով սա­կայն թրքե­րէն — ինչ որ ­Կա­պա­դով­կիա­յի թրքա­խօս հա­յե­րուն հա­մար շատ սո­վո­րա­կան բան մըն էր այդ շրջա­նին — եւ կամ Էֆ­քէ­րէի ե­զա­կի հայ­կա­կան բար­բա­ռով: ­Գո­ճա­յեան­նե­րուն ժա­ռանգ­նե­րէն այ­լեւս ո՛չ մէ­կը կա­րող էր այս նա­մակ­նե­րը հասկ­նա­լու: Այն­պէս որ, երբ տե­սայ եւ հասկցայ, թէ ճիշդ ի՛նչ էին, իմ հիմ­նա­կան մտա­հո­գու­թիւնս ե­ղաւ այս նա­մա­կագ­րու­թեան «վեր­ծա­նու­մը»:

Ո­րո՞նք են այս նա­մակ­նե­րուն թղթա­կից­նե­րը եւ ին­չի՞ մա­սին կը գրեն:

­Մեր գիր­քը կ­՚ընդգր­կէ ­Ճո­նա­թան ­Վար­ժա­պե­տեա­նի հա­ւա­քա­ծո­յէն 88 նա­մակ­ներ, ո­րոնք ղրկո­ւած են Էֆ­քէ­րէ­յէն դէ­պի Ա­մե­րի­կա­յի ­Մի­չի­կըն քա­ղա­քը, հայր ու տղայ՝ ­Յա­րու­թիւն եւ ­Կա­րա­պետ ­Գո­ճա­յեան­նե­րուն: Ա­սոնց­մէ 86ը ղրկո­ւած են ­Հայ­կա­նուշ ­Գո­ճա­յեա­նի կող­մէ (­Յա­րու­թիւ­նին կո­ղա­կի­ցը եւ ­Կա­րա­պե­տին մայ­րը): Թղ­թակ­ցու­թիւ­նը կը սկսի 1912ին եւ կը դադ­րի յան­կարծ 1915ին: Ա­ւել­ցու­ցինք նաեւ 1919 թո­ւա­կան ու­նե­ցող եր­կու նա­մակ­ներ, ու­ղար­կո­ւած՝ եր­կու տար­բեր ազ­գա­կան­նե­րու կող­մէ, ո­րոնց­մէ կ­՚ի­մա­նանք Էֆ­քէ­րէ­յի ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րուն ող­բեր­գա­կան ճա­կա­տա­գի­րը:

­Կար­դա­լով նա­խա­բանդ՝ ա­կա­դե­մա­կան վեր­լու­ծու­թեանդ զու­գա­հեռ, կը կար­դանք հո­յա­կապ խոս­տո­վա­նու­թիւն մը. ա­ւե­լին՝ սկզբունք­նե­րուդ հա­մար­ձակ յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը: Կրնա՞ս մե­զի մտա­ծում­ներդ պար­զել:

Որ­քան կը յա­ռա­ջա­նար այս նա­մակ­նե­րուն վեր­ծա­նու­մը, մէջս ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցը յստա­կաց­նե­լու ըն­թացքն ալ կը յա­ռա­ջա­նար: ­Բա­ցատ­րեմ՝ նախ, որ ծնած ու մեծ­ցած եմ ­Թուր­քիոյ Ան­գա­րա մայ­րա­քա­ղա­քը: ­Մի­ջին դա­սա­կար­գի եւ քա­ղա­քա­կա­նու­թե­նէ հե­ռու թուրք ըն­տա­նի­քի մը որ­դին եմ, ուր ո­չինչ կը խօ­սո­ւէր հա­յե­րուն մա­սին: ­Ման­կու­թեանս տա­րի­նե­րուն՝ մեր շրջա­նէն լրիւ ան­հե­տա­ցած էին հա­յե­րուն եւ ոչ-մահ­մե­տա­կան­նե­րուն բո­լոր հետ­քե­րը: Այ­սօր, այդ շրջա­նի ըն­դա­մէ­նը 4,5 մի­լիոն բնակ­չու­թեան մէջ հա­զիւ 300ը հա­յեր են, իսկ յոյ­նե­րը՝ ա՛լ ա­ւե­լի քիչ են: Ա­նոնց մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թիւ­նը նոյն­պէս ան­հե­տա­ցած է, հա­կա­ռակ որ 20րդ ­դա­րու սկիզ­բը ա­նոնք ընդ­հա­նուր բնակ­չու­թեան քա­ռոր­դը կը կազ­մէին: Դպ­րո­ցը շատ քիչ էին տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը եւ ա­նոնք ալ՝ հա­յե­րուն որ­պէս թշնա­մա­կան ամ­բող­ջու­թիւն մը կը ներ­կա­յաց­նէին. հոն կ­՚ընդգ­ծո­ւէր, որ Ա. ­Հա­մաշ­խար­հա­յին ­Պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին մե­զի դա­ւա­ճա­նած էին: Ն­ման էին նաեւ յոյ­նե­րուն մա­սին տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը:
­Մին­չեւ 1989, երբ հա­մալ­սա­րան ան­ցայ, հա­յե­րուն մա­սին իմ գի­տե­լիք­նե­րը սահ­մա­նա­փա­կո­ւած էին պաշ­տօ­նա­կան թրքա­կան «ճշմար­տու­թիւն»նե­րով: Ու­սա­նո­ղա­կան տա­րի­նե­րուս սկսան ընդ­լայ­նո­ւե­լու պատ­մու­թեան շուրջ իմ փնտռտուք­նե­րը եւ պատ­մու­թեան մա­սին պաշ­տօ­նա­կան-պե­տա­կան մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րուն նկատ­մամբ իմ մէջ մտած ա­ռա­ջին կաս­կած­նե­րը: Ան­շուշտ, Քր­տա­կան ­Հար­ցի գոր­ծօ­նը ո­րո­շիչ էր, ո­րով սաս­տիկ էին այդ օ­րե­րուն զար­գա­ցում­նե­րը:
­Վե­րա­ձե­ւա­կեր­պե­ցի եւ վե­րամ­շա­կե­ցի պե­տու­թեան հան­դէպ մտա­ծե­լա­կերպս. նա­խընտ­րե­ցի հա­ւա­տալ այն ա­մէ­նուն, ինչ որ իմ աչ­քե­րը կը տես­նէին. սկսայ լսել խղճիս ձայ­նը: ­Միեւ­նոյն ժա­մա­նակ սկսան լոյս տես­նե­լու ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հար­ցին շուրջ թուրք մտա­ւո­րա­կան­նե­րու եւ ա­կա­դե­մա­կան­նե­րու հե­տա­զօ­տա­կան գիր­քե­րը: Ա­նոնց շնոր­հիւ՝ մեր մէջ պար­զո­ւե­ցաւ, որ Ա. ­Հա­մաշ­խար­հա­յին ­Պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին հա­յե­րուն ող­բեր­գա­կան ճա­կա­տա­գի­րը, այդ ժա­մա­նա­կի իշ­խա­նու­թեան հա­մար, ազ­գա­յին «անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն» մը չէր, այլ՝ նա­խընտ­րանք մը. եւ ոչ թէ ռազ­մա­վա­րա­կան, այլ (ան)բա­րո­յա­կան նա­խընտ­րանք մը: ­Մենք հասկ­ցանք, որ այն, ինչ մեր պե­տու­թիւ­նը կը ներ­կա­յաց­նէր որ­պէս փաս­տի — նոյ­նիսկ ­Վա­նի հա­յե­րուն «ըմ­բոս­տու­թիւ­նը» կամ Իզ­մի­րի Ա­ղէ­տը — ա­նա­մօթ սու­տեր էին:
Ա­պա՝ ձեռքս ին­կան ­Գո­ճա­յեան­նե­րուն նա­մակ­նե­րը եւ պէտք է խոս­տո­վա­նիլ, որ ա­նոնք մէջս մարդ­կա­յին զգա­ցում­նե­րու ցնցում պատ­ճա­ռե­ցին ու զիս մղե­ցին իմ վեր­ջին բա­րո­յա­կան քայ­լը առ­նե­լու՝ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ժխտու­մին հա­կա­ռակ ա­փը անց­նե­լու հա­մար:
Իւ­րա­քան­չիւր նա­մա­կի վեր­ծա­նու­մով՝ կ­՚ող­բա­յի, որ մին­չեւ այդ ա­տեն հա­յե­րուն չէի ըն­կա­լած որ­պէս ի­րա­կան մարդ էակ­նե­րու, ո­րոնք ի­րա­կան կեանք մը կ­՚ապ­րէին, այլ՝ որ­պէս քա­ղա­քա­կան կեղծ խառ­նա­կոյ­տի մը: Այս նա­մակ­նե­րը չէին գրո­ւած ա­հա­բե­կիչ­նե­րու կող­մէ, այլ՝ իր զա­ւա­կին հան­դէպ իր սէ­րը քաղց­րօ­րէն ար­տա­յայ­տող մօր մը կող­մէ կամ ալ ան­նենգ, մարդ­կա­յին ա­ռօ­րեայ կեանք մը վա­րող հա­րա­զատ­նե­րու կող­մէ: ­Պարզ, ան­պաշտ­պան մար­դիկ, ո­րոնք պար­զա­պէս հայ ըլ­լալ­նուն պատ­ճա­ռով սպան­նո­ւե­ցան կամ ալ ստի­պո­ղա­բար ա­մե­նա­գէշ պայ­ման­նե­րու տակ տե­ղա­հա­նո­ւե­ցան՝ ­Կե­սա­րիա­յէն դէ­պի Ուր­ֆա: ­Թէ ի՛նչ էր ատ­կէ ետք ա­նոնց ճա­կա­տա­գի­րը՝ ան­կեղ­ծօ­րէն չեմ դի­մա­նար նոյ­նիսկ խոր­հե­լու:

Ի տար­բե­րու­թիւն քե­զի պէս մտա­ւո­րա­կան­նե­րու, ­Թուր­քիոյ մէջ շատ շա­տեր են ա­նոնք, ո­րոնք կը ժխտեն ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը: ­Նոյ­նիսկ վեր­ջերս պա­տե­րուն վրայ ժա­մա­նա­կա­կից կրա­ֆի­թի­ներ կար­դա­ցինք՝ հա­յե­րուն նկատ­մամբ ա­տե­լու­թեան ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րով: Ին­չո՞ւ այս­քան ա­տե­լու­թիւն:

­Հա­կա­ռակ որ մին­չեւ 70ա­կան­նե­րը հա­յե­րու մա­սին բա­ցար­ձակ լռու­թիւն կը տի­րէր, ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցը հա­սաւ յան­կարծ ե­րի­տա­սարդ սե­րունդ­նե­րուն՝ ԱՍԱԼԱի եւ այլ հայ­կա­կան խում­բե­րու ա­հա­բեկ­չա­կան յար­ձա­կում­նե­րուն պատ­ճա­ռով։
­Թուր­քե­րուն տե­սա­կէ­տը ձե­ւա­ւո­րո­ւե­ցաւ պե­տա­կան քա­րոզ­չու­թեան կոշտ հա­կազ­դե­ցու­թեան ընդ­մէ­ջէն: Ար­դէն սկսած էին այս հար­ցին շուրջ մի­ջազ­գա­յին հե­տա­զօ­տու­թիւն­ներ եւ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ հրա­տա­րա­կո­ւիլ, մինչ­դեռ թուրք պատ­մա­բան­նե­րը ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը կը ներ­կա­յաց­նէին որ­պէս ­Թուր­քիոյ դէմ միա­կող­մա­նի մե­ղադ­րանք:
­Հար­ցը եր­թա­լէն բար­դա­ցաւ:
Ինչ­պէ՞ս կա­րե­լի է բա­ցատ­րել 100 տա­րի ետք՝ 1915ին տե­ղի ու­նե­ցած ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն շուրջ, թուր­քե­րուն հան­գիստ խօ­սե­լու ան­կա­րո­ղու­թիւ­նը:
Ինչ­պէ՞ս «հայ» բա­ռը հայ­հո­յանք դար­ձաւ:
Ին­չո՞ւ շատ մը թուր­քեր հա­յե­րուն ոչ թէ մարդ, այլ՝ պո­չա­ւոր գա­զան մը կ­՚ե­րե­ւա­կա­յեն:
Երբ նոյ­նիսկ ծայ­րա­յեղ ա­ջա­կող­մեան, ազ­գայ­նա­կան գրող­ներ «ջարդ» բա­ռը կ­՚ըն­դու­նին, ին­չո՞ւ ամ­բողջ թրքա­կան հա­սա­րա­կու­թիւ­նը սաս­տի­կօ­րէն կը հա­կա­ռա­կի «­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռին:
Ին­չո՞ւ թուրք մը, յատ­կա­պէս երբ ար­տա­սահ­ման կը գտնո­ւի, ո­րե­ւէ յղում ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին՝ որ­պէս իր ա­մե­նա­թան­կա­գին ար­ժէք­նե­րուն հաս­ցո­ւած վի­րա­ւո­րանք կը հասկնայ եւ բար­կու­թեամբ կը հա­կազ­դէ:
Ինչ­պէ՞ս բա­ցատ­րել, որ վեր­ջերս, 2017ին, ո­րոշ մար­դիկ հրա­պա­րա­կաւ կը գրեն՝ «Ա­յո՛, մենք ցե­ղաս­պա­նու­թիւն կա­տա­րե­ցինք, եւ այ­սօ՛ր ալ կրկին կ­՚ը­նենք», ա­ռանց ո­րե­ւէ հե­տե­ւան­քի:
Եւ ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ ին­չո՞ւ ա­նոնք, ո­րոնք ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին բա­ցէ ի բաց խօ­սիլ կը հա­մար­ձա­կին, ստի­պո­ւած են պա­տի­ժի մը սպառ­նա­լի­քին տակ ապ­րե­լու:
­Վերջ ի վեր­ջոյ, այս բո­լո­րը պատ­մա­կան, քա­ղա­քա­կան, ըն­կե­րա­բա­նա­կան կամ մար­դա­բա­նա­կան գոր­ծիք­նե­րով բա­ցատ­րել փոր­ձե­լու փո­խա­րէն՝ մենք պէտք է կլի­նի­կա­կան (դար­մատ­նա­յին) հո­գե­բա­նու­թեան դի­մենք:
Ինչ կը վե­րա­բե­րի պատ­մու­թեան, մաս­նա­ւո­րա­պէս ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցին, որ­պէս թուրք հա­սա­րա­կու­թիւն ու­նինք շարք մը ան­հա­տա­կան խան­գա­րում­նե­րէ տա­ռա­պո­ղի մը բո­լոր ախ­տա­նի­շե­րը. եւ նոյ­նիսկ չենք ու­զեր հասկ­նալ այն փաս­տը, որ մենք ան­դա­դար մեր ու մեր շուր­ջին­նե­րու կեան­քը ան­տա­նե­լի կը դարձ­նենք:

Ար­դեօք մենք պի­տի ապ­րի՞նք այն օ­րը, երբ ­Թուր­քիա պի­տի ըն­դու­նի ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը: Ի՞նչ է կար­ծիքդ:

Եւ­րո­պա­կան ­Միու­թեան մուտ­քի մի­տու­մով, մի քա­նի տա­րո­ւան հա­մար, յատ­կա­պէս Էր­տո­ղա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան ա­ռա­ջին տաս­նա­մեա­կին, ժո­ղովր­դա­վա­րա­ցու­մը ան­նա­խա­դէպ էր. խօս­քի ա­զա­տու­թիւն՝ ընդ­հա­նուր առ­մամբ, եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցի մա­սին՝ ան­թիւ հրա­տա­րա­կում­ներ, հրա­պա­րա­կա­յին խօ­սակ­ցու­թիւն­ներ, հե­ռա­տե­սի­լէն, հա­մա­ցան­ցէն եւ այլն: Այս բո­լո­րը՝ մէկ ան­գա­մէն տա­պա­լե­ցան: Այ­սօր այդ նոյն վար­չա­կար­գը այն­պի­սի ընդ­հա­նուր փո­խա­կերպ­ման կ­՚են­թար­կո­ւի, որ եր­կի­րը ան­կաս­կա­ծօ­րէն կը տա­նի դէ­պի դժնդակ ա­պա­գայ:
­Սա­կայն, հա­կա­ռակ այս ան­կարգ նա­հան­ջին, ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցը փո­խո­ւած է: «­Ճին»ը կա­խար­դա­կան սրո­ւա­կէն դուրս ե­լած է: ­Կը կար­ծեմ, որ 70-80ա­կան­նե­րու մեր­ժո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը ան­ցեա­լին կը պատ­կա­նի: Զ­գա­լի թի­ւով թուրք մտա­ւո­րա­կան­ներ, գիտ­նա­կան­ներ եւ քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­ներ՝ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ժխտու­մի ճա­նա­չո­ղա­կան եւ բա­րո­յա­կան ար­գելք­նե­րը յաղ­թա­հա­րե­լով, վճռա­կա­նօ­րէն ու բարձ­րա­ձայն կը յայ­տա­րա­րեն, թէ 1915ին տե­ղի ու­նե­ցա­ծը ցե­ղաս­պա­նու­թիւն է:
­Պե­տու­թիւ­նը կորսն­ցու­ցած է պատ­մու­թեան ար­տադ­րու­թեան միակ վճռա­կան գոր­ծօ­նի իր մե­նաշ­նոր­հը եւ պաշ­տօ­նա­կան պատ­մու­թիւ­նը մօ­րա­ցու­մի ինկած է (լճացած է): ­Նո­րէն ալ բնաւ վստահ չեմ, որ օր մը որ­պէս ժո­ղո­վուրդ ան­կեղ­ծօ­րէն պի­տի ա­ռե­րե­սուինք ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հետ: ­Չա­փա­զանց դժո­ւար է տա­րի­նե­րով բեռ­նո­ւած «զէն­քե­րէն» ա­զա­տո­ւի­լը: ­Բայց մէկ բա­նի հա­մար վստահ եմ. այն­քան ա­տեն, որ մենք չենք ըն­դու­նիր այս ո­ճի­րը, պի­տի չա­ռող­ջա­նանք, եւ ա­ւե­լի ու ա­ւե­լի խոր պի­տի սու­զո­ւինք թախ­ծա­լի ու հի­ւանդ հա­սա­րա­կու­թեան մը վտան­գա­ւոր հո­սանք­նե­րուն մէջ: Ե­թէ օր մը մենք, մեր նե­րաշ­խար­հը ճզմող ա­տե­լու­թե­նէն պի­տի փրկո­ւինք եւ խիղ­ճը կորսն­ցու­ցած հա­սա­րա­կու­թե­նէ մը ինք­զինք­նիս պի­տի ձեր­բա­զա­տենք՝ ա­տի­կա տե­ղի պի­տի ու­նե­նայ միայն այն ա­տեն, երբ կա­րո­ղա­նանք մարդ­կա­յին յատ­կա­նիշ­նե­րը վե­րա­դարձ­նել «դի­մա­ցին­նե­րուն»: Եւ յոյս ու­նիմ, որ ­Գո­ճա­յեան­նե­րուն նա­մա­կագ­րու­թեան հրա­պա­րա­կու­մը պի­տի նպաս­տէ այս բուժ­ման գոր­ծա­ռոյ­թին:

­Հե­տաքրք­րո­ւող­նե­րը գիր­քը կրնան գնել հա­մա­ցան­ցի հե­տե­ւեալ հաս­ցէէն. https://www.facebook.com/historpress/

*Şükrü Ilıcak/­Շուք­րու Ը­լը­ճաք բազ­մահ­մուտ ե­րի­տա­սարդ գիտ­նա­կան մըն է: Ծ­նած ու մեծ­ցած է Ան­գա­րա: Ու­սու­մը ստա­ցած է ­Թուր­քիա, ­Յու­նաս­տան եւ Ա.Մ.Ն.: ­Կը տի­րա­պե­տէ թրքե­րէն, անգ­լե­րէն, հա­յե­րէն, յու­նա­րէն եւ օս­մա­նե­րէն լե­զու­նե­րուն: Իր ա­կա­դե­մա­կան մաս­նա­գի­տու­թիւնն է հե­տա­զօ­տու­մը Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան այս­պէս կո­չո­ւած «ե­րեք ժո­ղո­վուրդ­ներ»ու՝ յոյ­ներ, հա­յեր եւ հրեա­ներ: 2011ին Ա.Մ.Ն. ­Հա­րո­ւըրտ ­Հա­մալ­սա­րա­նէն ստա­ցած է դոկ­տո­րի կո­չում, իր յա­տուկ ու­սում­նա­սի­րու­թեան՝ «A Radical Rethinking of Empire: Ottoman State and Society during the Greek War of Independence (1821-1826)» խո­րագ­րով գոր­ծին հա­մար: Իր ա­ւար­տա­ճա­ռին մէկ հա­տո­ւա­ծը յու­նա­րէն թարգ­մա­նո­ւած է` «1821. Ազգ-պե­տու­թեան մը ծնուն­դը» շար­քի 5րդ ­հա­տո­րին մէջ («1821, Η γέννηση ενός έθνους – κράτους» 5ος τόμος) եւ հրա­տա­րա­կո­ւե­ցաւ 2010 թո­ւա­կա­նին ΣΚΑΙ հրա­տա­րակ­չու­թեան կող­մէ՝ հա­մա­նուն վա­ւե­րագ­րա­կան շար­քին հետ միա­սին: ­Շուք­րու Ը­լը­ճաք, ­Ռէյ­չըլ ­Կօշ­կա­րեա­նի գոր­ծակ­ցու­թեամբ, նաեւ հա­յե­րէն լե­զո­ւի ինք­նու­սոյց ձեռ­նար­կի հե­ղի­նակն է, ա­ռա­ջի­նը՝ թուրք հա­սա­րա­կու­թեան հա­մար. «Kendi Kendine Ermenice», ­Պոլ­սոյ ­Հա­յոց ­Պատ­րիար­քա­րա­նի հրա­տա­րա­կու­թիւն, 2006: