Հայ Կապոյտ Խաչի այցելութիւնը՝ հելլէն խորհրդարան

Յ. Պ.

Ուր­բաթ՝ 22 ­Մար­տի կէ­սօ­րո­ւան ժա­մե­րուն, ­Հայ ­Կա­պոյտ ­Խա­չի ­Յու­նաս­տա­նի Շր­ջա­նա­յին ­Վար­չու­թեան կազ­մա­կեր­պու­թեամբ եւ բո­լոր մաս­նա­ճիւղ­նե­րու մօտ 40 ըն­կե­րու­հի­նե­րու մաս­նակ­ցու­թեամբ, չա­փա­զանց հե­տաքրք­րա­կան այ­ցե­լու­թիւն մը տրո­ւե­ցաւ հել­լէն խորհր­դա­րա­նին:
­Մեր ըն­կե­րու­հի­նե­րը ա­ռիթ ու­նե­ցան վա­յե­լե­լու խորհր­դա­րա­նի տար­բեր բա­ժան­մունք­ներ եւ ծա­նօ­թա­նա­լու ա­նոր շէն­քա­յին կա­ռոյց­նե­րուն (պա­լատ, թան­գա­րան, ցու­ցաս­րահ, պատ­կե­րաս­րահ, գրա­սե­նեակ­ներ, ժո­ղո­վասրահ, ե­ւայլն):
Այս այ­ցե­լու­թեան բուն նպա­տա­կը սա­կայն, այ­ցե­լել ու մօ­տէն ծա­նօ­թա­նալն էր ­Յու­նաս­տա­նի՝ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թե­նէն ան­կա­խա­նա­լէն ա­ռաջ (1821), երկ­րէն ներս, բայց մա­նա­ւանդ երկ­րէն դուրս կազ­մա­կեր­պո­ւած ­Յու­նաս­տա­նի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան զար­թօն­քի ռահ­վի­րայ ­Ռի­ղա ­Ֆե­րէոս-­Վե­լես­թին­լիի կեան­քին ու գոր­ծին նուի­րո­ւած մեծ ցու­ցա­հան­դէ­սին, տրա­մադ­րո­ւած՝ յա­տուկ թարգ­մա­նով ու հա­մա­պա­տաս­խան անհ­րա­ժեշտ եւ լու­սա­բա­նիչ բա­ցատ­րու­թիւն­նե­րով ու թարգ­մա­նա­կան ա­ռա­ւե­լու­թիւն­նե­րու ժա­մա­նա­կագ­րա­կան քա­ղո­ւածք­նե­րով:
Հ. Կ. ­Խա­չի այս այ­ցե­լու­թիւ­նը ըն­դա­ռա­ջո­ւե­ցաւ խորհր­դա­րա­նի փոխ-նա­խա­գահ, ե­րես­փո­խան պրն. ­Նի­քի­թաս ­Գաք­լա­մա­նի­սի հրա­ւէ­րին ու մաս­նա­կի դա­սա­ւոր­ման հի­մամբ:
Այ­ցե­լու­թեան ա­ւար­տին, խա­չու­հի ըն­կե­րու­հի­նե­րը խորհր­դա­րա­նի ճա­շաս­րա­հին մէջ կէ­սօ­րո­ւան ճա­շի հիւ­րը ե­ղան խորհր­դա­րա­նի նա­խա­գա­հա­կան դի­ւա­նին:
Ի­րա­կա­նու­թիւ­նը այն է սա­կայն, որ Հ. Կ. ­Խա­չի շա­հագրգ­ռա­կան գի­տե­լիք­նե­րու այս նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը ձե­ւով մը կը տար­բե­րի միու­թեան բազ­մա­կող­մա­նի ու բազ­մա­տե­սակ գոր­ծու­նէու­թեան ըն­թա­ցիկ նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րէն, եւ մի­ջան­կեալ տար­բեր հա­մե­մա­տու­թիւն ու ծա­ւալ մը կը ստա­նայ իր խոր­քա­յին յա­ւե­լեալ տա­րո­ղու­թեամբ, քա­նի խորհր­դա­րա­նը իբ­րեւ երկ­րի մը պե­տա-վար­չա­կար­գա­յին ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան թե­լադ­րա­կան ար­տա­յայ­տու­թիւն, կա­ռոյց ու խորհր­դան­շա­կան ի­մաստ, իւ­րա­յա­տուկ տա­րո­ղու­թիւն կը ստա­նայ եւ տար­բեր դի­մա­գի­ծով կ­՚ազ­դէ ժո­ղո­վուր­դի հա­սա­րա­կաց ա­ռօ­րեայ կեան­քի ըմբռ­նու­մին վրայ: Իսկ «ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան տան» մէջ, ա­զա­տագ­րա­կան ու ար­դա­րա­մար­տի բո­վան­դա­կու­թեամբ ցու­ցա­հան­դէ­սի մը նե­րա­յա­ցու­մը ինք­նա­բե­րա­բար կը բազ­մա­պատ­կէ ա­նոր նպա­տակն ու խոր­հուր­դը, յատ­կա­պէս մե­զի պէս բազ­մա­չար­չար ժո­ղո­վուր­դի մը հա­մար, որ գե­րե­վա­րու­թեան ու ա­զա­տագ­րու­թեան մեկ­նա­կէ­տա­յին միեւ­նոյն ճա­նա­պար­հէն ան­ցած է, որ­քան ցա­ւա­կից ու ճա­կա­տագ­րա­կից յոյն եղ­բայ­րա­կից ժո­ղո­վուր­դը իր յե­ղա­փո­խա­շունչ ա­զա­տագ­րա­կան փո­խա­դարձ պայ­քար­նե­րով, մին­չեւ ա­զատ ու ան­կախ պե­տա­կա­նու­թեան տի­րա­նա­լը, նախ՝ օս­մա­նեան, ա­պա նաեւ՝ թրքա­կան տի­րա­պե­տու­թեան տակ դա­րե­րով ապ­րած ըլ­լա­լու մե­զի վի­ճա­կո­ւած ի­րո­ղու­թեամբ:
Եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րը ի­րա­րու կա­պո­ւած են պատ­մա­կան, քա­ղա­քա­կան, գա­ղա­փա­րա­կան, ա­զա­տագ­րա­կան ու ըն­կե­րա­յին, կրօ­նա­կան, մշա­կու­թա­յին կա­պե­րով եւ այս է պատ­ճա­ռը, որ այս թղթակ­ցու­թեան քիչ մը ա­ւե­լի կա­րե­ւո­րու­թիւն տո­ւինք, կար­կի­նը ա­ւե­լի լայնց­նե­լով ու յա­րա­կից նիւ­թե­րու ըմբռ­նո­ղու­թեամբ բա­ցո­ւե­լու հար­կը զգա­լով: ­Տես­նենք՝ շա­րու­նա­կու­թիւ­նը:

Ո՞վ է ­Ռի­ղաս ­Ֆե­րէոս

­Քա­նի մը խօսք՝ ­Ռի­ղաս ­Ֆե­րէո­սի կեան­քին ու գոր­ծին ծա­նօ­թա­նա­լու հա­մար:
­Բուն ա­նու­նով՝ Ան­տո­նիս ­Քի­րիա­զիս, սա­կայն ծա­նօթ է որ­պէս ­Ռի­ղաս ­Վե­լէս­թին­լիս, ­Յու­նաս­տա­նի ­Թե­սա­լիա շրջա­նի ­Վե­լէս­թի­նօ-­Ֆե­րէս գիւ­ղին մէջ ծնած ըլ­լա­լու ա­նո­ւա­նա­կան որ­դեգ­րու­մին պատ­ճա­ռով:
Ծ­նած էր 1757 թո­ւա­կա­նին, երբ ­Յու­նաս­տա­նը գե­րե­վա­րո­ւած էր Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան կող­մէ, մին­չեւ 1821 թո­ւա­կա­նի յե­ղա­փո­խու­թիւնն ու ա­զա­տագ­րու­մը:
­Մա­հա­ցած էր 1798ին, 41 տա­րե­կա­նին, այդ օ­րե­րու օս­մա­նեան ­Պելկ­րա­տի մէջ, որ իր ան­կա­խու­թե­նէն յե­տոյ ծա­նօթ ե­ղաւ որ­պէս ա­զա­տագ­րո­ւած ­Սեր­պիա: Իր մա­հը տե­ղի ու­նե­ցաւ դա­ւադ­րա­կան մատ­նու­թե­նէ մը ետք, Թ­րիէս­թէի (­Սեր­պիոյ եւ Ի­տա­լիոյ սահ­մա­նը) մէջ 1797ին, ուր­կէ փո­խադ­րո­ւե­ցաւ ­Պելկ­րա­տի ­Նի­պոյ­սա ամ­րո­ցը, ուր եւ խոշ­տան­գու­մի հե­տե­ւան­քով մա­հա­ցաւ: Օ­տար պե­տու­թիւն­նե­րու կող­մէ ա­նոր կեան­քը շնոր­հե­լու ու ներ­ման ար­ժա­նաց­նե­լու պա­հան­ջով դի­մում­ներ կա­տա­րո­ւե­ցան Օս­մա­նեան այս­րու­թեան սուլ­թան ­Սե­լիմ Գ.ի, որ ան­զի­ջո­ղօ­րէն մեր­ժեց տե­ղի տալ խնդրա­գիր­նե­րուն, են­թա­կան վտան­գա­ւոր ապս­տամբ հա­մա­րե­լով, ­Պալ­քա­նեան թե­րակղ­զիին մէջ կայս­րու­թիւ­նը տա­պա­լե­լու եւ նոր ու ա­զա­տագ­րո­ւած եր­կիր­նե­րու իշ­խա­նու­թիւն մը հաս­տա­տե­լու ծանր յան­ցան­քով:
­Ռի­ղաս ­Ֆե­րէոս գոր­ծեց ­Պոլ­սոյ, ­Ռու­սիոյ, Աւստ­րիոյ, Ֆ­րան­սա­յի, Ի­տա­լիոյ, ­Գեր­մա­նիոյ, ­Մոլ­տա­վիոյ ու Վ­լա­խիա­յի մէջ: ­Կը խօ­սէր ֆրան­սե­րէն, ի­տա­լե­րէն եւ գեր­մա­նե­րէն:
­Դաս­տիա­րա­կու­թիւն ստա­ցած էր ­Խալ­քի­տի­քիի (­Թե­սա­ղո­նի­կէ) թե­րակղզի­նե­րէն մէ­կուն մէջ գտնո­ւող Ա­յոն Օ­րոս (­Սուրբ ­Լեռ) պատ­մա­հո­գե­ւոր կեդ­րո­նին մէջ: ­Գոր­ծակ­ցած էր ­Յու­նաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան հա­մար ար­տա­սահ­մա­նի մէջ հիմ­նո­ւած Φιλική Εταιρείαին հետ, որ մտա­ւո­րա­կան­ներ, յե­ղա­փո­խա­կան­ներ, բա­րե­րար­ներ, հո­գե­ւո­րա­կան­ներ ու սուլ­թա­նի ծա­ռա­յու­թեան տակ գտնո­ւող եւ­րո­պա­կան զգես­տա­ւո­րու­մով Φαναριώτες (սուլ­թա­նի պա­լա­տին մէջ իբ­րեւ թարգ­ման օգ­տա­գոր­ծո­ւող յոյ­ներ) զօ­րա­կո­չի կ­՚են­թար­կէր՝ յե­ղա­փո­խա­կան գաղտ­նի շար­ժում-կու­սակ­ցու­թիւն մը հիմ­նե­լով ամ­բողջ Եւ­րո­պա­յի, ­Թուր­քիոյ եւ բռնա­դա­տո­ւած ­Յու­նաս­տա­նի տա­րած­քին, երկ­րին մէջ ա­զա­տագ­րա­կան զի­նեալ հա­մա­տա­րած պայ­քա­րը կազ­մա­կեր­պե­լով:
Ուս­մամբ, քա­ղա­քա­ցիա­կան պատ­րաս­տու­թեամբ, գրա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեամբ ու կրթու­թեամբ կը հա­մա­րո­ւէր իր ժա­մա­նա­կի յայտ­նի գրա­գէտ, բա­նաս­տեղծ, մտա­ւո­րա­կան, քա­ղա­քա­գէտ, յե­ղա­փո­խա­կան, դի­ւա­նա­գէտ, լրագ­րող, թարգ­մա­նիչ, փի­լի­սո­փայ, իսկ 1821ի յե­ղա­փո­խու­թե­նէն յե­տոյ՝ իր յատ­կան­շա­կան ներդ­րու­մին հա­մար որ­պէս ապս­տամբ ռահ­վի­րայ ու յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման ա­ռա­ջա­մար­տիկ:
Գ­րա­կան հա­րուստ գործ մը ձգած է իր ե­տին, որ­մէ ընդ­հան­րա­պէս կը յի­շա­տա­կո­ւի իր «­Խար­թան» (տե­սակ մը յե­ղա­փո­խա­կան մա­նի­ֆեսթ) ազ­դո­ւած եւ­րո­պա­կան յա­ռաջ­դի­մու­թեան ա­զա­տագ­րա­կան զար­թօն­քէն եւ ըն­կե­րա­յին ար­դա­րու­թեան ու հա­ւա­սա­րու­թեան սկզբուն­քա­յին գա­ղա­փար­նե­րու վե­րա­բե­րու­մէն, ինչ որ իր ա­տե­նին հա­մար յատ­կան­շո­ւե­ցաւ իբ­րեւ ո­գե­ւո­րող ներշնչ­ման աղ­բիւր գե­րե­վա­րո­ւած ժո­ղո­վուրդ­նե­րը ա­զա­տագ­րու­մի ապս­տամ­բու­թեան մղե­լու եւ ձեր­բա­զա­տե­լու հա­մար օս­մա­նեան բռնա­լու­ծէն: Հ­րա­տա­րա­կո­ւած «­Խար­թա»ն ­կը փրկո­ւի ու կը ցու­ցադ­րո­ւի թան­գա­րա­նա­յին ի­մաս­տով. ա­նոր ծա­ւալն է 2,07Χ2,07 տրա­մա­գի­ծով:
Իր եր­կորդ յատ­կան­շա­կան ու յե­ղա­փո­խա­շունչ բա­նաս­տեղ­ծա­կան գոր­ծը «Θούριο»ն­ է (ռազ­մա­կան քայ­լերգ), որ ոտ­քի կը հա­նէր ստրկա­ցած ամ­բոխ­նե­րը ա­զա­տու­թեան ու ան­կա­խու­թեան մղե­լով ըմ­բոս­տա­ցած ու ապս­տամ­բած յե­ղա­փո­խա­շունչ ժո­ղո­վուրդ­նե­րը:
­Ռազ­մա­կան այս քայ­լեր­գին մէջ, բա­նաս­տեղ­ծա­կան տա­ղա­չա­փեալ քա­ռեա­կի 15րդ ­տան մէջ, նշում կայ նաեւ գե­րե­վա­րո­ւած հա­յե­րու ապս­տամ­բու­թեան մա­սին:
­Ռի­ղա ­Ֆե­րէո­սի ե­ռուն կեն­սագ­րու­թիւ­նը ծա­նօթ է բո­լոր յոյ­նե­րուն, քա­նի իր բա­նաս­տեղ­ծու­թե­նէն ո­գե­շունչ բա­ժին մը տեղ գտած է նա­խակր­թա­րան­նե­րու դա­սա­գիր­քե­րուն մէջ, յե­ղա­փո­խա­շունչ այդ մար­տա­գո­չը փո­խան­ցե­լով փոքր տա­րի­քէն բո­լոր հայ­րե­նա­սէր յոյ­նե­րուն: ­Կու­տամ թարգ­մա­նա­բար յատ­կան­շա­կան հա­տո­ւած մը.

«Ի­ցի՜ւ թէ մէկ ժա­մո­ւան ա­զատ կեանք, քան թէ
քա­ռա­սունտարի գե­րու­թիւն ու բանտ»

­Ռի­ղաս ­Ֆե­րէո­սի ար­ձա­նը կանգ­նե­ցո­ւած է Ա­թէն­քի հա­մալ­սա­րա­նի մուտ­քին, 1871էն ի վեր, որ­պէս յար­գանք ա­զա­տագ­րա­կան մարտն­չում­նե­րու նո­ւի­րեալ ան­ձի մը, որ ազ­գա­յին ինք­նա­գի­տա­կու­թեամբ եւ դժբախտ հան­գա­մանք­նե­րու տակ, ա­ռանց փա­ռա­սի­րու­թիւն­նե­րու մին­չեւ իր վեր­ջին շուն­չը պայ­քա­րե­ցաւ իր սի­րած հայ­րե­նի­քի եւ ժո­ղո­վուր­դի հո­գե­փո­խու­թեան, ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեան ու բա­րե­կար­գու­թեան հա­մար:
­Ռի­ղաս ­Ֆե­րէո­սի դամ­բա­րա­նը այ­սօր կը գտնո­ւի ­Ռու­մա­նիոյ մայ­րա­քա­ղաք ­Պուք­րէ­շի յու­նա­կան դես­պա­նա­տան շէն­քա­յին կա­ռոյ­ցի շրջա­փա­կի յա­ռա­ջա­մա­սի տա­րած­քին մէջ:

­Հայ եւ յոյն ժո­ղո­վուրդ­նե­րու յե­ղա­փո­խա­կան զար­թօն­քի նմա­նու­թիւն­ներ

Ե­թէ պա­հու մը ու­զենք պատ­մա­կան բաղ­դա­տա­կան մը կա­տա­րել ­Ռի­ղա­յի «Θούριο»ի (ռազ­մա­կան քայ­լերգ), 19րդ ­դա­րու հել­լէն եւ հայ­կա­կան ա­զա­տագ­րա­կան-յե­ղա­փո­խա­կան-սահ­մա­նադ­րա­կան-ըն­կե­րա­յին ու ժո­ղովր­դա­կան-ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան մե­ծա­պե­տա­կան օ­րո­ւան տի­րող պայ­ման­նե­րուն վրայ, բազ­մա­թիւ քա­ղա­քա­կան ու գա­ղա­փա­րա­կան նմա­նու­թիւն­ներ պի­տի գտնենք հայ եւ յոյն ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քար­նե­րուն մի­ջեւ, ա­նոր նա­խա­պատ­րաս­տող պայ­ման­նե­րուն եւ վե­րած­նուն­դի շարժ­ման հա­մե­մա­տա­կան ազ­դակ­նե­րու եւ զար­գա­ցում­նե­րու վրայ:
Ն­մա­նու­թիւն­ներ պի­տի գտնենք 18րդ ­դա­րէն սկսեալ հայ կեան­քին մէջ մեծ ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­ցող վեր­նա­խա­ւի մը՝ պատ­րիարք­նե­րու եւ ա­մի­րա­նե­րու դա­սա­կար­գին եւ ­Պոլ­սոյ սուլ­թա­նա­կան վար­չա­խա­ւին վրայ ի­րենց ու­նե­ցած ազ­դե­ցու­թեան, ինչ­պէս էին յոյ­նե­րու պա­րա­գա­յին, որ­պէս սուլ­թա­նա­կան վար­չա­կար­գին մէջ յա­տուկ տեղ գրա­ւող «ֆա­նա­րիո­թի»նե­րը, ի­րենց թարգ­մա­նա­կան ու այլ կա­րե­ւոր գոր­ծով: ­Պէտք է նշել, թէ թարգ­մա­նա­կան այս գոր­ծը ստանձ­նած էին նաեւ հա­յե­րը, որ սուլ­թա­նա­կան պա­լա­տին մէջ ա­ռաջ­նա­կարգ այլ պաշ­տօն­ներ ալ կը վա­րէին՝ վա­յե­լե­լով վստա­հու­թեան մե­նաշ­նորհ­ներ, հա­կա­ռակ սուլ­թա­նա­կան խստա­բա­րոյ վար­չա­կարգ­նե­րու տի­րող ման­րակր­կիտ գրաքն­նու­թեան, որ տե­ւեց մին­չեւ 1908 թո­ւա­կան, այ­սինքն՝ սուլ­թա­նի տա­պա­լու­մը Ե­րիտ-­Թուր­քե­րու իշ­խա­նու­թեան հաս­տա­տու­մով:
Ն­մա­նու­թիւն­ներ պի­տի գտնենք ցա­րա­կան պա­լա­տի եւ ­Ռու­սիոյ քա­ղա­քա­կան բե­մին վրայ ­Մեծն ­Պետ­րո­սի (1700ա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն) եւ ա­նոր յա­ջորդ ­Կա­տա­րի­նէ Բ. թա­գու­հիի 1670ա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն) քա­ղա­քա­կան թա­տե­րա­բե­մի, հայ­կա­կան հար­ցի զար­գա­ցում­նե­րու, ռուս-թրքա­կան պա­տե­րազմ­նե­րու, «­Պո­լո­ժե­նիա»ի եւ Իս­րա­յէլ Օ­րիի ու­ղե­ւո­րու­թիւն­նե­րու Ֆ­րան­սա­յի, ­Գեր­մա­նիոյ Եւ­րո­պա­կան եր­կիր­նե­րու, ­Ռու­սիոյ, մին­չեւ ­Դա­ւիթ ­Բէ­կի, ­Յով­սէփ Է­մի­նի, ­Խա­չա­տուր Ա­բո­վեա­նի գա­ղա­փա­րա­խօ­սա­կան ու քա­րոզ­չա­կան շար­ժու­մը մարմ­նա­ւո­րող պայ­քա­րի անձ­նո­ւէր ար­տա­յայ­տու­թեամբ:
Ն­մա­նու­թիւն­ներ պի­տի գտնենք ար­տա­սահ­ման ապ­րող յոյն մե­ծա­հա­րուստ բա­րե­րար­նե­րու հետ, ո­րոնք օգ­տա­կար կ­՚ըլ­լա­յին բռնագ­րա­ւեալ ի­րենց հայ­րե­նի­քի ա­զա­տագր­ման հա­մար ա­մէն տե­սա­կի օգ­նու­թիւն հասց­նե­լով, ինչ­պէս զի­նամ­թերք, իսկ մեր պա­րա­գա­յին, ո­մանց շար­քին կրնանք յի­շա­տա­կել ­Ման­թա­շո­վը, ­Լա­զա­րեան եղ­բայր­նե­րը ­Մոս­կո­ւա­յի մէջ, եւ ռու­սա­կան բա­նա­կին մէջ զօ­րա­վա­րի աս­տի­ճան զբա­ղե­ցու­ցած հա­յազ­գի բարձ­րաս­տի­ճան անձ­նա­ւո­րու­թիւն­ներ:
«­Ֆի­լի­քի Է­թէ­րիա»ն ն­ման է մեր ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի ներշն­չող, կազ­մա­կեր­պող ու մեր պայ­քա­րը գործ­նա­կա­նաց­նող հայ­կա­կան յե­ղա­փո­խա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րուն, ո­րոնք՝ ինչ­պէս յոյ­նե­րու պա­րա­գա­յին, հա­յե­րու պա­րա­գա­յին ալ 19րդ ­դա­րուն հիմ­նուե­ցան ար­տա­սահ­մա­նի մէջ հայ ժո­ղո­վուր­դին օգ­տա­կար ըլ­լա­լու հե­ռան­կա­րով, ինչ­պէս՝ ­Վա­նի մէջ «Ար­մե­նա­կան» կու­սակ­ցու­թիւ­նը 1885ին, ­Սո­ցիալ-­Դե­մոկ­րատ Հն­չա­կեան ­Կու­սակ­ցու­թիւ­նը 1887ին, ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­տան ­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը 1890ին ­Թիֆ­լի­սի մէջ:
Ն­մա­նու­թիւն­ներ պի­տի գտնենք նաեւ Եւ­րո­պա­յի մէջ յոյ­նե­րու՝ ա­զա­տագ­րա­կան բո­վան­դա­կու­թեամբ հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րու, մեր պա­րա­գա­յին՝ «Ա­րե­ւելք» օ­րա­թեր­թի հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը 1884ին, «­Մա­սիս» կի­սա­մեայ հան­դէ­սին 1898ին, «­Բիւ­զան­դիոն» օ­րա­թեր­թին, «­Նոր ­Կեանք»ին 1898ին, «­Հիւ­սի­սա­փայլ»ին 1858ին, «Դ­րօ­շակ»ին ­Ժը­նե­ւի մէջ, եւ ա­ւե­լի վերջ՝ «Ա­զա­տա­մարտ»ին եւ յե­ղա­փո­խա­կան բո­վան­դա­կու­թեամբ այլ թեր­թե­րու:
Ազ­գա­յին ­Զար­թօն­քը՝ այդ ճա­նա­պար­հէն ան­ցած պայ­քա­րող բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ա­մե­նա­կա­րե­ւոր պատ­մա­կան հանգ­րո­ւան­նե­րէն կը հան­դի­սա­նայ, եւ այդ ի­մաս­տով ալ ա­նոր պէտք է տրո­ւի հա­մա­պա­տաս­խան դաս­տիա­րակ­չա­կան խորք, բո­վան­դա­կու­թիւն, ի­մաստ:
Ազ­գա­յին ­Զար­թօն­քի նա­խա­պատ­րաս­տա­կան խմո­րում­նե­րու հանգ­րո­ւա­նին մէջ հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ­նե­րը եւ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը մեծ դեր խաղ­ցան տո­ւեալ եր­կիր­նե­րու ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի հա­սու­նաց­ման գոր­ծին մէջ, ինչ­պէս ու­նե­ցանք մենք հա­յերս, գրա­կան, կու­սակ­ցա­կան, ֆե­տա­յա­կան ու այլ մար­կար­դակ­նե­րու վրայ, ինչ­պէս՝ Իս­րա­յէլ Օ­րի, Մկր­տիչ ­Պէ­շիկ­թաշ­լեան, նա­հա­պետ ­Ռու­սի­նեան, ­Խա­չա­տուր Ա­բո­վեան, ­Մի­քա­յէլ ­Նալ­պան­դեան, ­Ռաֆ­ֆի, ­Քա­մառ ­Քա­թի­պա, Գ­րի­գոր Արծ­րու­նի, Մկր­տիչ Խ­րի­մեան, ­Գա­րե­գին Ե­պիսկ. Ս­րո­ւանձ­տեան, Մ­խի­թա­րեան­ներ ե­ւայլն:
­Գա­լով ­Ռի­ղաս ­Ֆե­րէո­սի Ա­յոն Օ­րո­սի մէջ ստանձ­նած դաս­տիա­րա­կու­թեան, մենք հա­յերս ալ ու­նե­ցած ենք հո­գե­ւոր կեդ­րոն­ներ, ուր ազ­գա­յին շուն­չով թրծո­ւե­ցան ե­րի­տա­սարդ ու­սա­նող­ներ, յատ­կա­պէս երկ­րոր­դա­կան ուս­ման մա­կար­դա­կով, Էջ­միած­նի «­Գէոր­գեան ­Ճե­մա­րան»ը 1870ա­կան թո­ւա­կան­նե­րէն ետք, մտա­ւո­րա­կան ու պատ­րաս­տո­ւած ու­սու­ցիչ­նե­րու ներշն­չող դաս­տիա­րակ­չա­կան դա­սա­ւան­դու­թեան ներ­քոյ, ­Թիֆ­լի­սի «­Ներ­սի­սեան», ­Կա­րի­նի «­Սա­նա­սա­րեան», ­Մոս­կո­ւա­յի «­Լա­զա­րեան» ու­սում­նա­րան­նե­րը, ­Վիեն­նա­յի Մ­խի­թա­րեան­նե­րը, ­Վե­նե­տի­կի Ս. ­Ղա­զա­րը, Ի­տա­լիոյ «­Մու­րատ ­Ռա­փա­յե­լեան» վար­ժա­րա­նը, ե­ւայլն:
Իբ­րեւ եզ­րա­կա­ցու­թիւն այս գրու­թեան՝ կ­՚ու­զենք նշել, թէ Հ. Կ. ­Խա­չի ­Յու­նաս­տա­նի խորհր­դա­րան այ­ցե­լե­լու ա­ռի­թով՝ օգ­տա­գոր­ծե­ցինք պատ­մա­կան ա­րագ անդ­րա­դարձ մը կա­տա­րե­լու յոյն եւ հայ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու պայ­քար­նե­րու պատ­մա­կան մաս­նա­կի առնչու­թիւն­ներ կա­տա­րե­լու ի­մաս­տով:
Այս ա­ռիթ­նե­րը կը յատ­կան­շո­ւին ի­րենց ազ­գա­յին, ի հար­կին վեր­լու­ծա­կան թե­լադ­րա­կա­նու­թեան ու բաղ­դա­տա­կան յի­շա­տա­կու­թեան մի­ջամ­տու­թիւն­ներ, որ­պէս­զի նոր սե­րուն­դը ի­մա­նայ իր ժա­մա­նա­կա­կից պատ­մու­թեան մաս կազ­մող ազ­գա­յին ու քա­ղա­քա­կան հան­գա­մանք­նե­րը, եւ օ­ղա­կե­լու հա­մար հի­նը նո­րին, եւ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու անժխ­տե­լի ճշմար­տու­թեան փաս­տը ըն­դու­նե­լու իբ­րեւ պատ­մա­կան ա­ռար­կա­յա­կան ի­րա­կա­նու­թեան մը ճշգրիտ չա­փա­նիշ­նե­րու տո­ւեալ ե­ղե­լու­թիւն­նե­րու հաս­տա­տում:
­Մենք նո­րերս, շատ բան կը պար­տինք հայ եւ հել­լէն զար­թօն­քի հա­մա­հա­ւա­սար սե­րուն­դի ազ­գա­սի­րա­կան պայ­քար­նե­րուն, գա­ղա­փա­րա­կան տես­լա­կան­նե­րուն, տեն­չե­րուն ու ո­գեշն­չող խան­դա­վա­ռու­թեան՝ ազ­գա­յին, գրա­կան, յե­ղա­փո­խա­կան, մշա­կու­թա­յին, լե­զո­ւա­կան ու ի­մա­ցա­կան ի­րա­պաշտ աշ­խար­հա­յեացք­նե­րուն ու վաս­տա­կին:
Չ­սահ­մա­նա­փա­կո­ւինք միայն նեղ ի­մաս­տով բա­նե­րու վրայ: ­Գա­ղա­փա­րա­կան գի­տակ­ցու­թեամբ ար­ժե­ւո­րենք ան­ցեա­լը, որ­պէս­զի ար­ժե­ւո­րո­ւած տես­նենք ներ­կան ու մեր ա­պա­գան: