Հարցազրոյց Բագ­րատ Էս­դու­գեանի հետ

Հարցազրոյց Պոլ­սոյ «Ա­կօս» շա­բա­թա­թեր­թի հա­յե­րէն է­ջե­րու գլխա­ւոր խմբա­գիր ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱ­Նի հետ

«Ար­մե­նի­քա» պար­բե­րա­թեր­թին եւ Հ.Յ.Դ. «­Գաբ­րիէլ ­Լա­զեան» ­Կո­մի­տէի հրա­ւէ­րով ու նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ՝ ­Բագ­րատ Էս­դու­գեան Ա­թէնք ժա­մա­նեց ու ­Գա­րէա­յի «Ա­զա­տա­մարտ» ա­կում­բին մէջ ­Կի­րա­կի՝ 11 ­Դեկ­տեմ­բեր 2016ի ե­րե­կո­յեան դա­սա­խօ­սեց «­Թուր­քիոյ ներ­քին ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը եւ հայ­կա­կան հա­մայն­քը» նիւ­թին շուրջ։ Օգ­տո­ւե­ցանք Ա­թէնք իր ներ­կա­յու­թե­նէն եւ «Ա­զատ Օր»ի խմբագ­րա­տուն այ­ցե­լու­թե­նէն եւ ու­նե­ցանք հե­տե­ւեալ հար­ցազ­րոյ­ցը.

Ձե­զի ի՞նչ մղեց «Ա­կօս» շա­բա­թա­թեր­թի խմբագ­րու­թեան մաս­նակ­ցե­լու եւ լրա­տո­ւու­թիամբ ու խմբագ­րու­թեամբ զբա­ղե­լու:

Նախ խոս­տո­վա­նիմ, որ լրա­տո­ւու­թեամբ զբա­ղե­լու մէջ ես տա­կա­ւին ան­յա­ջող եմ: Ես հա­յե­րէն գրե­լը սի­րող մարդ եմ, նա­խա­պէս յօ­դո­ւած­ներ ու պատ­մո­ւած­ներ կը գրէի: Հ­րան­դի մա­հէն ետք, «Ա­կօս»ի է­ջե­րը շատ­ցան. ըն­կեր­նե­րու շրջա­նա­կով ո­րո­շե­ցինք «Ա­կօս»ին շուրջ հա­մախմբո­ւիլ, «Ա­կօս»ին մօտ ըլ­լալ: ­Սար­գիս ­Սե­րո­բեա­նը մե­զի մտա­հո­գու­թիւն մըն ալ յայտ­նած էր, մա­նա­ւանդ երբ Ե­րո­ւանդ ­Կո­պե­լեա­նը հի­ւան­դա­ցաւ եւ այ­լեւս չկրցաւ աշ­խա­տիլ, թէ «Ա­կօս»ի հա­յե­րէն է­ջե­րը այ­լեւս մի­նա­կը ինչ­պէ՞ս գլուխ պի­տի հա­նէ: Այդ ժա­մա­նակ, ես ա­մէն շա­բաթ հա­յե­րէն յօ­դո­ւած մը կամ պատ­մուածք մը կը յանձ­նէի, յե­տոյ՝ ­Սե­րո­բեան ա­ռա­ջար­կեց, որ «Ա­կօս»ի կազ­մին մէջ մտնեմ ու «­Մենք ու ­Մե­րոնք» սիւ­նա­կը ստանձ­նեմ: Ին­ծի հա­մար պա­տո­ւա­բեր ա­ռա­ջարկ մըն էր ա­սի: Ար­դէն հետզհե­տէ կնոջս հետ ալ կը մտա­ծէինք մեր կեն­սա­տար­րա­լու­ծա­րա­նը (εργαστήριο βιοχημείας) այ­լեւս փա­կել: Այս ձե­ւով «Ա­կօս» ան­ցայ: ­Սե­րո­բեա­նի մա­հէն ետք՝ հա­յե­րէն է­ջե­րու գլխա­ւոր խմբա­գի­րը ինք­նա­բե­րա­բար ես դար­ձայ: Ու­րախ եմ այս գոր­ծով, ո­րով­հե­տեւ հա­յե­րէն գրե­լը ար­դէն իմ սի­րած գործն էր: Լ­րագ­րո­ղու­թիւ­նը տա­կա­ւին չեմ կրցած ը­նել. ընդ­հան­րա­պէս հա­յե­րէն է­ջե­րու լու­րե­րը մեր թրքա­կան է­ջե­րէն կը թարգ­մա­նեմ, ո­րով ան­կա­րող եմ ա­նա­չառ եւ ա­ռանց մեկ­նա­բա­նու­թեան լուր խմբագ­րե­լու, ինչ որ լրագ­րո­ղու­թեան մէջ ըն­դու­նե­լի չէ:

Պոլ­սոյ ընդ­հա­նուր հայ մա­մու­լի բնոյթն ու պա­րու­նա­կու­թիւ­նը, ձեր կար­ծի­քով, որ­քա­նո՞վ կը ներ­կա­յաց­նէ եւ կամ կը հա­մա­պա­տաս­խա­նէ տեղ­ւոյն հայ հա­մայն­քի ի­րա­կա­նու­թեան հետ:

­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան յա­ջոր­դող օ­րե­րէն սկսեալ հայ մա­մու­լը նախ եւ ա­ռաջ լրա­տո­ւու­թեան մի­ջոց մը ե­ղած է. մեր հա­մայն­քա­յին ան­ցու­դարձ­նե­րը, մա­հե­րը կամ ու­րախ լու­րե­րը, հա­յու­թեան ըն­կե­րա­յին կեան­քը ի­մաց­նող օր­կա­նը ե­ղած է: Այդ ա­ռու­մով կրնամ ը­սել, թէ պոլ­սա­հայ մա­մու­լը տա­կա­ւին իր այս ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը դեռ ալ այս­պէս կը շա­րու­նա­կէ: Օ­րի­նակ՝ մա­հազ­դի է­ջե­րը շատ կա­րե­ւոր են. մեր հայ­կա­կան թեր­թե­րուն ըն­թեր­ցող­նե­րուն մեծ մա­սը միայն մա­հազդ­նե­րու է­ջե­րը կար­դա­լով կը բա­ւա­րա­րո­ւի. շա­տե­րը նոյ­նիսկ ա­ռա­ջին է­ջը չկար­դա­լով՝ չոր­րորդ է­ջը կ­՚անց­նին, ո­րով­հե­տեւ թրքե­րէն թեր­թե­րէն կամ ալ հե­ռա­տե­սի­լէն ար­դէն լու­րե­րը ի­մա­ցած կ­՚ըլ­լան: ­Հայ մա­մու­լը ընդ­հան­րա­պէս կը խու­սա­փի քա­ղա­քա­կան յստակ դիր­քո­րո­շում­ներ ներ­կա­յաց­նե­լէ, սա­կայն այս զգու­շա­ցու­մով հան­դերձ՝ ո­րոշ թեր­թեր պա­տա­հա­բար ի­րենց կե­ցո­ւած­քը կրնան ցո­լաց­նել. օ­րի­նա­կի հա­մար՝ ան­ցած տա­րո­ւան ընտ­րու­թիւն­նե­րուն ա­տեն, ­Պոլ­սոյ հայ մա­մու­լը այս զգոյշ կե­ցո­ւած­քէն բա­ւա­կան շե­ղե­ցաւ: ­Մին­չեւ այ­սօր ըն­դի­մա­դիր — նոյ­նիսկ կա­րե­լի է ը­սել ծայ­րա­յեղ — կու­սակ­ցու­թեան մը զօ­րակ­ցի­լը ե­րե­ւա­կա­յե­լի բան չէր: Ե­թէ այդ բա­նը պա­տա­հե­ցաւ, ա­տոր մէջ «­Մար­մա­րա» թեր­թը շատ կա­րե­ւոր դե­րա­կա­տա­րու­թիւն ու­նե­ցաւ: Ա­յո, «Ա­կօս»ին չափ հա­մար­ձակ չի գրեր, բայց նո­րէն ալ «­Մար­մա­րա»յին հե­տե­ւող­նե­րը, կու­սակ­ցու­թեան մը խօս­քե­րը հոն­կէ ըն­թեր­ցե­լով, ո­րոշ պատ­կե­րա­ցում մը կրնան կազ­մել: ­Հա­յա­տառ թեր­թե­րը ի­րենց ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը կը շա­րու­նա­կեն։ ­Կը բո­ղո­քենք ըն­թեր­ցող­նե­րու թի­ւին նուա­զեց­ման, ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն ա­ւե­լի ան­հա­ղորդ ըլ­լա­լուն նկատ­մամբ. ա­ւան­դա­կան բո­ղոք­ներ են ա­սոնք։ ­Նա­խորդ սե­րունդ­ներն ալ նոյն բա­նե­րը ը­սած են, ա­նոնց­մէ նա­խորդ­ներն ալ ը­սած են. բայց կար­ծես թէ պա­րապ կար­ծո­ւած ա­լիւ­րին պար­կին ա­ւե­լի դպիս նէ, նո­րէն ալ ա­լիւր­ներ կը թա­փին:

Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ետք եւ մին­չեւ մօտ ան­ցեա­լը, սփիւռ­քա­հա­յու­թիւ­նը ­Պոլ­սոյ հետ լուրջ կապ մը չէր ու­նե­ցած: Հ­րանդ ­Տին­քի սպա­նու­թե­նէն ետքն է, որ մեծ հե­տաքրք­րու­թիւն մը արթն­ցաւ: ­Կը տես­նենք, որ հետզ­հե­տէ ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեան եւ զար­թօն­քի նոր է­ջեր կը բա­ցո­ւին հոն, մա­նա­ւա՛նդ ­Թուր­քիոյ գա­ւառ­նե­րուն մէջ, ուր մար­դիկ ոտ­քի կը կանգ­նին եւ «մենք ալ հայ ենք» ը­սե­լով հրա­պա­րակ կ­՚իջ­նեն: ­Միա­ժա­մա­նակ՝ ­Թուր­քիոյ զա­նա­զան հին բնիկ ժո­ղո­վուրդ­նե­րէն ալ այդ­պի­սի ձայ­ներ ա­ւե­լի լսե­լի կը դառ­նան: ­Դուք իբ­րեւ պոլ­սա­հայ եւ մա­նա­ւանդ «Ա­կօս»ի խմբա­գիր ինչ­պէ՞ս կը մեկ­նա­բա­նէք այս բո­լո­րը:

Ա­սի­կա իս­կա­պէս ին­ծի հա­մար շատ կա­րե­ւոր նիւթ մըն է: ­Թուր­քիոյ հիմ­նադ­րու­թեան գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թիւ­նը՝ ազ­գա­յին պե­տու­թիւն մը կա­ռու­ցելն էր: Ա­սոր հա­մար ալ պէտք էր ազգ մը նախ ձե­ւա­ւո­րել: Ա­սոր ձեռ­նար­կող­նե­րը տե­սան, որ քրիս­տո­նեա­նե­րը կրօն­քի տար­բե­րու­թեամբ կա­րե­լի չէր այդ ազ­գին միաց­նել: ­Հե­տե­ւա­բար ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­նե­րով, բնակ­չու­թեան փո­խա­նա­կում կա­տա­րե­լով եւ յե­տոյ ալ սար­սա­փի մթնո­լոր­տի մը մէջ ար­տա­գաղ­թը խրա­խու­սե­լով՝ փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը կա­րե­լի ե­ղա­ծին չափ նո­ւա­զե­ցու­ցին: Իսկ ի­րենց կրօ­նա­կից այլ փոք­րա­մա­նու­թիւն­ներն ալ՝ քա­րոզ­չու­թիւն­նե­րով ձուլ­ման են­թար­կե­ցին: ­Մար­դիկ կա­մայ-ա­կա­մայ հրա­ժա­րե­ցան ի­րենց ինք­նու­թե­նէն:
Իս­լա­մա­ցած ա­հա­գին վրա­ցի­ներ կան, ո­րոնց­մէ մէկն է Էր­տո­ղա­նը ինք: Ա­յո՛, այս բա­նը յա­ջո­ղե­ցան: Չ­յա­ջո­ղե­ցան միայն քիւր­տե­րու պա­րա­գա­յին։ ­Քիւր­տե­րը ը­սին՝ «ո՛չ բա­րե­կամ­ներ, մենք թուրք չե՛նք: ­Մենք ու­նինք մեր մշա­կոյ­թը, մեր լե­զուն, մեր պատ­մու­թիւ­նը»: Ա­սի­կա պա­ռակ­տում մը ստեղ­ծեց, բայց միա­ժա­մա­նակ՝ օ­րի­նա­կե­լի ե­ղաւ: Այս օ­րի­նա­կը տես­նե­լով ու­րիշ­ներ ալ ը­սին, որ «…ճի՛շդ է աս խօս­քը. մե՛նք ալ մեր լե­զուն ու­նէինք, բայց մոռ­ցանք…»: Օ­րի­նա­կի հա­մար՝ ­Թուր­քիոյ տա­րած­քին չեր­քէզ­նե­րուն կա­րե­ւոր մէկ տո­կո­սը չեր­քէ­զե­րէն խօ­սե­լու ի վի­ճա­կի չէ այ­լեւս, մինչ­դեռ ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի բո­լոր եր­կիր­նե­րուն մէջ՝ ­Սու­րիա, ­Յոր­դա­նան, նոյ­նիսկ Իս­րա­յէ­լի մէջ չեր­քէզ­նե­րը կը տի­րա­պե­տեն չեր­քէ­զե­րէ­նին: Ա­սի­կա ա­ռանց զգա­լու թե­լադ­րո­ւած ճնշում մը չէ մի­նակ. ուղ­ղա­կի ար­գելք­ներ յա­րու­ցո­ւե­ցան այս լե­զու­նե­րուն դէմ։ Թրքե­րէ­նէն զատ, բո­լոր այլ լե­զու­նե­րը ար­գի­լո­ւե­ցան ու պատ­ժա­մի­ջոց­ներ ե­ղան. քա­րոզ­չու­թիւն մը՝ որ լե­զու­նե­րու ոչն­չաց­ման պատ­ճառ ե­ղաւ: ­Թուր­քիոյ մէջ բազ­մա­թիւ լե­զու­ներ առ­յա­ւէտ կոր­սո­ւած են: Ոչ միայն մայ­րե­նի լե­զու­նե­րը. ա­տոր զու­գա­հեռ բո­լոր տե­ղա­կան լե­զու­նե­րով տե­ղա­նուն­նե­րը փո­խո­ւե­ցան՝ փո­խա­րի­նո­ւե­ցան ա­րո­ւես­տա­կան շին­ծու տե­ղա­նուն­նե­րով: Ան­ձնա­նուն­ներն ալ փո­խո­ւե­ցան. այ­լեւս այդ լե­զու­նե­րով ա­ւան­դա­կան ա­նուն­նե­րու փո­խա­րէն թրքե­րէն ա­նուն­ներ կը գոր­ծա­ծո­ւին: ­Բայց վեր­ջին 20-30 տա­րի­նե­րուն այս բո­լո­րին դէմ նոր հար­ցադ­րում­ներ գո­յա­ցան: Այդ ի­մաս­տով՝ քիւր­տե­րուն պա­հան­ջա­տի­րու­թիւ­նը ար­ձա­գանգ գտաւ լա­զե­րուն, չեր­քէզ­նե­րուն մօտ, ե­ւայլն: ­Ռի­զէ­յի ­Բա­զար գա­ւա­ռին մէջ — ո­րուն նախ­կին ա­նու­նը Ա­թի­նա էր — լա­զեր կան եւ հի­մա կ­՚անդ­րա­դառ­նան, թէ «ին­չո՞ւ հա­մար Ա­թի­նա չենք ը­սեր, այլ ­Բա­զար կ­՚ը­սենք. ուր­կէ՞ ե­լաւ այդ ա­րո­ւես­տա­կան ­Բա­զար բա­ռը…»: ­Մար­դիկ սկսած են ա­սոնց­մով ալ զբա­ղիլ: ­Չեմ ը­սեր, որ ա­սի­կա հա­մա­տա­րած ե­րե­ւոյթ մըն է, ո­րով­հե­տեւ լա­զին մէ­կը աս ը­սած ա­տե­նը ու­րիշ լազ մըն ալ՝ «…աս ի՞նչ է. դուն ալ ե­լար մեր եր­կի­րը պա­ռակ­տե­լու. դուն ալ եր­կի­րը պի­տի բա­ժա­նես» կ­՚ը­սէ: ­Հե­տե­ւա­բար, ի­րենց մէջ ալ այս ա­ռու­մով շատ լուրջ տա­րա­կար­ծու­թիւն­ներ կան, բայց կա­րե­ւո­րը՝ այ­լեւս նիւ­թին շուրջ խօ­սիլ սկսո­ւած է, ի տար­բե­րու­թիւն 20-30 տա­րի ա­ռա­ջո­ւան:

Վեր­ջերս ընդ­հան­րա­պէս ամ­բողջ հա­յու­թեան պայ­քա­րը, ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչ­ման զու­գա­հեռ, հա­տու­ցու­մի մա­սին ալ կը խօ­սի: ­Հա­տու­ցում բա­ռը 10 տա­րի ա­ռաջ ան­ծա­նօթ, անլսե­լի բան մըն էր: ­Ձեր կար­ծի­քով՝ ի՞նչ է, կամ ա­ւե­լին՝ ճիշդ ի՞նչ նշա­նա­կու­թիւն ու­նի հա­տու­ցու­մը:

Նախ՝ հա­տու­ցու­մը նիւ­թա­կան ո­րե­ւէ բան չի կրնար ըլ­լալ, ո­րով­հե­տեւ կա­րե­լի չէ մէ­կու­կէս մի­լիոն մար­դը որ­պէս ա­րեան գին՝ «այս­քան կ­՚ար­ժէ, այս­քան ա­ռէք, հա­տէ հաշ­տո­ւինք» ը­սե­լը. աս ըլ­լա­լիք բան չէ: ­Հայ ժո­ղո­վուր­դին — «հա­տու­ցում» կամ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն ը­սած ա­տեն — ակն­կա­լած ա­մե­նա­մեծ բա­նը՝ նե­րո­ղու­թիւն խնդրե­լու ար­տա­յայ­տու­թիւնն է: Այդ մարդ­կա­յի­նը ա­պա­հո­վե­լէն, գո­յաց­նե­լէն ետք՝ հա­տուց­ման ե­ղա­նակ­նե­րը շատ դիւ­րին կրնան գտնո­ւիլ: Այ­սօր, մեր իս­կա­կան զրկանք­նե­րուն, մեզ­մէ յափշ­տա­կո­ւած­նե­րուն հա­տու­ցու­մը պա­հան­ջե­լը, ­Թուր­քիան զե­րո­յի ի­ջեց­նե­լու հան­գա­մանք կրնայ ստեղ­ծել. ճշգ­րիտ չա­փա­նի­շը ա՛յդ կը թե­լադ­րէ, բայց ի­րա­ւա­ցի չէ այդ մէ­կը։ ­Հե­տե­ւա­բար մենք այ­սօր նախ եւ ա­ռաջ պի­տի պա­հան­ջենք, որ գի­տակ­ցու­թիւն մը գո­յա­նայ. զղջում մը ար­տա­յայ­տո­ւի. նե­րո­ղու­թիւն ը­սուի: Եւ ա­սի ոչ թէ պար­զա­պէս ձե­ւա­կան պար­տա­կա­նու­թիւն մը լրաց­նե­լու բնոյ­թով, այլ՝ որ­պէս­զի զգանք, թէ ա­տի­կա սրտանց ը­սո­ւած բան մըն է, որ մար­դիկ ի­րենց մոր­թին վրայ այդ ա­մօ­թը զգա­ցած են եւ այդ ա­մօ­թէն ա­զա­տո­ւե­լու հա­մար տրա­մա­դիր են ա­մէն տե­սակ զո­հո­ղու­թեան: ­Մենք հայ­րե­նիք կորսն­ցու­ցինք. այ­սօր չենք կար­ծեր կամ չենք ակն­կա­լեր, որ ոե­ւէ մէ­կը մե­զի ը­սէ՝ «հրա­մե­ցէք սա ձեր հայ­րե­նիքն էր. մենք յափշ­տա­կե­ցինք. հի­մա կը թո­ղունք այս տա­րած­քը, որ­պէս­զի դուք հոս գաք բնա­կիք»: Այս­պի­սի բան սպա­սե­լը ի­րա­ւա­ցի չէ։ Այ­սօր ­Թուր­քիոյ ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը տա­կա­ւին նոր օ­րէնք­ներ կը մշա­կէ։ ­Մին­չեւ քա­նի մը տա­րի ա­ռաջ ար­գի­լո­ւած էր օ­տա­րահ­պա­տակ ոե­ւէ մէ­կու մը ­Թուր­քիոյ մէջ կա­լո­ւած առ­նե­լը: ­Նոր օ­րէնք սար­քե­ցին եւ ա­սի կա­րե­լի դար­ձու­ցին: Այ­սօր աշ­խար­հի ոե­ւէ քա­ղա­քա­ցի կրնայ ­Թուր­քիա­յէն հո­ղա­տա­րածք առ­նել, բնա­կա­րան, արտ, շէնք, ինչ որ է։ Եր­կու բա­ցա­ռու­թիւն­ներ կան. մէ­կը՝ հա­յաս­տան­ցի­նե­րը, մէկն ալ հիւ­սի­սա­յին քո­րէա­ցի­նե­րը: ­Միայն այս բա­ցա­ռու­թիւ­նը, ա՛յս եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն դէմ: ­Հիւ­սի­սա­յին ­Քո­րէան ի՞նչ նմա­նու­թիւն կա­րե­լի է ու­նե­նալ հա­յաս­տան­ցիին հետ. ա­ւե­լի՛ն, ­Հիւ­սի­սա­յին ­Քո­րէա­յէն ո՞վ ­Թուր­քիա­յէն հող առ­նել պի­տի ու­զէ որ: ­Հա­ւա­նա­կա­նու­թիւ­նը ­Հա­յաս­տանն է, հայ ժո­ղո­վուրդն է, հայ ան­հատն է, որ­պէս­զի ան «իմ նախ­նի­ներս վա­նե­ցի էին, ես հի­մա կ­՚ու­զեմ կեան­քիս մնա­ցա­ծը ­Վա­նի մէջ ան­ցը­նել» մտա­ծու­մը իսկ չը­նէ: Այս­պէս փորձ մը ե­ղած էր։ ­Վիք­տոր ա­նու­նով մարդ մը «­Վար­դան» հիւ­րա­նոց ա­նու­նով շէնք մը շի­նել ու­զեց ­Վա­նի մէջ եւ ­Թուր­քիոյ բո­լոր ան­գիր օ­րէնք­նե­րը այդ մար­դուն դէմ աշ­խա­տե­ցան, որ­պէս­զի ան վեր­ջա­պէս ա­հա­գին վնաս կրե­լէ ետք ձանձ­րա­նայ, հրա­ժա­րի եւ ձգէ եր­թայ:
Աս բո­լո­րը կ­՚ա­պա­ցու­ցեն, որ տա­կա­ւին շատ հե­ռու ենք հա­տուց­ման հո­վի ձայ­նը ան­գամ լսե­լէ: ­Հա­տուց­ման ե­ղա­նա­կը հա­կա­ռակն ալ կրնայ ըլ­լալ. ը­սել՝ որ ա­մէն մարդ ա­զա­տօ­րէն կրնայ հոս տուն տեղ առ­նել, բայց հա­յե­րը բա­ցա­ռա­պէս հարկ չմու­ծեն, ո­րով­հե­տեւ ա­նոնք նա­խա­պէս այս­տե­ղի սե­փա­կա­նա­տէրն էին. ա­հա­ւա­սիկ հա­տուց­ման ե­ղա­նակ մը։ Ես միշտ հա­տուց­ման ե­ղա­նակ մը ըլ­լա­լով նաեւ տե­սայ, ­Սեւ ­Ծո­վի ա­րե­ւե­լեան հա­տո­ւա­ծին մէջ ըն­դար­ձակ տա­րած­քի մը՝ որ­պէս ա­զատ նա­ւա­հան­գիստ, ­Հա­յաս­տա­նին տրա­մադ­րո­ւե­լու վար­կա­ծը. ա­տի­կա 10 քա­ռա­կու­սի քի­լո­մեթր պի­տի ըլ­լայ կամ 50, ինչ ը­սեմ, չա­փե­րը ես չեմ գի­տեր, բայց ծո­վե­զե­րեայ հա­տո­ւած մը եւ մին­չեւ ­Հա­յաս­տան եր­կա­րող ցա­մա­քա­յին ճամ­բայ մը կը տրա­մադ­րես ­Հա­յաս­տա­նին եւ կ­՚ը­սես, որ «այս­տե­ղը՝ մեր երկ­րին մաս կազ­մե­լով հան­դերձ, ­Հա­յաս­տա­նի ա­զատ նա­ւա­հան­գիստն է. այս­տեղ մօ­տե­ցող նա­ւե­րուն բե­ռը մե­զի հետ կապ չու­նի. ­Հա­յաս­տա­նը հոս­կէ ուղ­ղա­կի թող ար­տա­ծէ-նե­րա­ծէ»։ Ա­հա՛ աս ալ հա­տուց­ման ե­ղա­նակ մըն է: Ո­րով­հե­տեւ ի­րա­ւա­ցի չէ այ­սօր կար­ծել, թէ մենք պի­տի կրնանք ա­զա­տագ­րել մեր պատ­մա­կան հայ­րե­նի­քը: Ե­թէ հա­մաշ­խար­հա­յին դրո­ւած­քը այդ­պի­սի ա­ռիթ ըն­ձե­ռէ, այն ա­տեն ալ խնդիր­նե­րու հետ դէմ յան­դի­ման պի­տի գանք։ ­Վեր­ջա­պէս այս բա­նը ե­ղած է. Երկ­րորդ ­Հա­մաշ­խար­հա­յին ­Պա­տե­րազ­մին Ս­տա­լի­նը ան­մի­ջա­պէս զօրք կու­տա­կեց ­Հա­յաս­տա­նի սահ­մա­նա­գի­ծին վրայ եւ թուր­քե­րը՝ ռազ­մա­փորձ է ա­սի­կա կար­ծե­լով, ի­րենք ալ բազ­մա­թիւ զօրք կու­տա­կե­ցին ­Հա­յաս­տա­նի սահ­մա­նա­գի­ծին։ ­Թուր­քե­րը, որ ամ­բողջ պա­տե­րազ­մի տե­ւո­ղու­թեան սիր­տով-հո­գիով փա­րած էին ­Գեր­մա­նիոյ յաղ­թա­նա­կին, ա­ռիթ մը կը սպա­սէին, որ­պէս­զի Ս­տա­լինկ­րա­տը իյ­նայ եւ ­Հա­յաս­տա­նի վրա­յով ­Խորհդ­րա­յին ­Միու­թեան ուղ­ղու­թեամբ յար­ձա­կին։ ­Սա­կայն, երբ որ պա­տե­րազ­մը ու­րիշ տե­սակ ըն­թա­ցաւ եւ ­Կար­միր ­Բա­նա­կը ­Հա­յաս­տա­նի սահ­մա­նին վրայ սկսաւ ռազ­մա­փորձ կա­տա­րե­լու, գի­տէք թէ ­Թուր­քե­րը ի՞նչ ը­րին. ի­րենց բա­նա­կը մին­չեւ ­Կե­սա­րիա ետ քա­շե­ցին եւ ամ­բողջ ­Պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նը լքե­ցին։ Ե­թէ Ս­տա­լի­նը այն ա­տեն հրա­ման մը տար ու ­Կար­միր ­Բա­նա­կը սահ­մա­նէն ­Թուր­քիա մտնէր, մին­չեւ ­Կե­սա­րիա դի­մադ­րու­թիւն մը պի­տի չու­նե­նար: ­Բայց ա­սի ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­մը կը նշա­նա­կէ՞ր ար­դեօք։
­Վեր­ջա­պէս, այդ­տե­ղը ժո­ղո­վուրդ մը կար եւ այ­սօր մենք ե­թէ ամ­բողջ աշ­խար­հին վրայ տա­սը մի­լիոն ենք ­Հա­յաս­տա­նի մէջ ե­րեք մի­լիոն էինք (իսկ հի­մա ար­տա­գաղ­թի հե­տե­ւան­քով ա­ւե­լի քիչ ենք) եւ ու­նե­նանք եր­կիր մը, ուր մենք փոք­րա­մաս­նու­թիւն ենք. ու­նե­նանք ­Վան մը, ուր ­Հա­յը վեր­ջը պի­տի գայ. ու­նե­նանք ­Պիթ­լիս մը, ­Մուշ մը եւ յու­սանք, որ Ա­մե­րի­կա­յէն, Եւ­րո­պա­յէն մար­դիկ պի­տի թո­ղեն այդ եր­կիր­նե­րու բա­րե­կե­ցիկ կեան­քը եւ գան հայ­րե­նի՞ք հաս­տա­տո­ւե­լու։ ­Սա ի­րա­ւա­ցի չէ։ ­Ռո­ման­թիք­ներ կա­րե­լի է սա սպա­սեն։ Ես պի­տի չսպա­սեմ։ ­Բայց հա­տու­ցու­մի հա­մար միշտ պի­տի պայ­քա­րիմ։ Ան­շո՛ւշտ պի­տի պա­հան­ջեմ: ­Նախ՝ ճա­նա­չու­մը. մե­զի հա­մար ա­մե­նա­կա­րե­ւոր ճա­նա­չու­մը՝ թուր­քի՛ն ճա­նա­չումն է։ Այդ մէ­կը տա­կա­ւին չե­ղաւ։ ­Թուր­քիոյ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ ո­րոշ գի­տակ­ցու­թիւն կայ, շնոր­հիւ հրա­տա­րա­կո­ւած գիր­քե­րուն, շնոր­հիւ մտա­ւո­րա­կան­նե­րու ջան­քե­րուն, բայց ժո­ղո­վուր­դի լայն խա­ւե­րուն մէջ եւ պե­տա­կան գետ­նի վրայ բնաւ այդ­պի­սի բան մը չկայ: Ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ դեռ քա­րո­զար­շաւ կայ եւ այդ քա­րո­զար­շա­ւը նոյ­նիսկ կա­րե­լի է ը­սել, որ ­Թուր­քիա­յէն ա­ւե­լի՝ կը խրա­խու­սո­ւի Ատր­պէյ­ճա­նի կող­մէ։ Ատր­պէյ­ճա­նը այ­սօր բազ­մա­թիւ գոր­ծա­կալ­ներ ու­նի ­Թուր­քիոյ մէջ, ո­րոնք կ­՚աշ­խա­տին հա­յա­տեա­ցու­թեամբ։ Ա­սոնք Ա­լիեւի կող­մէ կը տնտե­սա­ւո­րո­ւին եւ ի­րենց գոր­ծը՝ հա­յա­տեաց պատ­գամ­ներ ար­տադ­րելն է:

Ան­ցեա­լին ձեր տո­ւած հար­ցազ­րոյց­նե­րուն մէջ յա­ճախ ը­սած էք, թէ յոյս ու­նիք, կը զգաք, որ ­Թուր­քիոյ ճա­նա­չու­մը մօտ ա­տե­նէն պի­տի տես­նենք։ Այ­սօր այդ նոյն զգա­ցու­մը ու­նի՞ք: Եւ ի՞նչ կը նշա­նա­կէ թուրք պե­տու­թեան կող­մէ ճա­նա­չում:

Ա­յո՛, նոյն զգա­ցու­մը ու­նիմ։ Չ­պի­տի ը­սեմ, որ շատ մօտ ենք, բայց հա­մո­զո­ւած եմ, որ պի­տի ապ­րինք այս բա­նը. ո­րով­հե­տեւ ամ­բողջ 93 տա­րի է, որ ­Թուր­քիոյ ­Հան­րա­պե­տու­թեան հիմ­նադ­րու­թիւ­նը՝ 1923էն այս կողմ, սու­տի մը վրայ շէնք կա­ռու­ցե­լով ան­ցաւ եւ այ­լեւս այս սու­տը այդ շէն­քը չի կրնար տա­նիլ։ ­Հե­տե­ւա­բար ­Թուր­քիոյ ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը ստի­պո­ւած է ի­րա­կա­նու­թեան հետ ա­ռե­րե­սո­ւե­լու. իր հիմ­նադ­րու­թեան հետ հա­շիւ մաք­րե­լու ստի­պո­ւած է։ Այս սու­տը ալ ա­ւե­լի չեն կրնար շա­րու­նա­կել։ Այս­տեղ միակ գոր­ծօ­նը մեր տա­րած պայ­քա­րը չէ. ­մեզ­մէ դուրս ալ, աշ­խար­հի ապ­րած փո­փո­խու­թիւ­նը ան­կա­րե­լի կը դարձ­նէ այս մէ­կը։ Ն­շենք, որ Էր­տո­ղա­նի ան­ձամբ վա­րած քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը՝ այս ար­դիւն­քին ծա­ռա­յած էր. Էր­տո­ղա­նը ո­րով­հե­տեւ ան­ձամբ ի՛նքն էր, որ օ­րա­կար­գի կը բե­րէր կամ ալ հար­ցա­կա­նի տակ կը դնէր հան­րա­պե­տու­թեան հիմ­նադ­րու­թիւ­նը, ո­րով­հե­տեւ ինք խնդիր ու­նէր այդ հիմ­նա­դիր խմբա­ւո­րու­թիւն­նե­րուն հետ, օ­րի­նակ՝ քե­մա­լա­կան­նե­րուն հետ, ե­րիտ­թուր­քե­րուն հետ։ Այ­սօր, ընդ­հա­կա­ռա­կը, այդ­պէս դիր­քի մը մատ­նո­ւած է, որ ինք ստի­պո­ւած է ա­նոնց պաշտ­պա­նե­լու։
­Բայց նե­տը, որ կ­՚ար­ձա­կո­ւի ա­ղե­ղէն, ե­թէ նոյ­նիսկ թի­րա­խին ալ պի­տի չհաս­նի՝ այ­լեւս տեղ մը պի­տի եր­թայ. այդ նե­տը ետ չի դառ­նար. ար­ձա­կո­ւած է։ ­Հե­տե­ւա­բար, ես ան­շուշտ որ յոյ­սեր ու­նիմ. մա­նա­ւանդ որ լաւ կը ճանչ­նամ թուր­քե­րը. ի­րենք ան­հա­ւա­տա­լիօ­րէն կրնան շատ շու­տով ե­րէկ ը­սած­նուն ճիշդ հա­կա­ռա­կը այ­սօր ը­սել. այ­սօր ը­սած­նուն ալ վա­ղը ճիշդ հա­կա­ռա­կը կ­՚ը­սեն։ Էր­տո­ղա­նը ա­տոր ա­մե­նա­վար­պետ դե­րա­կա­տար­նե­րէն մէկն է: ­Բայց ի­րո­ղու­թիւն­նե­րը ի­րո­ղու­թիւն ըլ­լալ­նուն հա­մար ալ ան­պայ­ման ար­դիւն­քը դէ­պի հոն պի­տի եր­թայ. շու­տով չը­սեմ, բայց պի­տի տես­նենք այդ օ­րե­րը:

Էր­տո­ղա­նի վեր­ջին կե­ցո­ւածք­նե­րը, ­Լօ­զա­նի դաշ­նա­գի­րին հետ կա­պո­ւած իր ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րը, հար­ցա­կան­ներ կը ստեղ­ծեն: ­Մենք մին­չեւ այ­սօր գի­տէինք, որ ­Թուր­քիոյ ա­մե­նա­զօ­րա­ւոր խմբա­ւո­րու­թիւ­նը քե­մա­լա­կան­ներն ու զի­նո­ւո­րա­կան­ներն էին։ ­Սա­կայն այ­սօր Էր­տո­ղա­նին դէմ կար­ծես ո՛չ մէկ ուժ կայ։ Ու­րեմն՝ ո՞ւր են այ­սօր այդ հզօր քե­մա­լա­կան­նե­րը, զի­նո­ւո­րա­կան­նե­րը, կա­րե­ւոր դիրք ու­նե­ցող­նե­րը, նոյ­նիսկ պարզ ժո­ղո­վուր­դը, ո­րոնք ան­կաս­կած թուրք պե­տու­թեան հիմքն էին:

Ին­ծի նման մտա­ծող­նե­րուն հա­մար սոս­կա­լի մտա­հո­գու­թիւն մըն է այս մէ­կը՝ Էր­տո­ղա­նը եւ քե­մա­լա­կան­նե­րը ար­դէն հա­մա­ձայ­նած կ­՚ե­րե­ւին։ Այ­լեւս ի­րենց մի­ջեւ այդ բուռն կռի­ւը չկայ: ­Հի­մա քե­մա­լա­կան­ներ, ո­րոնք քա­նի մը տա­րի ա­ռաջ բան­տար­կո­ւած էին Էր­կե­նե­քո­նի հար­ցաքն­նու­թեան շրջա­նակ­նե­րով, այ­սօր Էր­տո­ղա­նի հետ գործ կը կա­պեն, հա­մա­ձայ­նած կ­՚ե­րե­ւին ու այ­լեւս ան հրա­պա­րա­կաւ քե­մա­լա­կա­նու­թեան կամ քե­մա­լա­կան­նե­րուն դէմ ոչ մէկ խօսք կ­՚ուղ­ղէ։ Իսկ քե­մա­լա­կան­ներն ալ, որ Էր­տո­ղա­նին թշնա­մի­ներն էին, որ­քան ա­տեն որ ան կռիւ կ­՚ը­նէ քիւր­տե­րուն դէմ, կամ որ­քան որ ա­տամ­նե­րը կը սրէ հա­յե­րուն դէմ, ա­նոնք ալ Էր­տո­ղա­նին բա­րե­կամ­նե­րը կը դառ­նան.

Պոլ­սոյ պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րուն հար­ցը ո՞ւր հա­սած է: ­Նաեւ ինչ­պէ՞ս ըն­դու­նո­ւե­ցաւ պատ­րիար­քա­կան փո­խա­նորդ Ա­րամ Արք. Ա­թէ­շեա­նի կե­ցո­ւած­քը՝ ­Գեր­մա­նիոյ ­Պուն­տես­թա­կի կող­մէ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նա­չու­մը յայ­տա­րա­րո­ւե­լէն ետք:

Պոլ­սա­հա­յոց այս օ­րե­րու օ­րա­կար­գին գլխա­ւոր նիւ­թե­րէն մէ­կը ըլ­լալ կը թո­ւի ­Պատ­րիար­քի ընտ­րու­թեան խնդի­րը։ ­Նա­խա­պէս Ազ­գա­յին ­Ժո­ղով ու­նէինք, բայց հան­րա­պե­տու­թեան շրջա­նէն աս­դին ա­տի­կա լու­ծո­ւած է եւ այ­սօր գո­յու­թիւն չու­նի: Ու­րեմն հի­մա մենք նախ պատ­գա­մա­ւոր­ներ կը ճշդենք, յե­տոյ պատ­գա­մա­ւոր­ներն են, որ ժո­ղո­վով մը կ­՚ընտ­րեն ­Պատ­րիար­քը. գի­տենք, թէ ո՛ր պատ­գա­մա­ւո­րը ո՛ր թեկ­նա­ծուին պի­տի քո­ւէար­կէ։ Ա­նուղ­ղա­կիօ­րէն, բայց ժո­ղո­վուրդն է, որ ­Պատ­րիար­քը կ­՚ընտ­րէ: Այս նոր պատ­գա­մա­ւոր­նե­րը, միայն պատ­րիար­քի ընտ­րու­թեան հա­մար պի­տի պաշ­տօ­նա­կո­չո­ւին եւ ի­րենց պար­տա­կա­նու­թիւ­նը պատ­րիար­քի ընտ­րու­թեամբ ա­ւար­տած պի­տի ըլ­լայ: Թր­քա­հա­յու­թեան հա­մար ­Պատ­րիար­քը կա­րե­ւոր նշա­նա­կու­թիւն ու­նի, քա­նի որ մենք տար­բեր տե­սակ աշ­խար­հա­կան­նե­րու ո­րե­ւէ վար­չա­կան խոր­հուրդ չու­նինք եւ պատ­րիար­քը միայն ե­կե­ղե­ցիով սահ­մա­նո­ւած չէ, այլ քա­ղա­քա­կան ա­ռու­մով ալ, պե­տու­թեան դի­մաց հա­մայն­քին ներ­կա­յա­ցու­ցիչն է։ ­Մենք պատ­րիար­քի մը հո­գե­ւոր ծա­ռա­յու­թե­նէն ա­ւե­լի՛ն ստի­պո­ւած ենք սպա­սե­լու։ ­Վեր­ջին տա­րի­նե­րուն անս­տոյգ վի­ճակ մը կայ մեր առ­ջեւ. ան­նա­խա­դէպ ե­րե­ւոյթ մըն է, որ ­Պատ­րիար­քը դեռ չէ վախ­ճա­նած եւ մենք ստի­պո­ւած ենք նոր պատ­րիարք մը ընտ­րե­լու: Ան­ցեա­լին այս­պի­սի ե­րե­ւոյթ մը չէր ե­ղած: ­Հոկ­տեմ­բեր 18ին էր, որ ­Պոլ­սոյ մեր Կ­րօ­նա­կան ­Ժո­ղո­վը գու­մա­րո­ւե­ցաւ եւ հոն ո­րո­շում մը կա­յա­ցաւ՝ «…ո­րով­հե­տեւ­Մես­րոպ ­Պատ­րի­րա­քը ան­դար­մա­նե­լի կեր­պով հի­ւանդ է, հե­տե­ւա­բար՝ ա­թո­ռը թա­փուր է, ստի­պո­ւած ենք նոր մը ընտ­րե­լու»։ ­Տա­սը տա­րի ետք այս յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը ը­րին։ ­Բո­լորս տա­սը տա­րի է գի­տէինք, որ ինք բու­ժում չու­նի, բայց պատ­րիար­քա­րա­նը սա ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը կ­՚ու­նե­նար՝ «­Մենք հա­ւա­տա­ցեալ ենք ու կը հա­ւա­տանք հրաշք­նե­րու։ ­Թող բժիշկ­նե­րը ը­սեն, մենք հրաշ­քի պի­տի սպա­սենք: ­Պի­տի ա­ղօ­թենք»: ­Տա­սը տա­րի ետք, ե­րե­ւի թէ հրաշք սպա­սե­լէ հրա­ժա­րե­ցան եւ հի­մա ո­րո­շե­ցին ընտ­րու­թիւն ը­նել։ Ա­ռա­ջին քայլն իսկ դեռ չեն ը­րած: «Ընտ­րու­թիւ­նը մեր ար­դար ի­րա­ւունքն է. մենք ստի­պո­ւած ենք միայն ընտ­րու­թեան թո­ւա­կա­նը ճշդե­լու, յայ­տա­րա­րե­լու ու տե­ղե­կաց­նե­լու պատ­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն եւ անվ­տան­գու­թեան հա­մար միայն կան­խա­մի­ջոց­ներ պի­տի պա­հան­ջենք։ Ու­րիշ ո­րե­ւէ ար­տօ­նու­թիւն ու­զե­լու պատ­ճառ գո­յու­թիւն չու­նի»,- կ­՚ը­սեն այս հար­ցե­րով նա­խա­պէս ալ աշ­խա­տած մեր ի­րա­ւա­բան­նե­րը: ­Պատ­րիար­քա­րա­նէն սա­կայն կ­՚ու­զեն ան­ձամբ ներ­կա­յա­նալ կու­սա­կա­լու­թեան ու դեռ ժա­մադ­րու­թեան կը սպա­սեն: ժա­մադ­րու­թեան պա­տաս­խա­նը ե՛րբ կը ստա­նան, չենք ալ գի­տեր եւ հետզ­հե­տէ նիւ­թը ալ ա­ւե­լի կը տաք­նայ, քա­նի որ թեկ­նա­ծու սրբա­զան­ներն ալ սկսած են ի­րենց կար­ծիք­նե­րը յայտ­նե­լու: ­Չորս թեկ­նա­ծու­ներն են՝ ­Հա­յաս­տա­նի ­Գու­գա­րաց թե­մի ա­ռաջ­նորդ ­Սե­պուհ Սր­բա­զան ­Ջուլ­ճեան. ­Գեր­մա­նիոյ հա­յոց թե­մա­կալ ա­ռաջ­նորդ ­Գա­րե­գին Ե­պիս­կո­պոս ­Պէք­ճեան, ­Պոլ­սոյ պատ­րիար­քա­րա­նէն ­Սա­հակ ­Մա­շա­լեան Սր­բա­զան եւ այ­սօ­րո­ւան փո­խա­նորդ Ա­րամ Արք. Ա­թէ­շեան. բո­լորն ալ ակն­կա­լու­թիւն­ներ ու­նին եւ ալ ա­ւե­լի խօ­սե­լու հա­մար կը սպա­սեն ո­րոշ զար­գա­ցում­նե­րու: Իսկ գա­լով Ա­թէ­շեան Ար­քե­պիս­կո­պո­սի նա­մա­կին, ան բո­լո­րո­վին ա­նըն­դու­նե­լի ոճ մը որ­դեգ­րեց։ Ի­րա­պէս դժբախտ ե­լոյթ մը ու­նե­ցաւ որ­պէս հա­յու: Ա­մէն հայ ա­սի իբ­րեւ դժբախտ ե­լոյթ մը պի­տի տես­նէ։ ­Բայց կան կարգ մը ան­ձեր, ո­րոնք ի­րինց հան­գիս­տը կամ ի­րենց փոք­րիկ խա­նու­թին շա­հը ա­մէն բա­նէ վեր գե­րա­դա­սե­լով՝ այս դա­ւա­ճա­նու­թիւ­նը կը գնա­հա­տեն: Ես եր­բեք ու եր­բեք ա­սի չեմ կրնար ըն­դու­նիլ։ ­Մա­նա­ւանդ ե­թէ խո­րհինք, թէ այդ ­Գեր­մա­նիոյ բա­նա­ձե­ւը ներ­կա­յաց­նո­ղը՝ ­Ճէմ Օյզ­տե­մի­րը ­Թուրք ծա­գու­մով գեր­մա­նա­ցի «Կ­րիւ­նէ» ­Կա­նաչ­նե­րու կու­սակ­ցու­թեան պատ­գա­մա­ւոր մըն էր, իսկ ա­տոր դէմ ար­տա­յայ­տո­ւո­ղը, հայ պատ­րիարք մը ըլ­լա­լով, իս­կա­պէս ալ ծանր դժբախ­տու­թիւն մըն է:

Վեր­ջերս կ­՚ի­մա­նանք իս­լա­մա­ցո­ւած կամ թրքա­ցո­ւած հա­յե­րու խնդի­րին մա­սին: ­Մենք մեր պատ­մա­կան երկ­րին մէջ եղ­բայր, քոյ­րեր ու­նինք: Ի՞նչ­պէս կը տես­նէք դուք այս ի­րա­կա­նու­թիւ­նը: Ի­րենց հետ կա­մուրջ մը կա­պե­լու կա­րե­լիու­թիւ­նը կա՞յ:

Սա շատ փա­փուկ կէտ մըն է: Այ­սօր մեր խօ­սա­կից­նե­րը վե­րապ­րող­նե­րու եր­րորդ սե­րունդն են։ ­Հայ մնա­ցող­նե­րու եր­րորդ սե­րունդ եւ իս­լա­մա­ցո­ւած­նե­րու եր­րորդ սե­րունդ։ Ե­թէ դէմ առ դէմ գան՝ մէ­կը պի­տի ը­սէ.- «­Մենք զրկո­ւե­ցանք մեր երկ­րէն, յա­նուն մեր ինք­նու­թիւ­նը պա­հե­լու։ ­Հի­մա 100 տա­րի յե­տոյ դուն ե­կեր ես եւ պի­տի ը­սես, որ մենք եղ­բայր­նե՞ր ենք…»: Այս հա­շո­ւե­յար­դա­րը պէ՞տք է ըլ­լայ մեր մի­ջեւ: Ես հա­ւա­տա­ցած եմ, թէ ա­սոնք ի­րա­պէս մեր եղ­բայր­ներն են: Ես այ­սօր կը տես­նեմ, որ այդ ու­րա­ցող­նե­րու շա­ռա­ւիղ­նե­րը շատ ա­ւե­լի վճռա­կան կե­ցո­ւացք ու­նին, շատ ա­ւե­լի մարտն­չող, պայ­քա­րող ո­գի ու­նին՝ ա­նար­դա­րու­թեան դէմ, բաղ­դատ­մամբ այն եր­րորդ սե­րուն­դին, ո­րու հայ­րե­րը ա­մուր կառ­չած էին ի­րենց ինք­նու­թեան: ­Մենք եղ­բայր­ներ ենք եւ ստի­պո­ւած ենք ի­րար գրկե­լու, ի­րար գտնե­լու ու ի­րար­մէ ուժ քա­ղե­լու. ի­րա­րու հետ զօ­րակ­ցե­լու եւ միա­սին ո­րոշ նպա­տա­կի եր­թա­լու: Ան 100 տա­րո­ւան բաց­թո­ղում­նե­րը լրաց­նել պի­տի ու­զէ՝ ին­ծի հետ միա­նա­լով: Ան կ­՚ու­զէ կրկին լե­զուն սոր­վիլ, հա­ւատ­քին վե­րա­դառ­նալ, ինք­նու­թիւ­նը վե­րա­կեր­տել։ Ես չեմ կրնար ուս թօ­թո­ւել, չեմ կրնար ը­սել՝ «մին­չեւ հի­մա ո՞ւր էիր, գնա՛ հոն»: Դժ­բախ­տա­բար մեր ե­կե­ղե­ցիին մէջ ա­սանկ խօ­սող բա­ւա­կան տար­րեր կան:

­Պոլ­սոյ մէջ ե­րի­տա­սար­դա­կան «­Նոր ­Զար­թօնք» միու­թիւ­նը կայ: Ի­րաւ ալ շատ աք­թիւ (աշ­խոյժ) կը թո­ւին. «­Կե­զի»ի շար­ժու­մի օ­րե­րուն կամ «­Քամբ Ար­մէն»ի օ­րե­րուն, ա­նոնք մե­զի հիա­ցու­ցին ու միա­ժա­մա­նակ զար­մա­ցու­ցին: ­Կա­րե­լի պի­տի ըլ­լա՞յ ար­դեօք, որ սփիւռ­քի ե­րիտ­ասարդ­նե­րուն եւ ա­նոնց մի­ջեւ կապ մը հաս­տա­տո­ւի:

«­Նոր ­Զար­թօնք»ի կա­րե­ւոր ա­ռա­քե­լու­թիւն­նե­րէն մէ­կը հա­յե­րէ­նի դա­սըն­թաց­ներն են եւ աս դա­սըն­թաց­նե­րուն գլխա­ւոր հե­տե­ւող­նե­րը ա­հա­ւա­սիկ այդ իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յե­րու զան­գո­ւածն են։ ­Հե­տե­ւա­բար, կա­մուրջ մը կա­պե­լու ըն­թաց­քին մէջն են։ Ա­նոնց­մէ քսան տա­րե­կան ե­րի­տա­սարդ­նե­րը հա­մայն­քին մէջ միայն հոն ի­րենց ար­տա­յայ­տու­թեան գե­տի­նը կը գտնեն. «­Նոր ­Զար­թօնք»ին հետ գտնո­ւե­լով՝ լաւ կը զգան ի­րենք զի­րենք։ ­Հի­մա կա­մուր­ջի խնդի­րը մե­զի հա­մար այ­սօր հա­յաշ­խար­հի տար­բեր գօ­տի­նե­րու մի­ջեւ ե­րե­ւոյթ մըն է։ ­Մի գու­ցէ այ­սօր իմ «Ա­զատ Օր»ի խմբագ­րա­տան մէջ գտնո­ւիլս, այս հար­ցազ­րոյ­ցը ը­նել­նիս կամ ալ «Ար­մե­նի­քա» պար­բե­րա­թեր­թին ե­լոյթ-զրոյ­ցը, ա­հա­ւա­սիկ այդ կա­մուր­ջի ե­րե­ւոյթ­նե­րէն վառ օ­րի­նակ­ներ են եւ մենք հի­մա սկսած ենք սա կա­մուր­ջը հետզ­հե­տէ գո­յաց­նե­լու: Ես շատ ու­րախ եմ որ այս բո­լո­րը երկ­կող­մա­նի ջան­քեր են, միշտ ար­ձա­գանգ կը գտնեն. վա­ղո­ւան հա­մար միա­սին յաղ­թա­հա­րե­լիք ա­հա­գին ծրա­գիր կայ մեր դի­մաց: Ինչ­պէս այ­սօր յու­նա­հայ հա­մայն­քին հետ, նոյն­պէս շատ մը սփիւռ­քի օ­ճախ­նե­րուն հետ ալ այս­պի­սի կա­մուրջ­ներ կը գո­յա­նան:
Ես պի­տի ա­ւելց­նեմ, որ բա­ցի հայ­կա­կան սփիւռ­քէն՝ ­Թուր­քիոյ սփիւռքն ալ մե­զի հրա­ւի­րած է քա­նիցս. օ­րի­նակ, գալ ա­միս ­Յու­նո­ւար 20ին ­Գեր­մա­նիա՝ ­Պեր­լին պի­տի եր­թամ, Հ­րանդ ­Տին­քի սպա­նու­թեան 10րդ ­տա­րե­լի­ցին ա­ռի­թով, այս ան­գամ ոչ-հա­յե­րու հետ հան­դի­պե­լու։ ­Չեմ գի­տեր ազ­գու­թեամբ ճիշդ ի՞նչ են, քիւրտ կամ թուրք. խումբ մը թուր­քիա­ցի մտա­ւո­րա­կան­ներ են: Ան­ցեա­լին բա­զում ան­գամ­ներ սփիւռ­քի ա­լե­ւի­նե­րու կամ տեր­սիմ­ցի­նե­րու հրա­ւէ­րով ալ զա­նա­զան եր­կիր­նե­րէ մե­զի կը կան­չեն: Աս երկ­խօ­սու­թեան պա­հան­ջը հետզ­հե­տէ ա­ւե­լի ընդ­հա­նուր դար­ձած է։ ­Մէկս միւ­սը լսե­լու, խօ­սե­լու, բա­ներ մը կի­սե­լու, բա­ներ մը բաժ­նե­լու մեծ պա­հանջ մը գո­յա­ցած է: ­Թուր­քիա­ցի­նե­րու սփիւռ­քը կար­ծես ա­ւե­լի պատ­րաստ է իր պատ­մու­թեան հետ ա­ռե­րե­սո­ւե­լու: Ա­սոր մէջ հար­կաւ ա­ւե­լի կա­րե­ւոր գոր­ծօ­նը քրտա­կան ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժու­մի ստեղ­ծած հո­սանքն է, պատ­մու­թեան ըն­կա­լումն է, որ շատ քաջ կը գի­տակ­ցի 1915 ի պատ­մու­թեան մէջ ի­րենց ու­նե­ցած դե­րա­կա­տա­րու­թեան. մաս­նա­ւո­րա­պէս կ­՚ակ­նար­կեն ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մէջ ի­րենց ու­նե­ցած դե­րա­կա­տա­րու­թեան։ Այդ դէպ­քէն 90-100 տա­րի անց եւ այ­սօր ի­րե՛նք մատ­նո­ւած են այս ի­րա­վի­ճա­կին: ­Քիւր­տե­րը հի­մա է, որ ազ­գա­յին հա­յեաց­քով մը այս բո­լո­րը կը քննար­կեն եւ նոր հե­տե­ւանք­նե­րու կը հաս­նին, կը հա­մո­զո­ւին։ Ի­րենք կ­՚ու­զեն բաց­թո­ղում­նե­րը սրբագ­րել:
­Բան մը եւս նշել կ­՚ու­զեմ հոս: ­Մենք շատ հին ժո­ղո­վուրդ մըն ենք. ու­նինք 3 կամ 4 հա­զար տա­րի­նե­րու պատ­մու­թիւն, բայց մեր ազ­գա­յին ձե­ւա­ւո­րու­մը այդ պատ­մու­թեան վեր­ջին քա­նի մը դա­րե­րուն կամ տաս­նեակ տա­րի­նե­րուն մէջ հետ­քե­րը կա­րե­լի է գտնել: ­Մա­նա­ւա՛նդ 19րդ ­դա­րու երկ­րորդ կէ­սէն մին­չեւ 20րդ ­դա­րու ա­ռա­ջին տաս­նա­մեա­կը, մենք մշա­կու­թա­յին ոս­տում մը ապ­րե­ցանք եւ յե­տոյ ա­ղէտ մը. Ե­ղեռ­նը, բա­ռին իս­կա­կան ի­մաս­տով, ա­ղէտ մըն էր. ար­մա­տա­խիլ ը­րաւ մեր ժո­ղո­վուր­դը իր հայ­րե­նի եր­կի­րէն։ Այդ հանգ­րո­ւա­նէն վերջն ալ մենք ա­մէն տեղ վե­րապ­րե­լու ջա­նա­ցինք. վե­րապ­րե­լու մար­մաջ մըն էր: ­Հի­մա այդ վե­րապ­րող­նե­րէն եր­րորդ-չոր­րորդ սե­րունդ­նե­րու մա­սին կը խօ­սինք: ­Մեր առ­ջեւ նոր մար­տահ­րա­ւէր­ներ կան։ Աշ­խար­հը նոր դի­մա­գիծ ստա­ցաւ. այդ նոր դի­մա­գի­ծին մէջ մեր դի­մաց նոր պար­տա­կա­նու­թիւն­ներ կը ծան­րա­նան, ո­րոնց­մէ գլխա­ւորն է սա կա­մուր­ջի խնդի­րը, բայց նաեւ հայ­կա­կան խնդիր­նե­րը աշ­խար­հի ընդ­հա­նուր ըն­կա­լու­մի մը մէջ դա­սա­ւո­րե­լու հար­ցը: ­Կա­րե­լի չէ, որ աշ­խար­հի ան­ցու­դարձ­նե­րուն մա­սին ա­ռանց գա­ղա­փար մը գո­յաց­նե­լու «ես մի­նակ հայ­կա­կան խնդիր­նե­րով կը հե­տաքրք­րո­ւիմ» ը­սել եւ հայ­կա­կան խնդիր­նե­րուն լու­ծում գտնել: Աշ­խարհ շատ պզտիկ­ցած է այ­լեւս եւ ա­մէն բան իր կող­քին ու­րիշ հե­տե­ւանք­նե­րու տե­ղի կու­տայ։ ­Հե­տե­ւա­բար մենք հայ ժո­ղո­վուրդ ըլ­լա­լով՝ ստի­պո­ւած ենք մե­զի հետ միա­սին շար­ժող ու­րիշ գոր­ծօն­ներն ալ կեան­քի կո­չե­լու, որ­պէս­զի ա­նոնց ու­ժէն ալ օգ­տո­ւինք եւ մենք ալ ի­րենց ուժ փո­խան­ցենք. Ի­րար­մէ ուժ առ­նենք, ուժ տանք։ ­Սա պա­հուն մե­զի հա­մար, հա­յոց հա­մար ա­մե­նա­կա­րե­ւոր խնդի­րը ար­դա­րու­թեան կա­յա­նալն է. Ար­դա­րու­թիւ­նը ի՞նչ կը պա­հան­ջէ, ի՞նչ կրնայ ըլ­լալ. օ­րի­նա­կի հա­մար՝ գե­րի­նե­րու պա­զա­րին մէջ կի­նե­րուն վա­ճառ­քին ար­գելք ըլ­լալ կը նշա­նա­կէ. հայ ըլ­լա­լով՝ այս­տեղ խօսք ու­նինք ը­սե­լիք: Ար­դա­րու­թիւ­նը կե­ղե­քու­մի դէմ պայ­քար կը պա­հան­ջէ. հայ ըլ­լա­լով՝ այս­տեղ ալ խօսք ու­նե­նա­լու ենք. Ա­մէն տե­սակ խտրա­կա­նու­թեան դէմ պայ­քար կը պա­հան­ջէ։ ­Չենք կրնար ը­սել «է՛հ, ա­նոնք մե­զի ի՜նչ. Ա­յո՛, ցա­ւա­լի են, բայց մենք բան մը չենք կրնար ը­նել, ա­նոնք մու­սուլ­ման են կամ միա­սե­ռա­կան են, է՜ մենք այս­պէս խնդիր ալ չու­նինք, մե­զի ի՜նչ». չէ՛, չենք կրնար աչք գո­ցել այ­լեւս։ ­Չենք կրնար մե­զի հա­ճե­լի չե­ղած բա­նին կռնակ դարձ­նել. ինչ որ չ­՚ե­րե­ւիր՝ չկայ ը­սենք. ա­մէն ինչ մեր աչ­քին առ­ջեւն է այ­լեւս: ­Բա­ցո­ւինք աշ­խար­հի ի­րա­կա­նու­թեան: (Աշ­խարհն ալ մեր ի­րա­կա­նու­թիւ­նը այս­պէ՛ս տես­նէ):