Հարցազրոյց` ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱ­Նի հետ

­

«­Մենք մեզ մեր ար­մատ­նե­րէն կտրե­լու վրայ ենք:
Ա­սի­կա ամ­բո­խին պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը չէ,
ղե­կա­վա­րու­թեա՛ն  պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւնն է»

Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հա­րիւ­րա­մեա­կին ա­ռի­թով Ա­թէնք հրա­ւի­րո­ւե­ցաւ հան­րա­ծա­նօթ գրող, ու­սու­ցիչ, հրա­պա­րա­կա­գիր եւ հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ ըն­կեր ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ, որ գլխա­ւոր բա­նա­խօսն ու պա­տ­գա­մա­բե­րը ե­ղաւ ­Յու­նի­սին ­Բի­րէա­յի քա­ղա­քա­պե­տա­կան թա­տե­րաս­րա­հին մէջ կա­յա­ցած հա­րիւ­րա­մեա­կի տօ­նա­կա­տա­րու­թեան կեդ­րո­նա­կան հան­դի­սու­թեան։ Ա­թէնք իր կե­ցու­թեան շրջա­նին՝ վաս­տա­կա­ւոր մեր ըն­կե­րը հե­տա­գայ հար­ցազ­րոյ­ցը տո­ւաւ «Ա­զատ Օր»ի խմբագ­րու­թեան.

 
­Ձեր բա­նա­խօ­սու­թեան, ինչ­պէս նաեւ ձեր յօ­դուա­ծագ­րու­թեան մէջ, տի­րա­պե­տող բա­ժին մը կը գրա­ւէ հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան կեն­սա­կան ա­ռա­ջադ­րան­քը: Ի՞նչ ձե­ւով, դուք կը խոր­հիք, թէ այս գոր­ծա­ռոյ­թը հանգ­րո­ւա­նա­բար կրնայ ի­րա­գոր­ծո­ւիլ, յատ­կա­պէս հայ­րե­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րու գործ­նա­կան օ­ժան­դա­կու­թեամբ եւ գոր­ծակ­ցա­բար սփիւռ­քի կա­ռոյց­նե­րուն հետ:

­Հո­գե­բա­նա­կան պատ­րաս­տու­թեան հարց մը կայ ե՛ւ սփիւռ­քի, ե՛ւ հայ­րե­նի­քի հա­մար: Ս­փիւռ­քը պէտք է հա­մո­զո­ւի, որ իր կե­ցու­թիւ­նը ըն­կե­րա­բա­նա­կա­նօ­րէն ժա­մա­նա­կա­ւոր է: ­Չի կրնար տե­ւել: Ու­րեմն, ե­թէ սե­րուն­դը պի­տի փրկո­ւի, ե­թէ մեր զա­ւակ­նե­րուն ինք­նու­թիւ­նը պի­տի պահ­պա­նո­ւի, ե­թէ յա­ջոր­դա­կա­նու­թիւ­նը պի­տի պահ­պա­նո­ւի -, հա­յա­պահ­պա­նու­մէն ա­ւե­լի՝ ա­սի­կա շա­րու­նա­կա­կա­նու­թեան հարց է-, պէտք է ժո­ղո­վուր­դը այդ գա­ղա­փա­րին պատ­րաս­տել, ին­չը չենք ը­ներ:
­Յա­ճախ կը պա­հո­ւը­տինք ե­տե­ւը այն գա­ղա­փա­րին, որ մենք Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նի ժո­ղո­վուրդ ենք: ­Ճի՛շդ է, սփիւռ­քը Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նի ժո­ղո­վուրդ է եւ պէտք է այդ ժո­ղո­վուր­դը հո­գե­պէս պատ­րաստ ըլ­լայ Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նին տէր կանգ­նե­լու, բայց այ­սօ­րո­ւան տո­ւեալ­նե­րը այն­պէս են, որ ա­տի­կա ան­մի­ջա­պէս ի­րա­կա­նա­նա­լի ծրա­գիր չէ: Ս­փիւռ­քը հզօր պէտք է պա­հել՝ յա­նուն եւ ի խնդիր այդ նպա­տա­կին: ­Բայց նաեւ այդ ժո­ղո­վուր­դը -, ո­րուն մենք կ­՚ը­սենք՝ հինգ-վեց մի­լիոն -, ա­նոր այս համ­րան­քը փրկե­լու հա­մար, ինչ որ մեր ազ­գա­յին գո­յու­թեան հիմ­նա­քարն է, պէտք է պատ­րաս­տել վե­րա­դար­ձի: Իսկ վե­րա­դար­ձի հա­մար հո­գե­պէս պէտք է պատ­րաս­տո­ւիլ: ­Վե­րա­դար­ձը չի նշա­նա­կեր դրախտ եր­թալ: ­Հա­յաս­տա­նը դրախտ չէ, ո՛չ տե­ղա­ցիին հա­մար, ո՛չ ներ­գաղ­թո­ղին հա­մար: ­Հոն հա­յը պի­տի եր­թայ գի­տակ­ցա­բա՛ր, յանձ­նա­ռո՛ւ ձե­ւով եւ երկ­րին տէր ըլ­լա­լու:
­Յա­ճախ ես կ­՚ը­սեմ՝ հո­ղը տի­րոջ պէտք ու­նի: Եւ հո­ղը կը պատ­կա­նի մշա­կո­ղին: Եւ ես լուրջ մտա­հո­գու­թիւն մը ու­նիմ, քա­նի մը ան­գամ ար­տա­յայ­տո­ւած եմ այդ մա­սին, որ ե­թէ վա­ղը հաշ­տու­թիւն ըլ­լայ -, երբ կ­՚ըլ­լայ չեմ գի­տեր -, ատր­պէյ­ճան­ցի­նե­րը կրկին պի­տի գան ­Հա­յաս­տան՝ աշ­խա­տե­լու, եւ ե­թէ մեր գա­ւառ­նե­րը պա­րապ են, պի­տի գան հոն աշ­խա­տին, հո­ղա­գոր­ծու­թիւ­նը ի­րենք պի­տի ը­նեն, կը նշա­նա­կէ, որ հո­ղին տէ­րը պի­տի ըլ­լան: Ո­րով­հե­տեւ նաեւ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւ­նը կայ, պի­տի մնան, պի­տի բազ­մա­նան եւ տէր պի­տի ըլ­լան: ­Մենք պէտք է հո­ղին տէր ըլ­լանք: Եւ սփիւռ­քը այ­սօր հո­գե­պէս պատ­րաստ չէ ա­սոր հա­մար: Եւ ա­սի­կա ղե­կա­վա­րու­թեան յանց­անքն է: ­Ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը պէտք էր տե­ւա­բար այս մա­սին խօ­սած ըլ­լար, եւ այ­սօր պէտք է խօ­սիլ եւ ը­սել, որ հոն պէտք չէ եր­թալ որ­պէս զբօ­սաշր­ջիկ, այլ պի­տի եր­թաք այդ երկ­րին տէր ըլ­լա­լու հա­մար, հոն հաս­տա­տո­ւե­լու հա­մար:
­Հի­մա շար­ժում մը կայ: ­Մար­դիկ կ­՚եր­թան տուն կը գնեն, մա­նա­ւանդ թո­շա­կա­ռու­նե­րը: ­Շատ լաւ է, ի­րենց ե­կա­մու­տը հոն կը ծախ­սեն, պզտիկ նպաստ մըն է, բայց չի բա­ւեր: ­Հա­յաս­տա­նը հոն աշ­խա­տող մար­դոց­մով պի­տի ապ­րի: ­Գործ ը­նե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը ա­մէն մարդ չու­նի: Ա­տի­կա ­Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւ­նը պէտք է ստեղ­ծէ, պէտք է ստեղ­ծեն նաեւ սփիւռ­քի կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը: Ես շատ պարզ տրա­մա­բա­նու­թիւն մը ու­նիմ: ­Մեր զա­նա­զան բա­րե­սի­րա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը, շո­քո­լա եւ հա­գուստ բաժ­նե­լու տեղ, թող 10 ըն­տա­նի­քի վե­րա­դար­ձը ա­պա­հո­վեն բնա­կա­րա­նով եւ աշ­խա­տան­քով: ­Մե­զի ճա­կա­տագ­րա­կից ժո­ղո­վուրդ մը կը կազ­մա­կեր­պէ ա­սի­կա. հա­զար­նե­րով կ­՚եր­թան ի­րենց եր­կի­րը: Ու­րեմն պատ­ճառ չկայ, որ մենք չեր­թանք: ­Բա­րե­բախ­տա­բար կան բա­ցա­ռու­թիւն­ներ, իս­կա­կան բա­ցա­ռու­թիւն­ներ.- ­Պոս­թո­նէն ըն­տա­նիք մը, իր ու­նե­ցած-չո­ւե­նե­ցա­ծը ա­ռաւ ե­կաւ՝ ի­րենց ինք­նա­շարժն ալ բե­րած էին։ Ու­րիշ ըն­տա­նիք մըն ալ՝ ի­րենց գոր­ծե­րը փա­կե­ցին, ե­կան եւ հաս­տա­տո­ւե­ցան ­Հա­յաս­տան:
Ու­րեմն՝ ա­սի­կա պատ­րաս­տու­թեան պէտք ու­նի: Եր­բեմն կ­՚ը­սեն՝ երբ որ լա­ւա­նայ կա­ցու­թիւ­նը, կ­՚եր­թանք: Երբ որ լա­ւա­նայ՝ մե­զի պէտք չու­նին: Ե­թէ վա­ղը եր­կի­րը ­Զո­ւի­ցե­րիա ըլ­լայ, այդ եր­կի­րը մե­զի պէտք չու­նի:
Ա­սի­կա՝ ա­ռա­ջինն է:
Եւ երբ կ­՚ը­սեմ՝ հո­գե­բա­նօ­րէն պէտք է պատ­րաստ ըլ­լալ, ա­տի­կա կ­՚են­թադ­րէ նաեւ հո­գե­հա­ւա­քի մա­սին պատ­րաս­տո­ւիլ: ­Մենք մեր հո­գե­կա­նու­թիւ­նը պէտք է պա­հած ըլ­լանք: Եւ այ­սօր այդ հո­գե­կա­նու­թիւ­նը բա­ցա­կայ է, ո­րո­վե­տեւ սար­սա­փե­լի կեր­պով ա­պամ­շա­կոյ­թայ­նա­ցած ենք, եւ քաղ­քե­նիա­ցած ենք: Այ­սինքն՝ մենք չենք տրո­փեր հայ­րե­նի­քի ա­ռաս­պել­նե­րուն հետ, հայ­րե­նի­քի գրա­կա­նու­թեան հետ, մեր կեան­քին հետ: ­Կը նա­յինք հե­ռո­ւէն: Եւ մենք տա­նիք­նե­րէն կը պո­ռանք, որ մենք մշա­կոյ­թի ժո­ղո­վուրդ ենք: ­Բայց մեզ­մէ իւ­րա­քան­չիւ­րը ո՞ւր է այդ մշա­կոյ­թին յա­րա­բե­րա­բար:
Երբ որ ես լե­զո­ւի մա­սին շատ կը խօ­սիմ, ին­ծի կ­՚ը­սեն.- ­Մարդ կը խրտչեց­նես: Ն­պա­տակս բա­ցար­ձա­կա­պէս մարդ խրտչեց­նե­լը չէ: Ո­րով­հե­տեւ լե­զուն կա­մուրջն է՝ մեզ պատ­մու­թեան կա­պող, ո­րով­հե­տեւ լե­զուն կը փո­խան­ցէ ար­ժէք­ներ: ­Լե­զուն կը փո­խան­ցէ գա­ղա­փար­ներ: Ա­սի­կա ես չեմ հնա­րեր, ֆրան­սա­ցի փի­լի­սո­փան Պ­րոն­շի­քը կ­՚ը­սէ.- ­Բա­ռե­րու ժա­ռան­գու­թիւն, գա­ղա­փար­նե­րու ժա­ռան­գու­թիւն: Իսկ մար­դիկ կ­՚ապ­րին ի­րենց գա­ղա­փար­նե­րով:
Այս ա­մէ­նուն պա­տաս­խա­նա­տուն ղե­կա­վա­րու­թիւնն է — սփիւռ­քի եւ ­Հա­յաս­տա­նի: ­Փո­խա­նակ ըն­դու­նե­լու­թիւն­ներ կազ­մա­կեր­պե­լու, պէտք է ի­րա­րու հետ նստինք եւ այս ծրագ­րի ի­րա­կա­նաց­ման մա­սին խօ­սինք: ­Թէ ի՛նչ կրնանք ը­նել մենք, թէ ի՛նչ կրնաք ը­նել դուք: Ո­րով­հե­տեւ պար­տադ­րա­բար ներ­գաղ­թե­լը՝ լու­ծում չէ: ­Սու­րիա­հա­յը կամ ի­րա­քա­հա­յը, երբ որ գնաց, պար­տադ­րան­քո՛վ գնաց: Օ­րի­նա­կե­լի հայ­րե­նա­դար­ձու­թիւն չէր: Օ­րի­նա­կե­լի հայ­րե­նա­դար­ձու­թիւ­նը այն է, որ ­Պոս­թը­նի՛ հա­յը եր­թայ: ­Հա­մո­զու­մո՛վ եր­թայ, եւ ոչ՝ ո­րով­հե­տեւ պար­տադ­րո­ւած է: Ա՛յս է, որ պէտք է կա­րե­նալ զար­գաց­նել: Ըստ ին­ծի, ան­կա­րե­լի չէ:
­Մեր մա­մու­լը, մեր ղե­կա­վար­նե­րը, մեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րը պէտք է խօ­սին այս մա­սին: Ո­րով­հե­տեւ ես կ­՚ը­սեմ՝ 20րդ ­դա­րու մե­ծա­գոյն գիւ­տը ո՛չ հիւ­լէա­կան ռումբն է, ո՛չ ու­րիշ բա­ներ: ­Կազ­մա­կեր­պու­թի՛ւնն է: Ո­րով­հե­տեւ այդ բո­լո­րը՝ հրթիռ­նե­րը, որ թռցու­ցին, մո­լո­րակ­նե­րը գա­ցին, կազ­մա­կեր­պու­թիւն էր ա­տի­կա, ի­րենց վեր­ջին ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րով: Այս ալ կը կազ­մա­կեր­պո­ւի:
Եւ այս ուղ­ղու­թեամբ, սփիւռ­քի մեր մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը եւ հայ­րե­նի­քի մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը պար­տա­կա­նու­թիւն ու­նին: Ան­կախ դրա­մա­կան հար­ցէն: ­Պէտք է ի­րենց փո­խան­ցած պատ­գա­մին մէջ ա­սի­կա ներ­կայ ըլ­լայ, դպրոց­նե­րու մէջ, բե­մե­րէն, թեր­թե­րէն, պէտք է յա­ճախ խօ­սիլ, թէ մեր հայ­րե­նի եր­կի­րը բնա­կե­լի տեղ է, մեր հայ­րե­նի եր­կի­րը կա­րե­լիու­թիւն­ներ ու­նի:
Եւ ե­թէ այ­սօր Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նը չենք կրնար փրկել, այ­սօր կրնանք տէր ըլ­լալ եւ բնա­կեց­նել ­Հա­յաս­տա­նը եւ Ար­ցա­խը: ­Թող մաս­նա­գէտ­նե­րը ու­սում­նա­սի­րու­թիւն մը ը­նեն՝ գիտ­նա­լու հա­մար, թէ այդ եր­կու­քին մի­ջեւ այ­սօր քա­նի մի­լիոն մար­դու տեղ կայ: Իմ պարզ տրա­մա­բա­նու­թեամբս՝ 10-12 մի­լիոն մար­դու տեղ կայ: Օ­րի­նակ ա­ռէք ­Պել­ճի­քան, օ­րի­նակ ա­ռէք ­Լի­բա­նա­նը: Ար­ցա­խը ­Լի­բա­նա­նէն մեծ է: ­Ճիշդ է, Ար­ցա­խը ­Լի­բա­նան չէ: ­Մէ­կը ու­նի 150-160 հա­զար բնա­կիչ, միւ­սը ու­նի 4 մի­լիոն 100 հա­զար բնա­կիչ: Ու­րեմն՝ ա­սի­կա կազ­մա­կեր­պու­թեան հարց է, մտա­ծե­լու հարց է, նաեւ տե­ղա­ցին ալ պէտք է դադ­րի ­Ղա­րա­բա­ղը դա­տար­կե­լէ: ­Գալ եւ Ե­րե­ւան հաս­տա­տո­ւի­լը, մա­նա­ւանդ ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը: ­Ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը օ­րի­նա­կե­լի պէտք է ըլ­լայ: ­Փի­լի­սո­փա­յու­թեան մէջ կը սոր­վեց­նեն օ­րի­նա­կի ար­ժէ­քը: Օ­րի­նա­կի ար­ժէ­քը մենք չու­նինք այ­սօր աչ­քի առ­ջեւ: Օ­րի­նա­կի ար­ժէ­քը նաեւ ­Հա­յաս­տա­նի մէջ «յա­ջո­ղած­նե­րը», փո­խա­նակ ի­րենց ա­պա­գան պատ­րաս­տե­լու, ի­րենց թո­ռան ա­պա­գան պատ­րաս­տե­լու, պէտք է մտա­ծեն հայ­րե­նի­քի մա­սին: Եւ փո­խա­նակ բնա­կա­րան գնե­լու աշ­խար­հի ո՛ր ան­կիւ­նը, պէտք է մտա­ծեն ­Հա­յաս­տա­նի մա­սին:
­Նաեւ՝ մա­մու­լը, մա­մու­լը խիստ կա­րե­ւոր է: ­Մա­մու­լը պէտք է քան­դէ քաղ­քե­նիու­թեան պա­տը: Ե­րե­ւա­նի մէջ, դուք ալ տե­սած էք, ա­պա­րանք­ներ կը շի­նո­ւին: Ի՞նչ փաս­տե­լու հա­մար, երբ ժո­ղո­վուր­դը բնա­կե­լիք տեղ չու­նի: Ա­նոր տե­ղը թող գործ ստեղ­ծեն, կը յու­սան՝ որ դուր­սէն ե­կողն է, որ գործ պի­տի ստեղ­ծէ: Ո՛չ, տե­ղա­ցին է, որ գործ պի­տի ստեղ­ծէ: Այ­սօր ­Հա­յաս­տա­նի մէջ մեծ կա­րե­լիու­թիւն ու­նե­ցող մար­դիկ կան: Եւ այդ մար­դի­կը կա­րե­լի է սի­րա­շա­հիլ, խօ­սիլ ա­նոնց հետ, դիւ­րու­թիւն­ներ ըն­ծա­յել, եւ ա­սի­կա կա­րե­լի է ի­րա­կա­նաց­նել: ­Բայց հիմ­նա­կան է, որ սփիւռ­քը ին­քը պի­տի հա­մո­զո­ւի: Սփիւռ­քի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը ինք պի­տի հա­մո­զո­ւի, որ հայ­րե­նա­դար­ձու­թիւ­նը իր քա­ղա­քա­կա­նու­թեան էա­կան մասն է:
Այ­սօր այդ­պէս չենք մտա­ծեր, եւ ա­սի­կա մեծ յան­ցանք է:

Տ­րո­ւած ըլ­լա­լով, որ տաս­նա­մեա­կէ մը ա­ւե­լի է՝ հայ մա­մու­լին մէջ ձեր հրա­տա­րա­կած գրու­թիւն­նե­րով ար­ձա­գանգ հան­դի­սա­ցած էք մեր ազ­գա­յին տագ­նապ­նե­րուն, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի եւ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի ա­նա­ղարտ գո­յա­տեւ­ման եւ հա­յու ինք­նու­թեան վե­րա­կանգն­ման հար­ցե­րու, ի՞նչ ձե­ւով կը գնա­հա­տէք, թէ այս հար­ցե­րը կրնան բնա­կան կեր­պով զար­գա­նալ մեր կեան­քին մէջ:

Ս­փիւռ­քի պայ­ման­նե­րուն մէջ ոչ մէկ հարց կրնայ բնա­կան կեր­պով զար­գա­նալ: ­Դուք՝ հոս նստած, չէք կրնար ո­րո­շել, որ Ք­սան­թիի հա­յե­րը ինչ­պէս պի­տի ըլ­լան: Ոչ ալ ­Պէյ­րութ նստե­լով՝ կա­րե­լի է ­Լոս Ան­ճե­լը­սի մա­սին եզ­րա­կա­ցու­թիւն­նե­րու յան­գիլ: ­Տեղ­ւոյն վրայ պէտք է այս մա­սին մտա­ծել, հա­ւա­քա­կան մտա­ծո­ղու­թիւն ստեղ­ծո­ւի: Եւ այս ինք­նու­թեան հար­ցը, ո­րուն հա­մար ամ­բողջ հա­տոր մը ու­նիմ, էա­կան հարց է: Ինք­նու­թեան հար­ցը մէկ ազ­դա­կով հարց չէ: ­Մենք այ­սօր կորսն­ցու­ցած ենք մեր տար­րա­կան կեն­ցա­ղա­յին ինք­նու­թիւ­նը: Այ­սօր չեմ գի­տեր, ձեր խո­հա­նո­ցին մէջ տա­րին քա­նի՞ ան­գամ հայ­կա­կան կո­չուած ճա­շը կը պատ­րաս­տո­ւի: Կ­՚ապ­րինք տե­ղա­ցիին պէս: Ու­րեմն՝ աս­տի­ճա­նա­բար հե­ռա­ցած ենք: ­Յե­տոյ պզտիկ քայ­լե­րու հարց կայ: Իբ­րեւ թէ հասկ­ցո­ւե­լու հա­մար՝ մեր թեր­թե­րը տե­ղի տո­ւին:
Կ­՚առ­նեմ թեր­թե­րու օ­րի­նա­կը: Ս­կիզ­բը սկսան օ­տա­րա­լե­զու յա­ւե­լո­ւած­ներ հրա­տա­րա­կե­լու: ­Մենք այ­սօր գրա­կա­նու­թիւն կը թարգ­մա­նենք զա­նա­զան լե­զու­նե­րով: ­Պէտք է հար­ցա­խոյզ մը ըլ­լայ, որ­պէս­զի հասկնանք, թէ ո­րոնք են այդ թարգ­մա­նո­ւած գիր­քե­րու ըն­թեր­ցող­նե­րը: Ա­նոնք ալ հա­յե­րէն գիտ­ցող­ներն են: Խ­զում ե­ղած է: Ֆ­րան­սա ա­հա­գին գրա­կա­նու­թիւն կայ ֆրան­սե­րէ­նի թարգ­մա­նո­ւած: Օր մը պէտք է հասկ­նալ, թէ ո­րո՛նք են այդ գիր­քե­րը գնող­նե­րը եւ ըն­թեր­ցող­նե­րը: Եւ շատ կա­րե­ւոր է թի­ւե­րու լե­զուն: ­Մենք թի­ւե­րու լե­զո­ւով չենք տրա­մա­բա­ներ: Ա­նոր հա­մար մեր բո­լոր ո­րո­շում­նե­րը եւ եզ­րա­կա­ցու­թիւն­նե­րը են­թա­կա­յա­կան են: Ե­թէ այ­սինչ հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը դուրս գայ տպա­րա­նէն, օ­րի­նակ՝ հա­յաս­տան­ցի ­Մատ­թե­ւո­սեա­նի գիր­քը հրա­տա­րա­կո­ւած է, մեծ հրա­տա­րակ­չա­տու­նէ մը լոյս տե­սած է 2000 տպա­քա­նա­կով: Երկ­րորդ ան­գամ չտպո­ւե­ցաւ: Ու­րեմն այն յոյ­սով, որ 500.000 հայ բնակ­չու­թիւն ու­նե­ցող Ֆ­րան­սան այդ 2000ը մէկ օ­րո­ւան մէջ պի­տի սպա­ռէր, փաս­տօ­րէն երկ­րորդ հրա­տա­րա­կու­թիւն չե­ղաւ: ­Կը նշա­նա­կէ, որ ոչ թէ լե­զուն է ար­գել­քը, այլ խորքն է ար­գել­քը: ­Մենք ենք ար­գել­քը, շատ բա­նե­րու մէջ տե­ղի տո­ւած ենք: Եւ այս տե­ղի տալ բա­ռը մենք տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին հա­մա­րած ենք քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն: Ա­մա՜ն, չի՜ խրտչեց­նենք, թող մնա՛յ: ­Թեր­թը ֆրան­սե­րէն, անգ­լե­րէն հրա­տա­րա­կենք, թող մնայ: ­Փոր­ձե­ցէք հասկ­նալ, թէ ո­րո՛նք են կար­դա­ցող­նե­րը անգ­լե­րէ­նով:
­Նաեւ ժո­ղո­վուր­դին մէջ բան մըն ալ մենք կոտ­րած ենք: Օ­րի­նակ՝ մէ­կը ֆրան­սե­րէ­նով կամ անգ­լե­րէ­նով գիրք կը հրա­տա­րա­կէ: ­Մեր թեր­թե­րը լայ­նօ­րէն կ­՚անդ­րա­դառ­նան: ­Դու­ռէ-դուռ կը պտտցնենք հե­ղի­նակն ու գիր­քը՝ գով­քը հիւ­սե­լու հա­մար: ­Դուք կրնա՞ք նոյ­նը ը­սել, որ հա­յե­րէն գիրք տպագ­րո­ղը դու­ռէ-դուռ պտտցնեն, ար­ձա­գան­գեն լայ­նօ­րէն:
Երբ «­Բա­գին»ի խմբա­գիր էի, ին­ծի կ­՚ը­սէին.- ­Դուն ղրկէ գիր­քին մա­սին գրա­խօ­սա­կա­նը, մենք կը տպենք: ­Նո­ւա­զա­գոյն ճի­գը չկայ հա­յե­րէ­նի նկատ­մամբ: ­Կը նշա­նա­կէ, որ հո­գիի եւ ո­գիի հիմ­նա­կան կո­րուստ կայ: Ա­սի­կա ըստ ին­ծի՝ կը վե­րա­կանգ­նի պզտիկ քայ­լե­րով: Ո­րով­հե­տեւ հա­յե­րէ­նով խօ­սի­լը, հա­ղոր­դո­ւի­լը մեծ խնդիր մը չէ: ­Բա­րի կա­մե­ցո­ղու­թեան հարց է:
­Համ­շէ­նա­հայ աղջ­կայ մը մա­սին յօ­դո­ւած գրած եմ. լրագ­րող­նե­րու հա­մա­ժո­ղո­վին ե­կած էր ան­ցեալ տա­րի, ռու­սե­րէն կը խօ­սէր: Վ­րան խնդա­ցին, սրա­հին մէջ աղ­մուկ ստեղ­ծո­ւե­ցաւ: Այս տա­րի՝ հա­յե­րէ­նով խօ­սե­ցաւ: Ու­րեմն՝ ե­թէ այս համ­շէ­նա­հայ աղ­ջի­կը մէկ տա­րո­ւան մէջ կրցաւ եւ հա­յե­րէն սոր­վե­ցաւ եւ հա­յե­րէ­նով տո­ւաւ իր զե­կու­ցու­մը, ին­չո՞ւ մեր թա­ղին ­Մա­րիա­մը չի կրնայ սոր­վիլ: Ա­սի­կա պէտք է բա­ցատ­րել ժո­ղո­վուր­դին, պէտք է դու­ռէ-դուռ եր­թալ, ին­չը ո­մանց զար­մանք կը պատ­ճա­ռէ:
Ա­սի­կա ես անձ­նա­կան փոր­ձով գի­տեմ: Երբ որ ­Մար­սէյլ դպրոց պի­տի հիմ­նո­ւէր՝ մարդ չէր հա­ւա­տար: ­Մեր ըն­կեր­ներն ալ չէին հա­ւա­տար: ­Նոյ­նիսկ շատ ը­սող­ներ ե­ղան, որ պի­տի ձա­խո­ղի, պի­տի տես­նէք: ­Տա­րի մը ամ­բողջ, քա­հա­նա­յի պէս, դու­ռէ դուռ պտտե­ցայ եւ մար­դիկ հա­մո­զո­ւե­ցան, սկիզ­բը տա­տա­նե­ցան, դպրո­ցը բա­ցո­ւե­ցաւ, դեռ չղրկե­ցին, ա­ռա­ւօ­տուն եր­կու ա­շա­կերտ էր, ի­րի­կու­նը ե­ղաւ չորս, այ­սօր մեծ դպրոց է: Այդ կաս­կա­ծող­նե­րուն, թե­րա­հա­ւատ­նե­րուն թոռ­ներն ու զա­ւակ­ներն ալ ե­կան: ­Թոռ­ներ ու­նե­ցող մար­դը, օր մը որ հան­դի­պե­ցայ՝ ու­րա­խու­թիւ­նը տես­նես, որ թոռ­նե­րուն հետ հա­յե­րէն կը խօ­սի:
­Մօ­տե­ցու­մի հարց է, ծրա­գի­րի հարց է, վստա­հու­թիւն ներշն­չե­լու հարց է: Վս­տա­հու­թիւն՝ այն ի­մաս­տով, որ ե­թէ ո­րե­ւէ ծրա­գիր կը մշա­կենք, նախ մենք հա­ւատք պի­տի ու­նե­նանք, որ­պէս­զի ա­սի­կա իր լրու­մին հաս­նի: Ա­ռա­ջին օ­րը յայ­տա­րա­րե­ցի, որ ա­սի­կա մին­չեւ պա­քա­լո­րէա պի­տի եր­թայ, ո­րով­հե­տեւ ծնող­քի մը հա­մար հարց է՝ նա­խակր­թա­րա­նէն յե­տոյ ո՛ւր պի­տի ղրկէ իր զա­ւա­կը: ­Միջ­նա­կար­գէն ետք՝ ո՛ւր պի­տի ղրկէ: Եւ գնաց մին­չեւ պա­քա­լո­րէա: Ու­րեմն՝ վստա­հու­թիւն ներշն­չեց: Այս բո­լոր հար­ցե­րը ի­րա­րու կա­պո­ւած են եւ մենք պէտք է գիտ­նանք, թէ ո­րո՛ւ հետ եւ ինչ­պի­սի՛ ներդ­րում պի­տի ը­նենք: ­Մարդ­կա­յին եւ նիւ­թա­կան ներդ­րու­մի հարց է: Ե՛ւ դպրոց­նե­րու պա­րա­գա­յին, ե՛ւ հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան պա­րա­գա­յին, ե՛ւ մա­մու­լի պա­րա­գա­յին:
Ա­սի­կա շատ կա­րե­ւոր է:
Ես գի­տեմ, որ Ա­մե­րի­կա մար­դիկ կան, ո­րոնք հա­յե­րէն թեր­թը կը սպա­սեն: Երբ որ ի­րենց ը­սի՝, ձեր զա­ւա­կին ալ բա­ցատ­րե­ցէք, թէ ին­չո՛ւ հա­յե­րէն թեր­թը պի­տի կար­դայ, ո­րով­հե­տեւ հա­յե­րէն տա­ռե­րու տուն մուտ­քը պատ­կեր մըն է, որ ինք­նու­թիւն կը ստեղ­ծէ: Ը­սի ի­րեն՝ ը­սէ տղա՛ս մէկ էջ կար­դայ, մէկ պար­բե­րու­թիւն կար­դայ: Օր մը ին­ծի մէ­կը խոս­տո­վա­նե­ցաւ, որ չեմ կրնար կար­դալ: Ը­սի ի­րեն՝ ե­կուր հա­մա­ձայ­նու­թիւն մը ը­նենք: Օ­րա­կան մէկ սիւ­նակ կար­դայ, նա­խընտ­րա­բար բարձ­րա­ձայն: Ե­թէ մէկ ամ­սո­ւան մէջ չսոր­վիս՝ այն ա­տեն ձգէ մի կար­դար: ­Մէկ ա­միս ետք ե­կաւ եւ ը­սաւ՝ հի­մա թեր­թը ծայ­րէ ծայր կը կար­դամ: Ու­րեմն՝ վար­ժու­թեան հարց մըն ալ կայ: Եւ ա­սի­կա պէտք է բա­ցատ­րել ժո­ղո­վուր­դին:
Եւ ի վեր­ջոյ մէջս կը զար­գա­նայ այն մտա­ծու­մը, թէ մեր ժո­ղո­վուր­դը դադ­րած է հար­ցում­ներ ուղ­ղե­լէ: Եւ մե­ղա­ւո­րը ղե­կա­վա­րու­թիւնն է: ­Հար­ցադ­րում­ներ չենք ը­ներ: Ո՛չ ներ­կա­յի, ո՛չ ա­պա­գա­յի մա­սին: ­Սոկ­րատ կ­՚ը­սէր, որ կեան­քի մէջ հար­ցում­նե­րը ա­ւե­լի կա­րե­ւոր են, քան թէ ա­նոնց տրո­ւած պա­տաս­խան­նե­րը: ­Հար­ցում­ներ ուղ­ղե­լու պէտք է վար­ժեց­նել մեր ժո­ղո­վուր­դը: Եւ այդ ձե­ւով մտա­ծե­լու: Չմ­տա­ծող մար­դը ընտ­րու­թիւն չ­’ը­ներ, հո­սան­քին կը հե­տե­ւի:
Օ­րի­նակ առ­նենք ­Լի­բա­նա­նի պա­րա­գան: Օ­տար վար­ժա­րան ղրկե­լու հի­ւան­դու­թիւ­նը:
­Մար­դիկ հա­մո­զո­ւած են, որ օ­տար վար­ժա­րան ե­թէ ղրկեն ի­րենց զա­ւա­կը, ա­ւե­լի լաւ կը յա­ջո­ղի: Ա­սի­կա անտ­րա­մա­բա­նա­կան ե­րե­ւոյթ մըն է: ­Նախ՝ տղան պէտք է շնորհ­քով ըլ­լայ, բա­ներ մը հասկ­նայ, եւ երկ­րորդ՝ ե­թէ դուն լաւ դպրոց ու­նիս, լաւ ու­սուց­չա­կան կազ­մով, ա­շա­կեր­տը բնա­կան կեր­պով կը յա­ջո­ղի: Ա­սոր փաստն ալ ու­նե­ցանք, բո­լո­րո­վին նոր դա­սա­րան սկսե­լով, ու­նե­ցանք այդ յա­ջո­ղու­թիւ­նը: Ու­րեմն ը­սել կ­՚ու­զեմ՝ որ քատ­րի հարց է:
­Բայց օ­րի­նակ՝ Ֆ­րան­սա­յի մէջ դպրոց փա­կո­ւե­ցաւ: «Մ­խի­թա­րեան» վար­ժա­րա­նը փա­կո­ւե­ցաւ տա­րի­ներ ա­ռաջ: Եւ ի­րենց մե­ծա­ւո­րին հետ, երբ որ խօ­սե­ցայ՝ ը­սի.- ­Հայր ­Սուրբ, դուք սխալ տրա­մա­բա­նու­թեան ըն­թաց­քի մէջ էք: Եւ ա­սի­կա չի կրնար շա­րու­նա­կո­ւիլ: Ը­սի՝ ա­շա­կերտ քիչ ու­նիք, լաւ ու­սու­ցի­չին լաւ չէք վճա­րեր, չեն յա­ջո­ղիր, ա­շա­կերտ­նե­րու թի­ւը կը նուա­զի: Ա­շա­կերտ­նե­րու թի­ւը կը նո­ւա­զի, ու­սու­ցիչ չէք ու­նե­նար: Ու­սու­ցիչ չէք ու­նե­նար, յա­ջո­ղու­թիւ­նը կը պակ­սի: Ա­սի­կա ա­նել շրջա­նակ մըն է:
Օ­րի­նակ մը ու­նիմ՝ ­Հա­լէ­պի ճե­մա­րա­նը, ո­րուն ան­ցեալ տա­րի 70ա­մեակն էր, երբ հիմ­նո­ւե­ցաւ՝ քա­ղա­քի լա­ւա­գոյն ու­սու­ցիչ­նե­րը կը հրա­ւի­րէին: Ա­նոնց 6-8 ժա­մա­նոց դա­սին հա­մար՝ ա­փով դրամ կու­տա­յին: Ա­սի­կա շա­րու­նա­կո­ւե­ցաւ. բայց յա­ջո­ղե­ցաւ դպրո­ցը: Եւ ա­նոնք, ո­րոնք ի­րենց զա­ւակ­նե­րը չէին ղրկեր, նոյ­նիսկ պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը, սկսան ի­րենց զա­ւակ­նե­րը ղրկել: Իր ար­տադ­րած ա­շա­կերտ­նե­րը գա­ցին հա­մալ­սա­րան եւ դար­ձան դպրո­ցի քատր: ­Պի­տի գիտ­նաս՝ քայլ առ քայլ ո՛ւր պի­տի ը­նես ներդ­րումդ:
Ե­թէ կ­՚ու­զենք սփիւռ­քի մէջ սե­րունդ պա­հել, հա­յա­պահ­պա­նու­թիւն ու­նե­նալ, հիմ­նա­կան է այդ խոր­քի մշա­կու­մը:
Ինչ կը վե­րա­բե­րի մեր կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րուն, մեր միու­թիւն­նե­րուն՝ մենք ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը չենք կրնար պա­հել կար­գա­խօս­նե­րով: ­Մենք ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը չենք կրնար պա­հել՝ սրահ­նե­րու մէջ եր­գող մը գայ, ոտ­քե­րը գե­տին զար­նեն եւ ու­րա­խա­նան: Ա­սանկ սե­րունդ չի պա­հո­ւիր: ­Պէտք է մտա­ծե­լու վար­ժեց­նել, պէտք է ա­նոնց գի­տակ­ցու­թիւն ներշնչել, նստիլ ա­նոնց հետ զրոյ­ցի, ոչ թէ դաս տա­լու հա­մար, այլ նաեւ՝ լսե­լու: Երբ որ դի­մա­ցի անձդ կը խօ­սի, ինք­զինք կը հա­մո­զէ: ­Հա­մո­զու­մը այդ ձե­ւով կը ստեղ­ծո­ւի: ­Դուն մի­նակդ ճառ խօ­սիր, ա­ռանց ի­րեն հնա­րա­ւո­րու­թիւն տա­լու, որ իր մտա­ծու­մը ը­սէ՝ սե­րունդ չի պա­հո­ւիր:
­Հան­րա­յին կար­ծիք չես ստեղ­ծեր: Ու­րեմն, բազ­մա­թիւ ե­րես­նե­րու, ճա­կատ­նե­րու վրայ մենք գոր­ծե­լու հարց ու­նինք:
Եւ այս բո­լո­րին ա­ռանց­քին՝ նաեւ պէտք է պա­հել լե­զուն: Ա­ռանց լե­զո­ւի՝ ազգ չկայ: ­Նոր կը կար­դա­յի Ֆ­րան­սա­յի մեծ գրո­ղը. Ալ­պէր ­Քա­միւ կ­՚ը­սէ.- Իմ հայ­րե­նիքս իմ լե­զուս է:
Եւ ա­սի­կա մենք յա­ճախ կը մոռ­նանք:
Կ­՚ը­սեն՝ ես զգա­ցու­մով հայ եմ:
Ի՞նչ կը նշա­նա­կէ զգա­ցու­մով հայ: ­Բան չի նշա­նա­կեր: ­Հե­տե­ւա­բար՝ ա՛յս է, որ պէտք է կա­րե­նալ ներշն­չել, եւ ես կրկին կը կրկնեմ, շատ կը սի­րեմ ը­սել ա­տի­կա՝ օ­րի­նա­կի ար­ժէ­քով: ­Մե­ծա­ւորն ալ ա­տի­կա պի­տի ը­նէ: ­Ղե­կա­վարն ալ այդ պի­տի ը­նէ: ­Հա­ւա­քա­կան մտայ­նու­թիւն պէտք է ստեղ­ծո­ւի, որ­պէս­զի մեր գոր­ծե­րուն մէջ ի­մաստ մտնէ, յանձ­նա­ռու­թիւն մտնէ:

Ֆ­րան­սա­յի մէջ հայ­կա­կան վար­ժա­րա­նա­յին հա­մա­կար­գը ի՞նչ ձե­ւով կը զար­գա­նայ վեր­ջին տա­րի­նե­րուն: Ի՞նչ ձե­ւով կը գնա­հա­տէք այս խրա­խու­սե­լի ե­րե­ւոյ­թը:

­Բազ­մե­րես հար­ցում է այ­ս: ­Կը զար­գա­նան, ե­թէ շէն­քի մա­սին է հար­ցը: ­Ճիշդ է, քա­նի մը շէն­քեր շի­նո­ւե­ցան: ­Բայց նաեւ ես ցա­ւով պի­տի հաս­տա­տեմ ե­րե­ւոյթ մը, որ ֆրան­սա­հա­յու­թիւ­նը, գի­տակ­ցա­կան մա­կար­դա­կի հաս­նե­լով ինք չշի­նեց այդ դպրոց­նե­րը: Դ­րա­մագ­լու­խը դուր­սէն ե­կաւ: ­Կը նշա­նա­կէ, որ այդ ի­րենց քրտին­քը չէր: Այս է հար­ցե­րէն մէ­կը: Երկ­րորդ՝ դպրո­ցը, կրթա­կան գոր­ծը, մաս­նա­գի­տա­կան գործ է: Երբ որ ա­տա­մը ցա­ւի՝ սափ­րի­չի չես եր­թար: ­Նոյն է պա­րա­գան դպրո­ցին: Ու­րեմն կա­րե­լի չէ թա­ղա­կա­նու­թեամբ, հո­գա­բար­ձու­թեամբ գործ ղե­կա­վա­րել: ­Վար­չա­կան գոր­ծով թող զբա­ղին: ­Բայց հա­շո­ւա­պա­հու­թիւ­նը պի­տի ը­նեն, ոչ թէ դրա­մի իս­կա­կան տնտե­սա­վա­րու­մը: Այ­սինքն, ու­սու­ցի­չին տրո­ւած գու­մա­րը, պեր­ճանք պէտք չէ հա­մա­րել: Ու­սու­ցի­չը լաւ պի­տի վճա­րո­ւի, որ­պէս­զի լաւ աշ­խա­տի: Աղ­քատ ազ­գա­կա­նի ամ­սա­կա­նով, ու­սու­ցի­չը աղ­քատ ար­դիւնք կու­տայ: Երկ­րորդ հար­ցը՝ դպրո­ցը մրցակ­ցա­կան ըլ­լա­լու հա­մար, պէտք է քայլ պա­հէ իր ժա­մա­նա­կին հետ: Եւ քիչ մըն ալ հա­մա­պա­տաս­խա­նէ ամ­բո­խի, ժո­ղո­վուր­դի սնո­պիզ­մին: Դպ­րո­ցը պէտք է քիչ մը ներ­կա­յա­նա­լի ըլ­լայ, ըն­դու­նող պէտք է ըլ­լայ, սար­քա­ւո­րում­ներ պէտք է ու­նե­նայ, օ­րի­նակ՝ լա­պո­րա­թո­ւար պէտք է ու­նե­նայ, ե­ւայլն: ­Մար­դիկ այս տե­սա­նե­լի մա­սին ալ կա­րե­ւո­րու­թիւն կու­տան: Եւ ոչ թէ ը­սել, որ մենք հայ­րե­նա­սի­րա­կան զգա­ցում պի­տի փո­խան­ցենք: ­Չի բա­ւեր ա­սի­կա: Եւ մա­նա­ւանդ ա­շա­կեր­տը պի­տի յա­ջո­ղի: ­Տե­ղա­կան քննու­թիւն­նե­րուն պի­տի յա­ջո­ղի: ­Բո­լո­րի կող­քին դուն պի­տի կա­րո­ղա­նաս պա­տո­ւաս­տել էա­կա­նը: Այս ալ ման­կա­վար­ժու­թեան հարց է: ­Պէտք է այ­սօր մտա­ծել, թէ հա­յե­րէ­նը կրնա՞նք օ­րի­նա­կի հա­մար ին­ծի ծա­նօթ հե­ղի­նակ­նե­րու դա­սագիր­քե­րով սոր­վեց­նել, թէ ու­րիշ բան պէտք է մտա­ծել: Ես վեր­ջերս զե­կու­ցում մը գրե­ցի սե­մի­նա­րի մը ա­ռի­թով, ուր հե­տե­ւեալ ձե­ւով բա­նա­ձե­ւե­ցի, որ հա­յե­րէ­նը պէտք է վե­րա­ծել կեն­դա­նի լե­զո­ւի եւ ոչ թէ դա­սագիր­քի լե­զո­ւի: Այդ մէկ ժա­մո­ւան մէջ ե­ղա­ծը, դա­սագիր­քի լե­զու է: Ի՞նչ կը հասկ­նանք կեն­դա­նի լե­զու ը­սե­լով: Այ­սօր, ձեր դպրոց­նե­րը գա­ցէք եւ հար­ցու­ցէք սա փո­ղո­ցի ծա­ռե­րուն ա­նուն­նե­րը ի՛նչ են: ­Բո­լո­րը ծառ են ի­րենց հա­մար: Ին­ծի մէկ հա­տիկ ար­դա­րա­ցու­ցիչ պատ­ճառ պէտք է տան մեր դպրոց­նե­րը, որ մար­զան­քի դա­սը Ա­մե­րի­կա­յի մէջ, անգ­լե­րէ­նով կ­՚ըլ­լայ: ­Կեն­դա­նի լե­զու ըլ­լա­լու հա­մար, այդ մար­զան­քի դա­սը հա­յե­րէ­նով ը­րէ: Պզ­տի­կին հա­մար բնա­կան լե­զու մը ըլ­լայ ա­սի­կա: ­Յե­տոյ ­Մար­սէյ­լի դպրո­ցի ա­ռա­ջին օ­րը, խո­հա­րար տի­կի­նը, ճա­շա­ցանկ կազ­մած էր, պա­տին վրայ ճա­շե­րը ֆրան­սե­րէն գրած էր: ­Բո­լո­րին առ­ջեւ, թա­տե­րա­կան կեր­պով պատ­ռե­ցի, հոս պզտիկ­նե­րը հա­յե­րէն պի­տի ու­տեն, ը­սի: Ե­թէ լե­զուն կեն­դա­նի լե­զու չէ, պզտիկ­նե­րը չեն սոր­վիր: ­Հոս կը սոր­վին, հոն կը մոռ­նան: Ա­սի­կա ի­րո­ղու­թիւն է բո­լո­րին հա­մար: Ո­րով­հե­տեւ շա­բա­թը մէկ ժա­մով լե­զու չես կրնար սոր­վեց­նել: ­Միւս յա­րա­կից մա­սե­րը կան: Ա­նոնց­մով որ դուն լե­զուն պի­տի դարձ­նես կեն­դա­նի լե­զու, կեան­քի լե­զու: Այս մար­զին մէջ կը թե­րա­նանք: Ա­սոր հա­մար ալ կայ յա­տուկ մե­թոտ, որ կը կո­չո­ւի երկ­լե­զո­ւա­նի ու­սու­ցում, ո­րուն մաս­նա­գէտ­նե­րէն մէկն ալ հայ է: Ան­գամ մը, ­Փա­րիզ հրա­ւի­րե­ցինք եւ խօ­սե­ցաւ: Ա­սոր բա­ցատ­րու­թիւ­նը շատ պարզ է: Ոչ թէ եր­կու լե­զու սոր­վեց­նե­լու հարց է, այլ եր­կու լե­զո­ւով աշ­խարհ ճանչ­նա­լու հարց է: Օ­րի­նակ՝ պզտի­կը պի­տի գիտ­նայ առ­տու իր մօ­րը ը­սել՝ կաթ կ­՚ու­զեմ, կամ անգ­լե­րէ­նով, ֆրան­սե­րէ­նով ը­սէ: ­Բայց պի­տի գիտ­նայ որ այդ լե­զո­ւով ալ ինք կրնայ աշ­խար­հը ճանչ­նալ: Եւ մենք ա­սի­կա չու­նինք: Ու­րեմն, ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուն հա­յե­րէ­նի ու­սուց­չու­հին եւ ֆրան­սե­րէ­նի ու­սուց­չու­հին, շա­բա­թը ան­գամ մը քովս կը կան­չէի եւ կ­՚ը­սէի. այս շա­բաթ ի՞նչ պի­տի ը­նէք: ­Նոյ­նիսկ թո­ւա­բա­նու­թեան ու­սուց­չու­հիին կ­՚ը­սէի՝ ը­սէ, որ ինք­նա­շար­ժը Ե­րե­ւա­նէն ­Գո­րիս կ­՚եր­թայ: Աշ­խար­հը ճանչ­նա­լու պարզ ձե­ւեր են ա­սոնք: Եւ ո­րով­հե­տեւ մենք յա­ճախ կը կար­ծենք որ հա­յե­րէ­նով ու­սու­ցո­ւա­ծին եւ օ­տար լե­զո­ւով ու­սու­ցո­ւա­ծին մի­ջեւ ա­նան­ցա­նե­լի պատ մը կայ, այդ պատ­ճա­ռով ալ լե­զուն կեն­դա­նի, կեան­քի լե­զու չ’ըլ­լար: Ա­սոր հա­մար խիստ կա­րե­ւոր է, ե­թէ հնա­րա­ւոր է ի հար­կին, որ թո­ւա­բա­նու­թեան ու­սու­ցի­չը, կամ ի­րա­գի­տու­թեան ու­սու­ցի­չը, օ­տար լե­զու դա­սա­ւան­դող ու­սու­ցի­չը, ինք հայ ըլ­լայ նաեւ, բայց լե­զուն գիտ­նայ: Ես ան­գամ մը, շատ ու­րա­խու­թեամբ տե­սայ որ ­Փա­րի­զի Դպ­րո­ցա­սէ­րի թո­ւա­բա­նու­թեան ու­սու­ցի­չի դա­սա­րան մտած էի, ու­րեմն թո­ւա­բա­նու­թիւն կը բա­ցատ­րէր, տիա­կո­նա­լը կը բա­ցատ­րէր, հա­յե­րէնն ալ հե­տը կը սոր­վեց­նէր: Ու­րեմն պզտի­կը ֆրան­սե­րէ­նին հետ կ­՚ըն­կա­լէր, կ­՚ը­սէր հա­տա­նող, եր­կու­քը միա­սին կ­՚ըն­կա­լէր պզտի­կը, եւ երբ որ ան­մի­ջա­կան նիւ­թին հետ կու­գայ, այդ բա­ցատ­րու­թիւ­նը, պզտի­կը կ­՚ըն­կա­լէ եւ կը սոր­վի: Ա­սոր հա­մար պէտք է ամ­բող­ջո­վին վե­րամ­տա­ծել հա­յե­րէ­նի ու­սուց­ման ե­ղա­նա­կը, եւ մեր դա­սագիր­քնե­րը այդ ձե­ւով պէտք է խմբագ­րել: ­Ժա­մա­նա­կին ­«Հայ­կա­րա­ն»ը կար, շատ լաւ դա­սա­գիր­քներ էին, բայց հա­յե­րէն գիտ­ցո­ղին հա­մար: Այ­սօ­րո­ւան ա­շա­կեր­տին ան­մի­ջա­կա­նու­թեան եւ կեան­քին մաս չի կազ­մեր ա­տի­կա, եւ թե­րեւս նիւ­թե­րը պէտք է խմբագ­րել: Ա­ռաջ մեր դպրոց­նե­րուն մէջ գի­տու­թեան դա­սե­րը հա­յե­րէ­նով կ­՚ըլ­լա­յին: Ամ­բողջ բա­ռե­րը հա­յե­րէ­նով կը սոր­վէին տղա­քը: ­Հի­մա չկան ա­նոնք, ուր­կէ՞ պի­տի սոր­վին այդ բա­ռե­րը: ­Դա­սը պէտք է խմբագ­րել այդ բա­ռե­րով նաեւ, յե­տոյ քիչ մը ժա­մա­նակ յատ­կաց­նել պզտիկ­նե­րուն բա­ցատ­րե­լու հա­մար, թէ ծա­ռե­րը ա­նուն­ներ ու­նին եւ գոր­ծա­ծեն այդ ա­նուն­նե­րը: ­Բան­ջա­րե­ղէն­նե­րը ա­նուն­ներ ու­նին, սոր­վեց­նեն այդ ա­նուն­նե­րը, ի հար­կին խո­հա­րար մայ­րի­կին քով տա­նե­լով զինք: Ա­սի­կա ամ­բող­ջո­վին պէտք է վե­րամ­տա­ծել: ­Հա­յաս­տան­ցի պզտի­կը խնդիր չու­նի: ­Մեր վեր­ջին գիւ­ղե­րու ա­շա­կերտ­ներն ալ այս խնդի­րը չու­նին, ­Քե­սա­պէն ա­շա­կերտ­ներ կու­գա­յին, ի­րենք գի­տէին ա­տի­կա: ­Քա­ղա­քի ա­շա­կեր­տը շա­րադ­րու­թիւն կը գրէր, բո­լոր ծա­ռե­րուն ծառ կ­՚ը­սէր: ­Քե­սապ­ցի տղան, ծա­ռե­րուն ա­նուն­նե­րը կու­տար: Այս է ու­րեմն կեան­քի լե­զու դարձ­նե­լու հարց եւ ա­սի­կա սիրոզական ձե­ւով չ’ըլ­լար: Ա­սի­կա պա­տաս­խա­նա­տու մար­դով կ’ըլ­լայ, հասկ­ցող մար­դով կ’ըլ­լայ, ո­րուն պէտք է վճա­րել: Այս ալ պի­տի հասկ­նան մեր թա­ղա­կան­նե­րը, մեր ղե­կա­վար­նե­րը, հո­գա­բար­ձու­թիւն­նե­րը: ­Յա­տուկ ման­կա­վար­ժու­թիւն է ա­սի­կա:

­Գի­տենք, թէ ըն­թեր­ցա­սի­րու­թիւ­նը ընդ­հան­րա­պէս նա­հան­ջած է վեր­ջին շրջա­նին: ­Նոյն պատ­կե­րը շեշ­տա­կիօ­րէն կը պար­զո­ւի ա­րեւմ­տա­հայ ըն­թեր­ցող հա­սա­րա­կու­թեան մօտ: Ինչ­պէ՞ս կը մեկ­նա­բա­նէք այս ե­րե­ւոյ­թը եւ ի՞նչ դրա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­ներ կրնան առ­նո­ւիլ այս մտա­հո­գիչ պատ­կե­րը բա­րե­լա­ւե­լու հա­մար:

Ա­սանկ հար­ցում ը­նող­նե­րը, պա­տաս­խա­նը գի­տեն ընդ­հան­րա­պէս: ­Ճիշդ է, որ ա­մէն մարդ կ­՚ը­սէ, թէ այ­սօր Ին­թեր­նե­թը ար­գելք է, որ հա­յե­րէն կար­դանք: ­Սա­կայն մենք հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ ու­նինք: Ին­չո՞ւ օ­րի­նակ՝ մեր զա­նա­զան ձեռ­նարկ­նե­րու կող­քին չկազ­մա­կեր­պել պարզ ըն­թերց­ման հան­դի­պում­ներ: ­Գիր­քը առ­նել՝ ը­սել.- Ե­կէք ժո­ղո­վուրդ այ­սօր ­Սիա­ման­թօ պի­տի կար­դանք: Ի հար­կին ե­թէ հասկ­նա­լու դժո­ւա­րու­թիւն ու­նե­ցող­ներ կան, թարգ­մա­նու­թիւնն ալ միա­ժա­մա­նակ: Այս խա­ղին մաս­նա­կից պէտք է դարձ­նել ու­սու­ցիչ­նե­րը: Այս խա­ղին մաս­նա­կից պէտք է դարձ­նել ծնող­նե­րը: Երբ որ «­Բա­գին»ով ­Պէյ­րութ կ­՚եր­թա­յի, ըն­թերց­ման հան­դի­պում­ներ կը կազ­մա­կեր­պէի: 8-10 հո­գի կու­գա­յին, 3 վայր­կեա­նի նե­րա­ծա­կան մը կ­՚ը­նէի, յե­տոյ գիր­քի մէ­ջէն բա­ժին­ներ ընտ­րած կ­՚ըլ­լա­յի եւ կը բաժ­նէի ի­րենց: Բոլորը մաս­նա­կից կ­՚ըլ­լա­յին: ­Մաս­նակ­ցու­թեան հար­ցը մենք պէտք է կա­րե­նանք բո­լոր մար­զե­րու մէջ ստեղ­ծել: ­Նոյ­նիսկ ղե­կա­վա­րա­կան ո­րո­շում­նե­րու պա­րա­գա­յին: Օ­րի­նակ՝ բա­րե­գոր­ծա­կան միու­թեան մը վար­չա­կան ժո­ղո­վը: Ինչ ան­պա­տե­հու­թիւն կայ, եր­բեմն ե­թէ ը­սէք, ե­րի­տա­սարդ­ներ ե­կէք, հոս նստե­ցէք, մտիկ ը­րէք: ­Հա­ղոր­դա­կից պէտք է դարձ­նել եւ փո­խա­նակ ո­րո­շում­նե­րը վե­րէն բե­րե­լու՝ ուղ­ղա­հա­յեաց, պէտք է հո­րի­զո­նա­կա­նի վե­րա­ծել: ­Դուք ալ ա­ռա­ջարկ մը ու­նի՞ք: Եւ ի վեր­ջոյ հիմ­նա­կան հո­գե­բա­նա­կա­նը այն է, որ մեր ղե­կա­վար դիր­քե­րու վրայ գտնո­ւող մար­դի­կը վար­ժո­ւին ի­րենց խօ­սա­կից­նե­րուն եր­բեմն ը­սե­լու, որ դուն ալ ի­րա­ւունք ու­նիս: Ա­սի­կա բո­լոր մար­զե­րուն մէջ օգ­տա­կար կ­՚ըլ­լայ: Եւ վեր­ջին հա­շո­ւով նաեւ հայ մար­դը, նոյ­նիսկ օ­տա­րա­ցա­ծը, զգա­յուն տեղ մը ու­նի: Այդ հայ մար­դի­կը այ­սօր հա­յե­րէն չեն կար­դար: Ի­րենց տու­նե­րուն մէջ հա­յե­րէն գիրք չկայ: ­Հա­յե­րէն գրա­դա­րան­նե­րը, ե­թէ մեծ­կակ չեն, որ աս­դին ան­դին դրո­ւին, գիր­քե­րը փո­ղոց կը թա­փո­ւին: Աչ­քովս տե­սած եմ: ­Նոր եր­կու գրա­դա­րան Ա­մե­րի­կա­յէն, մէ­կը ղրկո­ւե­ցաւ Ար­ցախ «­Հա­մազ­գա­յին»ի գրա­դա­րա­նը, միւ­սը՝ Ա­լիս ­Սե­ւա­կին հսկայ գրա­դա­րա­նը, ղրկո­ւե­ցաւ ­Լոս Ան­ճե­լըս, «­Լարք» ըն­կե­րակ­ցու­թեան որ ըն­դար­ձա­կո­ւե­լու է եւ իր կող­քին թան­գա­րան մըն ալ պի­տի ու­նե­նայ: Ը­սել կ­՚ու­զեմ, որ ե­թէ հայ մար­դը գիր­քի կա­րե­ւո­րու­թեան սկսի անդ­րա­դառ­նալ, որ գիր­քը գա­ղա­փար փո­խադ­րող է, ար­ժէք փո­խադ­րող է, այն ա­տեն կրնայ հրաշ­քը պա­տա­հիլ, վե­րա­կանգ­նու­մը տե­ղի ու­նե­նալ: ­Մար­դոց պէտք է խօ­սիլ նաեւ քիչ մը մե­ծե­րուն դպրո­ցը յա­ճա­խե­լով: Օ­շա­կան ոս­կի խօսք մը ու­նի: ­Մա­գա­ղա­թը ա­ւե­լի կ­՚ապ­րի, քան մար­մա­րը: Այս պարզ ի­մաս­տու­թիւ­նը ե­թէ կրցանք մեր խա­նութ­պա­նին փո­խան­ցել, մեր ու­սու­ցի­չին փո­խան­ցել, մենք ոս­տում կա­տա­րած կ­՚ըլ­լանք: Ի­րենց բա­ցատ­րէ, որ այս գիր­քը գնէ, որ­պէս­զի գիր­քը շա­րու­նա­կո­ւի, գրո­ղը ապ­րի:
Այ­սօր գրո­ղը իր գիր­քով չ’ապ­րիր, եւ ա­սի­կա ա­հա­ւոր նա­հանջ մըն է: Ես ան­ցեալ­նե­րը ճա­փոն­ցի գրո­ղի մը թարգ­մա­նու­թիւ­նը ը­րի, իր վեր­ջին գիր­քը ­Ճա­փո­նի մէջ տպո­ւած է 700.000 օ­րի­նա­կով եւ գրո­ւած էր, որ ըն­թաց­քի մէջ է բազ­մա­թիւ լե­զու­նե­րու թարգ­մա­նո­ւե­լու հա­մար: ­Մենք եր­բեմն փա­ռա­սի­րու­թիւն­ներ ալ ու­նինք ­Նո­պէ­լեան մրցա­նակ մը ստա­նա­լու: Ինչ­պէս ­Նո­պէ­լեան մրցա­նակ ստա­նաս՝ երբ որ չես թարգ­մա­նո­ւիր, չես կար­դա­ցո­ւիր, ո­րո՞ւ հո­գը: Ա­սոր պա­տաս­խա­նա­տուն ազ­գո­վին մենք ենք հա­յե­րէն չգիտ­ցո­ղը եւ հա­յե­րէն գիտ­ցո­ղը: ­Մար­դոց ը­սէ, որ այս գիր­քը գնե­լով դուն գրա­կա­նու­թեան եւ մշա­կոյ­թին նպաս­տած կ­՚ըլ­լաս: ­Գիր­քե­րը, հե­տե­ւե­ցէք տպա­քա­նակ­նե­րուն, 400 օ­րի­նակ, ­Հա­յաս­տան, բախ­տա­ւոր պա­րա­գա­յին, եւ նո­ւէր կը տրո­ւին:
Ըն­կեր մը ը­սաւ, որ ոչ միայն գիր­քե­րը նո­ւէր պի­տի տանք, այլ դրամ ալ պի­տի տանք, որ կար­դան: Ա­սի­կա ազ­գա­յին մե­ծա­գոյն պար­տու­թիւն է: Եւ մեր ժո­ղո­վուր­դին պի­տի ը­սէ, որ այս պար­տու­թեան մաս­նա­կից ես: ­Հա­յաս­տան ալ նոյնն է կա­ցու­թիւ­նը: ­Հա­յաս­տան գիրք մը հրա­տա­րա­կո­ւե­ցաւ 700 է­ջով: ­Կո­թո­ղա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն մը: ­Գիր­քը հրա­տա­րա­կո­ւե­ցաւ 100 օ­րի­նա­կով: Ա­սի­կա մեր ժո­ղո­վուր­դին հան­դէպ ե­ղած մե­ծա­գոյն վի­րա­ւո­րանքն է: Իր­մէ ե­կող վի­րա­ւո­րանք: ­Կը նշա­նա­կէ,որ հայ մտա­ւո­րա­կա­նը եւ գրո­ղը այ­լեւս կա­թիլ մը վստա­հու­թիւն չու­նին մեր ժո­ղո­վուր­դի մշա­կու­թա­սի­րու­թեան եւ ինք­նու­թեան վրայ: Ա­սի­կա պէտք է բարձ­րա­ձայն ը­սել, եւ ը­սել՝ որ ա­սոր ա­ռաջ­քը դուն պի­տի առ­նես, սի­րե­լի ժո­ղո­վուրդ: Եւ մեծն Ֆ­րան­սա­յի մէջ, ուր 500.000 հա­յու­թիւն կայ, ո­րուն վրայ գո­ւմա­րո­ւած են ­Հա­յաս­տա­նէն ար­տա­գաղ­թող­նե­րը, մէկ հա­տիկ գրա­տուն չկայ: ­Բան մը կը նշա­նա­կէ ա­սի­կա: ­Հայ մար­դը իր հո­գե­կան սնուն­դը ստա­նա­լու հա­մար հաս­ցէ չու­նի: ­Նիու Եոր­քի մէջ ալ չկայ: ­Քա­լի­ֆոր­նիա մի քա­նի հատ կայ: Ը­սել կ­՚ու­զեմ, որ պզտիկ հար­ցեր կան, ո­րոնք լու­ծում­նե­րու դուռ կը բա­նան:
­Մեր կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը ի­րենց շէն­քե­րուն տակ, բայց դէ­պի դուր­սը նա­յող, ոչ թէ ներ­սը զար­դի հա­մար տեղ մը թող բա­նան: Ե­րե­ւա­կա­յե­ցէք, երբ որ ­Հա­յաս­տա­նի մէջ գրա­խա­նութ­նե­րը փա­կո­ւած էին, Գ­րող­նե­րու ­Միու­թի­նը խա­նութ մը բա­ցաւ: Եր­ջան­կու­թիւն էր ա­տի­կա ին­ծի հա­մար տես­նել: ­Հի­մա խա­նութ­նե­րը կը բազ­մա­նան ­Հա­յաս­տա­նի մէջ: Ե­րե­ւոյթ է ա­սի­կա: ­Պէտք է ընդգ­ծել այս ե­րե­ւոյ­թը: ­Բայց սփիւռ­քի մէ՞ջ: ­Պէյ­րու­թի մէջ ալ գրա­խա­նութ­նե­րը փա­կո­ւած են: ­Մէկ հատ, եր­կու հատ կան: Ը­սել կ­՚ու­զեմ, որ մենք մեզ մեր ար­մատ­նե­րէն կտրե­լու վրայ ենք: Ա­սի­կա ամ­բո­խին պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը չէ, ղե­կա­վա­րու­թեան պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւնն է: ­Ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը եր­կու քոք­թէյլ պա­կաս թող ը­նէ, գրա­խա­նութ մը թող բա­նայ: Ը­նե­լիք ու­նինք:

­ Վեր­ջա­բան

­Վեր­ջա­բա­նիս մէջ կ­՚ու­զեմ խօ­սիլ, ժա­մա­նա­կա­կից ման­կա­վար­ժա­կան վե­րա­բե­րու­մին մասին: Ա­մե­րի­կա­ցի փի­լի­սո­փայ մը, գիրք գրեց, որ դպրոց­նե­րու նա­խակր­թա­րան­նե­րուն մէջ փի­լի­սո­փա­յու­թեան դաս պի­տի դրո­ւի: Այ­սօր Ֆ­րան­սա­յի մէջ ա­տի­կա կ­՚ը­նեն: ­Նա­խակր­թա­րա­նի ա­ռա­ջին դա­սա­րա­նին մէջ հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խօ­սը կու­գայ փի­լի­սո­փա­յու­թեան դաս կ­՚ը­նէ: Պզ­տիկ­նե­րը մտա­ծե­լու կը վար­ժեց­նէ: Ե­րա­նի մենք ա­սի­կա կա­րե­նանք ը­նել ոչ թէ դպրոց­նե­րու մէջ միայն, այլ եւ մեր ժո­ղով­նե­րուն մէջ, փո­խա­նակ ել­լե­լու կրկնու­թիւն­ներ ը­նե­լու, նախ մտա­ծե­լու վար­ժո­ւինք թէ ինչ­պէ՛ս կ­՚ըլ­լայ այդ հար­ցու­մին պա­տաս­խա­նե­լը կամ չպա­տաս­խա­նե­լը: Ինչ­պէս կ­՚ըլ­լայ մեր թեր­թին մէջ գրո­ւած խմբագ­րա­կա­նը ո՞ր հար­ցու­մին կ­՚ու­զենք պա­տաս­խա­նել: Այս՝ մէկ: Ես կ­՚ու­զեմ, որ մեր ժո­ղո­վուր­դը մտա­ծե­լու վար­ժո­ւի: Մ­տա­ծա­կան ըն­թաց­քի մէջ մտնէ: Երկ­րորդ՝ ես լուրջ մտա­հո­գու­թիւն մը ու­նիմ հայ մա­մու­լին նկատ­մամբ: ­Հայ մա­մու­լը գոր­ծիք չէ: ­Ժո­ղո­վուր­դին խիղճն է: ­Պէտք է, որ ժո­ղո­վուր­դին խիղ­ճը ըլ­լայ: Եւ ե­թէ եղ­բայրս ալ սխալ ը­րած է պէ­տէ է կա­րե­նամ ա­տի­կա ը­սել: Ոչ ան­պայ­ման կռիւ յայ­տա­րա­րե­լով: Ը­սե­լով՝ որ ա­ւե­լի լա­ւը կրնար ըլ­լալ: ­Մենք ճամ­բան քիչ մը շո­ւա­րած ենք, վե­րա­դառ­նանք: Ո­րով­հե­տեւ ա­ռանց ժո­ղո­վուր­դի խիղ­ճը ըլ­լա­լու, մա­մու­լը կը նշա­նա­կէ թու­թա­կա­բա­նու­թիւն մըն է: Ա­նոր հա­մար երբ որ մեր թեր­թե­րը կը կար­դամ, ա­մէն կող­մե­րու, այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը ու­նիմ, որ կրկնո­ւած դաս մըն է ա­սի­կա: ­Նոյն տա­րազ­նե­րը կը կրկնո­ւին: ­Մինչ­դեռ կա­րե­լի է ու­րիշ բան ը­նել: Եւ եր­բեմն թոյլ պէտք է տալ, որ տար­բեր կար­ծիք­ներ ար­տա­յայ­տո­ւին: Ֆ­րան­սա­կան մա­մու­լին մէջ, որ քիչ մը ձախ է, եւ ըն­կեր­վա­րա­կա­նը ե՛ւ հա­մայ­նա­վա­րը կը գրեն եւ կը հրա­տա­րա­կո­ւին: Ի՞նչ է ան­պա­տե­հու­թիւ­նը: Ըն­թեր­ցո­ղը թող ը­նէ ընտ­րու­թիւ­նը: ­Մենք ալ ա­սոր պէտք է հաս­նինք: Ի՞նչ է ան­պա­տե­հու­թիւ­նը, որ ը­սէ թէ աս կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը, մե­րը կամ միւ­սի­նը, այս ինչ բա­նը ա­սանկ չ’ըլ­լար, ը­սենք այս պզտիկ քննա­դա­տու­թիւ­նը, դժգո­հու­թիւ­նը, ժո­ղո­վուր­դը ին­քը ար­տա­յայ­տէ, եւ ե­թէ ին­քը ար­տա­յայ­տէ այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը կ­՚ու­նե­նայ, որ իր ձայ­նը կը լսո­ւի, այդ ձայ­նը լսուե­լու բեմն է թեր­թը, եւ այս ուղ­ղու­թեամբ նաեւ մեր մա­մու­լը յստակ կեր­պով ը­նե­լիք ու­նի, եւ ոչ թէ միայն կար­գա­խօս կրկնե­լու: Ու­րեմն, բազ­մա­թիւ աշ­խա­տա­տե­ղեր կան մեր առ­ջեւ բա­ցո­ւած, բայց ա­տի­կա ը­նե­լու հա­մար ե՛ւ մի­ջոց պէտք է, ե՛ւ հա­մո­զում պէտք է, ե՛ւ տե­սիլք պէտք է կա­րե­նալ ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար, ե՛ւ նաեւ մարդ ալ պէտք է:

­ Կեն­սագ­րա­կան նո­թեր

Ծ­նած է 1935ին, Ա­ղեք­սանտ­րէթ։ ­Վաղ ման­կու­թեան փո­խադ­րո­ւած է ­Հա­լէպ, ա­պա ­Հոմս, ա­պա՝ կրկին ­Հա­լէպ: ­Նա­խակր­թու­թիւն՝ ­Հա­լէպ եւ ­Լի­բա­նան: Երկ­րոր­դա­կան ու­սում՝ ­Հա­լէ­պի «­Քա­րէն Եբ­բէ» ­Ճե­մա­րան: Ա­ւար­տած է ­Պէյ­րու­թի ֆրան­սա­կան հա­մալ­սա­րա­նի ­Բարձ­րա­գոյն Դպ­րու­թեանց դպրո­ցը, Ecole Superieure des Lettres, իբ­րեւ գրա­կա­նու­թեան եւ ի­մաս­տա­սի­րու­թեան ու­սու­ցիչ:
­Պաշ­տօ­նա­վա­րած է «­Քա­րէն Եբ­բէ» ­Ճե­մա­րա­նի, ­Լի­բա­նա­նի ­Մա­րիստ­նե­րու ­Քո­լէ­ճի, «Ս. Ն­շան» վար­ժա­րա­նի, ­Պէյ­րու­թի «Ն­շան ­Փա­լան­ճեան» ­Ճե­մա­րա­նի մէջ: 1974ին հաս­տա­տո­ւած է ­Փա­րիզ, ուր գոր­ծօն դեր ու­նե­ցած ­է Մար­սէյ­լի ­Ճե­մա­րա­նի հիմ­նադ­րու­թեան մէջ։ Շր­ջան մը խմբագ­րած է ­Փա­րի­զի «­Կամք» օ­րա­թեր­թը եւ վա­րած է ­Փա­րի­զի հայ­կա­կան ձայ­նաս­փիւ­ռը: Ե­ղած է վա­րիչ-խմբա­գիր «­Բա­գին» գրա­կան հան­դէ­սին: ­Լոյս ըն­ծա­յած է շուրջ 18 հա­տոր­ներ, գրա­կան, գրա­կա­նա­գի­տա­կան եւ հրա­պա­րա­կագ­րա­կան բո­վան­դա­կու­թեամբ: ­Բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րու հա­տոր մը եւ վէպ մը: ­Նոր լոյս տե­սած են, «­Հայ ­Դատ մտա­ծել եւ հե­տապն­դել» եւ «Ինք­նու­թիւն, ո­րակ, մշա­կոյթ եւ վե­րա­կանգ­նում» գոր­ծե­րը, Ան­թի­լիա­սի տպա­րա­նէն, հրա­տա­րա­կու­թիւն՝ ­Գէորգ ­Մե­լի­տի­նե­ցի մրցա­նա­կին: