Հայաստանեայց Եկեղեցին, Քրիստոսաբանութեան մէջ, կը հետեւի Աղեքսանդրիոյ Ս. Կիւրեղ Հայրապետի դաւանաբանութեան եւ բանաձեւին՝ «Մի բնութիւն Բանին Աստուծոյ մարմացելոյ»։
Սովորութիւն է, փոխանակ ամբողջ բանաձեւին նախադասութիւնը արտասանելու, բաւարարուելու՝ արտայայտուելով, թէ Յիսուսի մէջ կը հաւատանք «Մի բնութիւն», ինչ որ կ՛արտայայտէ միացեալ մէկ բնութեան հաւատամքը կամ մէկ ենթակայի սկզբունքը, ինչպէս կ՛ուզեն բացատրել ուղղափառ աստուածաբանները։
Համաձայն այս դաւանութեան՝ Հայաստանեայց Եկեղեցին կը հաւատայ Յիսուս Քրիստոսի անձին մէջ, կատարեալ Աստուածային եւ կատարեալ մարդկային բնութիւններուն։ Գաբրիէլ Հրեշտակի Ս. Կոյս Մարիամի աւետումին՝ Ս. Հոգւոյ այցելութեամբ Ս. Կոյսի յղացմանբ՝ իրագործուած բնական ծնունդովը Յիսուսին, աստուածային ու մարդկային անշըփոթելի բնութիւնները անբաժանելիօրէն միացան եւ այդպէ՛ս մնացին Յիսուս Քրիստոսի «մէկ անձ, մէկ դէմք եւ մէկ ենթակայ»ի ընկալման մէջ։ Նաեւ՝ հայ եկեղեցւոյ այս դաւանութեան վրայ կþուզենք աւեցնել յստակացումը երկու բնութիւններու յատկութեանց եւ կապին վերաբերեալ Սուրբ Գրիգոր Տաթեւացիի խօսքը, թէ «բնութիւնները փոխատրաբար գոյութիւն ունին»։
Մեր դաւանութեան մասին մեր խօսքը կը բաժնենք երեք մասերու.
ա.ին՝ հայ եկեղեցւոյ Հայրապետներուն կողմէ կատարուած քրիստոսաբանական դաւանութեան խօսքեր՝ բանաձեւումներ.
բ.րդ առաջին երեք Տիեզերական Ժողովներու որոշումները.
գ.րդ Միջ-Քրիստոնէական հաստատումներ Հայ եւ Արեւելեան նախաքաղկեդոնական եկեղեցիներու հաւաքական յայտարարութեանց մասին։
Ա.
Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ Հայրապետները դարերու ընթացքին ըսած են, թէ հայոց եկեղեցին կը հետեւի իր Հաւատոյ Հօր ուսուցումներուն եւ ինչ որ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի կողմէ հաստատուած է՝ կը մնայ Հիմը Հաւատոյ, որուն հաւատարմօրէն կը հետեւի հայոց եկեղեցին։
Այս հաստատումը ընդունելով որպէս սզկբունք՝ կը հաւատանք նաեւ, թէ Լուսաւորիչ Հայրապետ գլուխն է Կապադովկիոյ Սրբազան Հայրապետներուն, Սուրբ Բարսեղի, Սուրբ Գրիգոր Աստուածաբանի եւ Սուրբ Յովհաննէս Ոսկեբերանի (ինչպէս որ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Հայրապետի որմնանակարը արդարօրէն կ՛երեւի Մոնթ Աթոսի վանքերու կարգ մը մայր տաճարներու խորանի սուրբ սեղանի ետի ճակատներուն)։
Նկատի չունինք բազմազան տեսութիւնները բանասիրական գործերու մէջ եղած այն արտայայտութիւններուն, որոնք շատ անգամ կատարուած են ոչ-մեր եկեղեցւոյ զաւակներուն կողմէ, որոնք ստեղծած են շփոթութիւններ օտար Աստուածաբաններու մօտ եւ ազդած՝ մեր եկեղեցւոյ մասին անոնց ըրած դաւանական հաստատումներուն վրայ՝ ըսելով, թէ իբր հայ եկեղեցին «մի բնութիւն» կը ճանչնայ եւ, հետեւաբար, իբր ուղղափառ չէ։
Այստեղ պարզօրէն կ՛ուզենք բաւարարուիլ՝ նշելով մէկ քանին մեր Հայրապետներու պատմական գրաւոր հաստատումներէն, որոնք ընդհակառակը կը փաստեն, թէ հայ եկեղեցին՝ հաւատալով Յիսուս Քրիստոսի մէջ երկու կատարեալ — անշփոթելի — բնութիւններուն, զանոնք կ՛ընդունի միաւորուած բնութեամբ մը՝ իբրեւ մէկ ենթակայի։
Ագաթանգեղոսէն՝ առաջին գրաւոր հայ հեղինակէն կը քաղենք առաջին հաւատոյ արտայայտութիւնները.
— «Քանզի միացաւ ի մարմնի բնութեամբ եւ խառնեաց զմարմինն ընդ իւր Աստուածութիւնն»։ (Քանզի — Աստուածութիւնը-միացաւ մարմնի մէջ բնութեամբ, եւ խառնեց (միացուց) իր մարմինը իր Աստուածութեան)։
— «Զի թէպէտ մարդկային կերպարանքն ու մարմինը առաւ, սակայն խառնեց (միացուց) մարմինը իր Ասուածութեան» (եւ թէպէտ մարդկային կերպարանք առաւ, սակայն խառնեց (միացուց) իր մարմինը Աստուածութեան)։
Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի ընծայուած եւ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի կողմէ խմբագրուած՝ «Յաճախապատում» գիրքէն հետեւեալ արտայայտութիւնը.
— «Որդին Աստուծոյ եղաւ որդի մարդոյ, զգեցաւ մեր բնութիւնը, մարմնացաւ, Աստուծոյ որդին կամքով յանձն առաւ մարդկային բնութեան բոլոր մեր կիրքերը՝ բացի մեղքէն»։
Վարդանանց պատմիչ Եղիշէի կողմէ՝ Աշտիշատի ժողովին մասին գրութեան մէջ.
— «Աստուած՝ որ աշխարհը ստեղծեց, նոյնը եկաւ եւ ծնաւ սուրբ կոյսէն. ճշմարիտ Աստուած էր եւ եղաւ ճշմարիտ մարդ. մարդ ըլլալով՝ չկորսնցուց Աստուածութիւնը եւ ոչ ալ, Աստուած մնալով, աղաւաղեց մարդկութիւնը, այլ՝ նոյն եւ մէկ եղաւ»։
Միանգամայն՝ ամէն մարդկութիւնը մարմնով, շունչով եւ հոգիով առաւ ռւ միաբանեց Աստուածութեան հետ… ուր յստակ կը տեսնենք միութիւնը եւ ո՛չ երկուութիւնը։
Ամփոփելով՝ կը տեսնենք, որ հայ եկեղեցւոյ քրիստոսաբանութեան մէջ՝ Սուրբ Երրորդութեան երկրորդ դէմքը՝ Որդին Աստուած, խոնարհեցաւ Ս. Կոյսի արգանդին մէջ, ստացաւ մարդկային մարմին մեր հողեղէն կատարեալ բնութեամբ եւ զայն անբաժանելիօրէն միացուց իր աստուածային բնութեան՝ այսպէսով ըլլալով մարդ կատարեալ եւ Աստուած կատարեալ, անճարօրէն միացած մէկ դէմքի, մէկ անձի մէջ։
Ը.րդ դարու իմաստուն Յովհաննէս Օձնեցի Հայրապետ խստօրէն դատապարտեց բոլոր անոնք, որոնք Յիսուս Քրիստոսի մէջ կը դաւանին միայն մէկ բնութիւն։ Իր մէկ գրութեան մէջ («Գիրք Թղթոց»), «Ապացոյց՝ երկու բնութիւններէն ըսել փրկիչը, թէ մէկ (բնութիւն) է,- կ՛ըսէ. «եւ որովհետեւ առաքեալներու եւ մարգարէներու կտակը տեղ մը չի յիշատակեր երկու բնութիւններու զանազանութիւն (այլութիւն), հետեւաբար՝ պարտ է անդրդուելի խոստովանութեամբ դաւանիլ Սուրբ Երրորդութեան մէջ՝ ԲԱՆՆ ԱՍՏՈՒԱԾԸ ՄԱՐԴԱՑԱԾ»։
Օձնեցի Հայրապետ Մանազկերտի 726 թուի ժողովին մէջ կÿըսէ.- «ԹԷԵՒ ԸՍՏ ԲՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒ ԿԱՐԵԼԻ Է ԸՆԴՈՒՆԻԼ ԵՐԿՈՒ ԿԱՄՔ, ՍԱԿԱՅՆ ԸՍՏ ՄԻԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ՝ ՔՐԻՍՏՈՍ ՄԷԿ ԿԱՄՔ ՈՒՆԻ ԵՒ ԸՍՏ ՄԻԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ ԵՐԿՈՒ ԿԱՄՔ ՀԱՄԱՐԵԼԸ ԴԱՏԱՊԱՐՏԵԼԻ Է»։
Այստեղ կ՛ուզեմ Եզեկիէլի մարգարէութեան Ա.ին գլուխ 26րդ համարը մէջբերել. Եզեկիէլ Մարգարէ իր տեսիլքով տեսած Աստուծոյ գահին նկարագրութեան մէջ քառակերպեան հրեշտակներուն վերեւ կ՛ըսէ.- «Եւ անոնց գլխուն վրայի հաստատութենէն վեր, շաբիւղայ քարի երեւոյթով՝ աթոռի նմանութիւն մը կար։ Այդ աթոռի նմանութեանը վրայ մարդու կերպարանքով նմանութիւն մը կար… Ասիկա Տիրոջը փառքին նմանութեանը երեւոյթն էր»։
Ասիկա միայն անբաժանելի միութիւնն էր Աստուածամարդուն՝ Յիսուս Քիստոսի (Կ.Արք.Օ)։
Օձնեցի Հայրապետ կը շարունակէ, թէ Յիսուս ըսաւ.- «Զի հայր յիս է եւ ես ի հայր»՝ եւ ինչպէս պիտի ըսէ ինքզինք քրիստոնեայ դաւանողը, որ բնութիւններ կը փնտռէ, Առաքեալները ի՛նչ բնութիւնը տեսան Յիսուսի… աստուածութեա՞ն, թէ՞ մարմնին։ Յայտնի է, թէ մարմին տեսան… Ապա՝ Յիսուսի խօսքերը կը կրկնէ.- «Շօշափեցէ՛ք զիս եւ տեսէք, թէ՝ ոգին մարմին ու ոսկոր չունի, ինչպէս կը տեսնէք, թէ ես ունիմ…»։
Երբ Առաքեալները կը դիտէին զինք՝ կը տեսնէին որպէս ոեւէ մարդ… Սակայն Բանն Աստուած միացած էր մարմնին, ինչ որ անջրպետութիւնը վերացուցած էր. Յիսուս ոչ մէկ ատեն ըսաւ, թէ կը տեսնէք աստուածութիւնը կամ մարդկութիւնը, այլ՝ կը տեսնէք ԶԻ՛Ս։
Ուրիշ անգամ՝ Յիսուս ըսաւ.- «Ոչ ոք երկինք ելաւ, բայց միայն Ան, որ երկնքէն իջաւ, մարդու որդին՝ որ է երկինքէն»։ Օձնեցի Հայրապետ կþըսէ՝ կը տեսնես, թէ կերպարանքը ինքզինք կը յայտնէ եւ նոյնիսկ, Նիկիոյ Սուրբ Ժողովին, 318ին, երբ պաշտպանեցին Յիսուսի աստուածութիւնը՝ չյիշատակեցին բնութիւններ, այլ՝ միայն մէկ բնութիւն ըսելով՝ բաւարարուեցան։
Եւ ուրիշ տեղ մը, թէ՝ «Ան ծառայի կերպարանքով երեւեցաւ»…
Օձնեցի Հայրապետ իր բացատրութիւններով ցոյց տուաւ հայ եկեղեցւոյ ՈՒՂՂԱՓԱՌ դաւանութիւնը։
Անոր կը պատկանի նաեւ հետեւեալ նշանաւոր խօսքը.-
«Կարելի է ուղղափառ կերպով ըսել երկու Բնութիւն՝ Քրիստոսի մէջ, երբ կ՛իմանանք երկու բնութիւններու յատկանիշներուն անշփոթելիութիւնը»։
Տասներորդ դարուն հայ եկեղեցին ունեցաւ Աստուածատես մեծ սուրբը՝ Սուրբ Գրիգոր Նարեկացին։ «Նարեկ» աղօթամատեանը սուրբին հայ եկեղեցւոյ դաւանութեան գրաւականն է. հոն երեսուն եւ չորրորդ գլխուն մէջ կը կարդանք.-
«Երեք անձնաւորութիւններէն երջանկափառ եւ համազօր ահաւորութիւններէն մէկը՝ Բանն Աստուած վերէն մեր աշխարհը իջաւ. ինքնութեամբ թէեւ անբաժան մարդոցմէ՝ ատով չկորսնցուց սակայն իր երկնային աթոռի փառքը եւ կարօտ չմնաց իր ծնողին՝ Հօր Աստուծոյ դէմքին, այլ խօսքով միշտ հօր՝ Աստուծմէ անբաժան, պարզ մտաւ Կոյսին արգանդին սենեակը եւ անկէ ելաւ բաղադրաբար այլ խօսքով միաւորուած, անթերի մարդկութեամբ եւ անպակաս աստուածութեամբ՝ անոնց անշփոթ միախառնումով Բանն Աստուած մեր բնութիւնը իր վրայ առաւ մարմնով, հոգիին՝ մարմինին հետ, ինչպէս ոսկին կրակին հետ, ինչպէս լոյսը օդին հետ միաւորութեան նման անփոփոխ եւ անանջատ կերպով։ Անփոփոխ կ՛ըսենք՝ ո՛չ Աստուածութեան մէջ բան մը փոխուեցաւ, աւելցաւ, եւ ո՛չ ալ մարդկութենէն բան մը պակսեցաւ։
ԺԲ. դարուն, Սուրբ Ներսէս Շնորհալի Հայրապետ 1173ին, Կ.Պոլսոյ Մանուէլ Կոմնենոս Կայսեր հետ թղթակցելով, պաշտպանեց հայ եկեղեցւոյ ուղղափառութիւնը, դարձեալ հիմնուած Աղեքսանդրիոյ Սուրբ Կիւրեղ Հայրապետի միաւորեալ՝ երկու կատարեալ բնութիւններու վարդապետութեան վրայ՝ որպէս Եփեսոսի Գ. Տիեզերական ժողովի որոշումը։
Կայսրը երբ տեսաւ Հայոց Հայրապետի նամակներուն մէջ տրուած հայ եկեղեցւոյ դաւանութեան ուղղափառութիւնը, Հռոմկլայի Կիլիկիոյ Հայոց Հայրապետանոցը ղրկեց Թէորեանոս մեծ Աստուածաբանը, որ երկու այցելութիւններով՝ բանակցելով Հայոց Հայրապետին հետ, մօտէն ծանօթացաւ հայոց հաւատքին մասին։
Հետաքրքրական են Սուրբ Ներսէս Շնորհալիի պնդումները՝ «Յիսուս Քրիստոսի մէջ երկու բնութիւններուն միաւորման» մասին հաստատումներով, զորս Թէորեանոս փորձեց վիճարկել՝ ըսելով, թէ Հայոց Հայրապետները «յետ միաւորման երբեք չըսին Մէկ Բնութիւն»… Մինչդեռ Ս. Ներսէս Շնորհալի Հայրապետ ճիշդ հակառակը ցոյց տուաւ՝ ընդգծելով, թէ «ո՛չ ոք յետ միութեան չըսաւ երկու բնութիւներ Յիսուսի մէջ»։
Սակայն երբ Յովհաննէս Օձնեցի Հայրապետի տեսութիւնը ինք եւս կրկնեց՝ ըսելով, թէ «կարելի է ուղղափառ կերպով ըսել երկու Բնութիւն, երբ նկատի ունինք միաւորեալ Բնութիւններուն անշփոթելիութիւնը»։
Այդ խօսքը յոյն աստուածաբանը փորձեց չարափոխել՝ դէպի Բիւզանդիոն իր վերադարձի ճամբուն վրայ, երբ իմացաւ Սուրբ Ներսէս Շնորհալիի վախճանիլը, Թէորեանոս նենգաբար յայտարարեց, թէ Հայոց Հայրապետը ընդունեց Քաղկեդոնի Ժողովը։ Ատոր հետեւանքով՝ հայ եկեղեցւոյ կատարած դաւանական միութենական վերջին փորձերը վերջնականօրէն դադրեցան։
Հայ եկեղեցին պահեց իր հաւատարմութիւնը Գ. Տիեզերական Ժողովի որոշումներուն, եւ Առաջին Երեք Տիեզերական Ժողովները միայն կը ճանչնայ իբրեւ Ուղղափառ։
Հայ եկեղեցւոյ դաւանութիւնը ոչ ոք կրնայ անարդարօրէն պիտակել «Մոնոֆիզիթ», որպէս թէ թաքուն կերպով կը պահէ Եւտիքէսեան վարդապետութիւնը։ Ընդհակառա՛կը. ո՛չ մէկ եկեղեցական հայ եկեղեցւոյ Ձեռնադրութեան կրնայ արժանանալ, եթէ նախապէս չդատապարտէ բացայայտօրէն Եւտիքէսի, ինչպէս եւ Նեստորի եւ այլ հերետիկոսներու անձերն ու չարափառութիւնները։
Անհրաժեշտօրէն մեզ կը շահագրգռէ Յիսուսի մէջ Աստուածային բնութեան կատարելութիւնը, ու միեւնոյն ատեն կատարելութիւնը մարդկային բնութեան՝ Ս. Կոյս Մարիամէն առած ծնունդով։
Աստուածաշունչ մատեաններու ընթերցումը մեզի կը խօսի ո՛չ երկու տարբեր գործող անձերու, այլ մէկ եւ նոյն Յիսուս Քրիստոսի մասին։
Ո՛չ մէկ ատեն ընդունելի է այն մտածումը, թէ այս երկու բնութիւնները, այլ խօսքով՝ Յիսուսի անձին մէջ կատարեալ աստուածային եւ կատարեալ մարդկային բնութիւնները իրարմէ անջատ գործած են։
Քաւ լիցի։
Մարդեղութիւնը Յիսուսի մարդկային մտքին անհասանելի խորհուրդ մըն է եւ կը մնայ այդպէ՛ս, որքան ալ մարդիկ՝ աստուածաբաններ փորձեն իրենց մտքին ու տրամաբանութեան հասողութեան սահմաներուն մօտեցնել մարդեղութեան խորհուրդը։
Կ՛ուզեմ փակել այս առաջին բաժինը՝ դարձեալ Սուրբ Գրիգոր Նարեկացիի խօսքերով.-
«Ինք իր կամքով մահուան Խաչը ստանձնեց՝ անարատ գառի պէս սպանդի տարուեցաւ, զօրեղ իշխանութեամբ իր արարածներուն փրկութիւն պատրաստեց, ճշմարտապէս չարչարուեցաւ, իր կենդանութեանը ատեն գերեզմանի մէջ դրուեցաւ՝ առանց Աստուածութենէն զատուելու, եռօրեայ թաղման միջոցին նորոգում եւ լոյս քարոզեց դժոխքին մէջ յուսահատ բանտարկեալներուն, վհատած հոգիներուն ու, կատարելագործելով իր մարդեղութեան փրկչական խորհուրդը, աստուածապէս վերակենցաղեցաւ, համբարձաւ, երկրէն գեր ի վեր բարձրանալով իշխանաբար բազմեցաւ հաւասարակից Հօրը սկզբնաժառանգ աթոռին վրայ, ուսկից ալ բնաւ չզատուեցաւ՝ առածները չկորսնցնելով եւ ունեցածները չպակսեցնելով։
Եւ «իր կենդանութեանը ատեն գերեզմանի մէջ դրուեցաւ առանց Աստուածութենէն զատուելու» խօսքը կը նշանակէ, թէ պարզ է. թէպէտ որպէս մարդ մեռաւ, սակայն յաւերժ կենդանի Աստուածութենէն անբաժանելի մնաց…
Պարզապէս կը նշանակէ, թէ «գերեզմանին» մէջ երկու անձեր չկային՝ մէկը մեռաւ եւ միւսը կենդանի մնաց, այլ՝ հոն միաւորեալ մէկ բնութեամբ՝ հանգչողը Աստուածամարդն էր, միշտ կենդանի Աստուածութեամբ։
Բ. Առաջին երեք Տիեզերական Ժողովները եւ անոնց որոշումները
Դ. դարուն, երբ Քրիտոնէութիւնը Բիւզանդիոյ մէջ արտօնեալ կրօն հռչակուեցաւ, եկեղեցւոյ ծոցին մէջ յառաջ եկաւ հերետիկոսական շարժում մը։
Եգիպտոսէն Արիոս անուն եկեղեցական մը կ՛ըսէր, թէ Յիսուս Քրիստոս պարզ մարդ է, թէ միայն Հայրը տիրապէս ճշմարիտ աստուած է, եւ թէ որդին կամ Բանն Աստուած համագոյակից չէ, այլ՝ կատարեալ արարած, յոչնչէ, եւ թէ‘ կար ժամանակ մը, երբ ան չկար։
Առաջին տիեզերական ժողովը գումարուեցաւ 325ին Նիկիոյ մէջ, որուն մասնակցեցան 318 եպիսկոպոսներ եւ որուն պաշտօնապէս հրաւիրուեցաւ Հայոց եկեղեցին, եւ ժողովականներէն մին եղաւ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի զաւակը՝ Արիստակէս Հայրապետ։ Նիկիոյ ժողովը զբաղեցաւ Արիոսի հերետիկոսութեան հերքումով:
Ժողովը հռչակեց, որ Որդին Աստուած՝ համագոյակից է Հօրը: Ժողովի ժամանակ ընդունուեցան նաեւ Հաւատոյ Հանգանակի եօթը կէտերը եւ 20 օրէնքներ:
Սուրբն Արիստակէս առնելով սուրբ ժողովին հաստատած դաւանութիւնը՝ Հաւատոյ Հանգանակը եւ քսան կանոնները՝ վերադարձաւ Հայաստան: Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ՝ ժողով գումարելով Վաղարշապատ քաղաքին մէջ՝ ընդունեց Նիկիոյ հանգանակը եւ կնքեց զայն այս խօսքերով.- «Իսկ մեք փառաւորեսցուք՝ որ յառաջ քան զյաւիտեանս, երկիրպագանելով սրբոյ երրորդութեանն եւ մի աստուածութեան հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից ամէն»:
Տիեզերական ժողովները ընդհանրապէս գումարուեցան Բիւզանդիոյ կայսրերուն հրաւէրով։
Բ. Տիեզերական ժողովը տեղի ունեցաւ 381ին Կոստանդնուպոլիս, ուր հաւաքուեցան Քրիստոսի եկեղեցւոյ շուրջ 150 եպիսկոպոսները։ Նիկիոյ ժողովին Հաւատոյ Հանգանակը կրկին ընդունուեցաւ որպէս հաստատուն եւ կատարեալ դաւանական տեսակէտ։ Ա. Տիեզերական ժողովէն յետոյ, որովհետեւ նոր աղանդներ երեւան եկած էին, Սուրբ Հայրերու հաւանութեամբ նոր յաւելումներ կատարուեցան Նիկիական Հանգանակին վրայ։
Բ. Տիեզերական Ժողովին որոշումները առաջին հերթին ուղղուած էին Մակեդոնի ու անոր սխալ վարդապետութեան դէմ։ Համաձայն անոր՝ Սուրբ Հոգին Հօր եւ Որդիին էութիւնէն չէր, այլ օտար մէկ էութիւն էր՝ ոչ համագոյակից Հօր եւ Որդիին։ Մակեդոնի վարդապետութիւնը ծագած էր արիոսականութենէն։
Ան կը դաւանէր, որ քանի Սուրբ Հոգին համագոյակից է Որդիին, եւ եթէ Որդին աստուած չէ, հետեւաբար Սուրբ Հոգին Աստուած չի կրնար ըլլալ։ Մակեդոն կը քարոզէր, որ Սուրբ Հոգին՝ Որդիէն բխելով՝ Աստուած չէ։ Մակեդոն, ինչպէս Արիոսը, կը մերժէր Սուրբ Երրորդութեան խորհուրդը եւ երեք անձերու համաբնութիւնը։
Ժողովը դատապարտեց Մակեդոնն ու անոր վարդապետութիւնը, եւ հռչակեց Սուրբ Հոգին համագոյակից Հօր եւ Որդիին։ Ուշ դարերու յիշատակումով՝ այս ժողովին մասնակցած կը համարուի Մեծն Ներսէս Հայրապետ։
Եփեսոսի Գ. Տիեզերական ժողովը
Քրիստոնեայ եկեղեցւոյ Գ. Տիեզերական Ժողովը գումարուեցաւ Եփեսոս քաղաքին մէջ 431 թուի Յունիս 22ին, Բիւզանդիոյ Թէոդոսիոս Բ. Կայսրի հրամանով։ Մասնակցեցան 200 եպիսկոպոսներ։ Ժողովի գումարման առիթը Կ. Պոլսոյ պատրիարք Նեստորի (428–431) վարդապետութիւնն էր եւ Քրիստոսի մարդկային ու աստուածային բնութեանց շուրջ դաւանաբանական վէճը։
Վէճը սկսած էր Աղեքսանդրիոյ աստուածաբանական դպրոցի ներկայացուցիչ, Աղեքսանդրիոյ պատրիարք Ս. Կիւրեղի եւ Անտիոքի աստուածաբանական դպրոցի ներկայացուցիչ, Կ. Պոլսոյ պատրիարք Նեստորի միջեւ։
430ին երկու կողմերը դիմած էին Հռոմին։ Նոյն թուականին Հռոմի մէջ գումարուած ժողովով մը՝ Կեղեստիանոս Պապը, իբրեւ Կիւրեղ Աղեքսանդրացիի կողմնակից, սպառնացած էր բանադրել Նեստորին։ Որմէ ետք Կիւրեղ Աղեքսանդրացի Աղեքսանդրիոյ մէջ ժողով գումարեց եւ դատապարտեց Նեստորին։ ժողովի որոշումին կցած էր իր 12 նշանաւոր նզովքները։ Անոնց ի պատասխան՝ Նեստորը հրապարակեց իր 12 հականզովքները։ Նեստորի կողմնակից էին Անտիոքի պատրիարք Յովհաննէս, Սամոսատի Անդրէաս եւ Կիւրոսի Թէոդորետ եպիսկոպոսները։ Յայտնի է Թեոդորիտ Եպիսկոպոսի հակակիւրեղեան նամակը։ Աղեքսանդրիոյ դէմ ոտքի ելած էր ամբողջ Անտիոքի դպրոցը։ Հակամարտութիւնը երթալով լարուեցաւ եւ Բիւզանդիոյ կայսրը հրաւիրեց տիեզերական ժողով՝ հարթելու համար ընդհանրական եկեղեցւոյ մէջ ծագած վէճերը։ Կիւրեղ Աղեքսանդրացին, որուն կողմն էր անցած Եփեսոսի Մեմնոն Եպիսկոպոսը, չսպասելով Հռոմի և Ասորիքի եպիսկոպոսներու ժամանելուն, բացաւ ժողովը, բանադրեց Նեստորին եւ անոր կողմնակիցներուն՝ որպէս հայհոյիչ Որդի Աստուծոյ՝ Յիսուս Քրիստոսի եւ Սուրբ Կոյս Մարիամ Աստուածածնին։ Քանի մը օր ետք, Յունիսի 26ին, Ասորիքի 34 եպիսկոպոսներու հետ միասին Եփեսոս կը հասնի Յովհաննէս Անտիոքի Պատրիարքը, որ տեղի ունեցած ժողովը անօրինական կը յայտարարէ, կը գումարէ առանձին ժողով մը եւ կը դատապարտէ Կիւրեղ Աղեքսանդրացին ու Մեմնոնին եւ իր որոշումը կ՛ուղարկէ Թեոդոսիոս Բ. Կայսրին։ Կայսրը թուղթով մը կ՛ընդունի երկու ժողովներու վճիռներն ալ եւ աթոռներէ կը զրկէ ե՛ւ Նեստորին, ե՛ւ Կիւրեղին, ինչպէս նաեւ՝ Եփեսոսի եպիսկոպոս Մեմնոնին։ Սակայն Կիւրեղի կողմնակիցները, չհամաձայնելով այդ որոշման հետ եւ վստահ իրենց յաղթանակին, կը ստիպեն կայսրը վերանայելու իր վճիռը։ Կայսրի վերջնական որոշման վրայ կ՛ազդէ Կիւրեղի եւ կողմնակիցներու հզօրութիւնը, եւ նկատի առնելով, որ Հռոմն ալ այդ ժամանակ Կիւրեղ Աղեքսանդրացիի կողմ էր եւ յանձնարարած էր բանադրել Նեստորին, Թեոդոսիոս Բ. ի վերջոյ կ՛ընդունի Կիւրեղ Աղեքսանդրացիի նախագահած ժողովի որոշումները, եւ կը հռչակէ զայն տիեզերական, կ՛աքսորէ Նեստորին, իսկ Կիւրեղն ու Մեմնոնը կրկին կը բազմեցնէ իրենց աթոռներուն վրայ։
Այս Գ. Տիեզերական Ժողովը գումարուած էր Կոստանդնուպոլսոյ Պատրիարք Նեստորի հերետիկոսութեան հերքման համար: Նեստորը Քրիստոսի մասին կ՛ըսէր, որ ան մարդ է, եւ որ Աստուծոյ Որդիին հետ է միաւորուած աստուածատուր կապով մը: Փաստօրէն ան կը պնդէր, որ Քրիստոս ունի երկու դէմք: Բացի այդ, ան Աստուածածինը կ՛անուանէր Քրիստոսածին եւ կը մերժէր անոր Աստուածամայր ըլլալը:
Հայ եկեղեցին չմասնակցեցաւ Եփեսոսի Գ. Տիեզերական Ժողովին, սակայն նախորդ երկու Տիեզերական Ժողովներուն հետ միասին ընդունեց անոր տիեզերական հեղինակութիւնը։ Կորիւնի, Մովսէս Խորենացիի վկայութեամբ՝ հայոց Սահակ Ա. Պարթեւ Կաթողիկոսը եւ Մեսրոպ Մաշտոցը 435ին, Աշտիշատի մէջ, գումարեցին ժողով եւ ընդունեցին Եփեսոսի Գ. Տիեզերական ժողովի 6 կանոններն ու որոշումները։ Հոն ուսման գացած թարգմանիչ վարդապետները Եփեսոսի ժողովի որոշումները բերին Սահակ Ա. Պարթեւ Հայրապետին եւ Մեսրոպ Մաշտոցին։ Թարգմանիչ այս աշակերտները նաեւ բերած էին Աստուածաշունչի Եօթանասնից ընտիր օրինակ մը։
Յիսուս Քրիստոս ունէր Աստուածային եւ Մարդկային բնութիւններ, այդ բնութիւնները միացած էին իր մէկ անձին մէջ՝ բնութիւնները անշփոթելի էին, սակայն անքակտելի կերպով միացած։
Այս միաւորութիւնը բոլորովին կը տարբերի Սուրբ Երրորդութեան մէկ միութիւն էութեամբ իրականութենէն. հոս բաժանումը երեք անձերու էր։
Յիսուսի մէջ բնութիւններու միութիւնն է. չկայ անձերու բաժանում. հոս մէկ անձ է եւ մէկ դէմք։
Հայ եկեղեցին դէմ է Նեստորի երկու բնութիւններու բաժանումին։
Քաղկեդոնի Տիեզերական Ժողովը
Քաղկեդոնի «Չորրորդ Տիեզերական» Ժողովը գումարուեցաւ 451ի Հոկտեմբեր 8էն մինչեւ Նոյեմբեր 1, Կոստանդնուպոլսէն ոչ-հեռու գտնուող Քաղկեդոն արուարձանին մէջ, Բիւզանդիոյ կայսր Մարկիանոսի կողմէ, Լեւոն Բ. Պապի համաձայնութեամբ՝ Եւտիքէսի վարդապետութիւնը քննելու եւ Քրիստոսի բնութեան մասին վէճերուն լուծում տալու նպատակով։ Կաթոլիկ եւ Ուղղափառ եկեղեցիներուն կողմէ Քաղկեդոնի ժողովը կը ճանչցուի որպէս Տիեզերական Դ. Ժողովը:
Հայ առաքելական եկեղեցին թէեւ կը ճանչնայ միայն առաջին երեք Տիեզերական Ժողովները, սակայն նաեւ կ՛ընդունի Քաղկեդոնի ժողովին կողմէ Եւտիքէսի դատապարտութիւնը, ապա եւ՝ երկու բնութիւններուն չորս ստորոգելիները — անշփոթ, անայլայլ, անխառն, անբաժան։ Հայ Եկեղեցին այս ժողովի կողմէ հռչակուած քրիստոսաբանական բանաձեւը որպէս Կիւրեղեան չի նկատեր, այլ անոր հիմ կը ճանչնայ Լեւոն Պապի տոմարը։
Այս ժողովին 636 հայրապետներ հաւաքուեցան ընդդէմ Եւտիքէս հերետիկոսին: Այս վերջինը կը պնդէր, որ Որդիի մարդեղութեան երկու բնութիւնները՝ Աստուածայինն ու Մարդկայինը, միաւորուած են մէկ բնութեան մէջ՝ մարդկայինին ոչնչացումով:
Ժողովը վճռեց, որ Քրիստոսը միաժամանակ Աստուած է եւ կատարեալ Մարդ: Մէկ դէմք՝ որ իր մէջ կը ներառէ երկու բնութիւն՝ միաւորուած անխառն, անխախտ, անբաժան եւ անխզելի կերպով: Որմէ յետոյ՝ ձեւակերպուեցան երեսուն կանոններ:
Դ. Տիեզերականի գումարման ատեն, ժողովին վրայ ճնշող եղան Անտիոքեան եւ Հռոմի Պապ Լեւոնի պատգամաւորները եւ անոնց հետեւորդները, որոնք Քաղկեդոնի ժողովին մէջ կայսերական ճնշումով ճանչնալ տուին երկու բնութիւնն ու Լեւոնի Տոմարը որպէս ուղղափառութեան չափանիշ։
Այս ժողովը Հայ Առաքելական Եկեղեցին չի դիտեր որպէս տիեզերական, քանի որ անոր որոշումներուն դէմ էին շարք մը պատրիարքութիւններու ներկայացուցիչներ նոյն ժողովի ընթացքին։ 451ի Աւարայրի ճակատամարտը ու անոր յաջորդած հոգեւորականներու նահատակութիւնը թոյլ չտուին, որ հայ եկեղեցին զբաղի քրիստոսաբանական հակամարտութեամբ։ Ոչ-հիմնաւորուած խօսքեր են՝ թէ հայ եկեղեցին բացակայ էր, կամ՝ հայ եկեղեցին յունարէն լեզուին խոր ըմբռնողութիւնը չունէր եւ անոր համար չճանչցաւ, եւ սակայն հայ եկեղեցին Քաղկեդոնի Ժողովի գումարումէն յիսուն տարիներ ետք պաշտօնապէս մերժեց Քաղկեդոնի Ժողովը եւ չճանչցաւ զայն՝ որպէս Տիեզերական Ժողով եւ զայն որակեց նեստորական։
Օրթոտոքս Աստուածաբանները կը պնդեն այսօր, թէ Կիւրեղ Աղեքսանդրացիի տեսութեան վրայ հիմնըւած էր Քաղկեդոնի Հաւատոյ Բանաձեւը։
Մեր եկեղեցւոյ աստուածաբանները կ՛ըսեն, թէ Թէոդորոս Մոպսուեստացիի վարդապետութիւնն է, որ որդեգրուեցաւ Քաղկեդոնի մէջ, որն է հետեւեալը.
«Յետ Մարդեղութեան ի Քրիստոս երկու բնութիւն, մի անձն, եւ վստահաբար անձի միութիւնն ալ անուանական էր իրեն համար, արժէքի տեսակէտէն կարելի չէր իրական միութիւն», եւ որովհետեւ Անտիոքեան դպրոցը կ՛առաջնորդուէր փիլիսոփայական տեսութիւններով։ Այս դպրոցի ուսուցուման հետեւողները՝ երկու բնութիւններուն ամբողջականութիւնը պաշտպանելու նպատակով՝ Քրիստոսի մէջ ընդունեցին երկու անջատ բնութիւններ։ Թէեւ երկու անձեր չըսին ։ Անտիոքեան դպրոցի Նեստորականներու սխալ ուսուցումը կը կայանար հոն, որ «Բանն Աստուած հաճած էր բնակիլ մարդու մը մէջ, եւ այս բնակութիւնը (ενοίκησις) գոյացական չէր, որդեգրութիւն մըն էր «ըստ շնորհաց» (κατά χάριν), սակայն փիլիսոփայապէս առաջնորդուելով՝ բնութիւնը անձնաւորութեամբ միայն կատարեալ կրնայ ըլլալ։
Այս տրամախոհութեամբ Յիսուս Քրիստոսի վերաբերեալ ամէն ինչ պէտք է վերագրել այդ երկուութիւններէն մէկուն միայն, օրինակ՝ մարդը կը չարչարուի, կ՛անօթենայ, կը ծարաւի, կուլայ։
Իսկ Աստուածութիւնն է, որ կը փառաւորուի, կը հրաշագործէ, կը յառնէ, կը համբառնայ, կ՛երկրպագուի։
Սա պատկերն է առանձնայատկութիւններուն։
Հարիւր տարիներ ետք միայն այս ոչ-առողջ տեսութիւնները Անտիոքի դպրոցի ուսուցումներուն, դատապարտուեցան Ե. Տիեզերական Ժողովին կողմէ։ Քաղկեդոնէն ետք «նոր քաղկեդոնական» շարժումը սկսաւ, բիւրեղացնելու տեսութիւնները, առաւել մօտեցնելու Քաղկեդոնը Գ. Տիեզերական ժողովին։ Ճիշտ պիտի ըլլար քրիստոսաբանութեան ուղղափառութեան համար տարուած պայքարը դիտել ամբողջ մէկ դարու մը դէպքերու ընդմէջէն։
Մօտաւորապէս հարիւր տարիներ Քաղկեդոնի շուրջ կարծիքները վերիվայր շրջեցան։ Կայսրներ դատապարտեցին Քաղկեդոնի երկաբնակ բանաձեւը՝ մերժողները հանդարտեցնելու մտքով, եւ կայսրութեան մէջ միութիւն ու համերաշխութիւն բերելով։ Երեք կայսրներ՝ Զենոն, Վասիլիոս եւ Անաստաս, կայսերական հրովարտակներով, հարկադրուեցան Քաղկեդոնը մերժելու։ Այդ քայլին հետեւելով՝ հայոց Բաբկէն Հայրապետը 506ին Դուինի ժողովով, որուն մասնակցեցան հայ, վրացի, աղուան եւ ասորի եկեղեցիները, առաջին անգամ ըլլալվ մերժեց Քաղկեդոնը, որպէս նեստորական վարդապետութեան պաշտպան ժողով մը։
Եզրակացութիւն
Լուրջ հարցում մը կայ, որուն պէտք է պատասխանենք ոչ միայն Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցւոյ կղերականներս, այլեւ ու մանաւա՛նդ Հայ Եկեղեցւոյ բոլոր զաւակները։
1500 տարիներ Հայ Եկեղեցին մնաց հաստատ իր դաւանական որոշումներուն վրայ։ Դարերու ընթացքին, ժողովական որոշումներով, հայոց սրբազան հայրերը մերժեցին ճանչնալ Քաղկեդոնի ժողովը որպէս տիեզերական եւ չճանչցան անոր ուղղափառութիւնը, զայն համարեցին նեստորական ուսուցում։ Որովհետեւ մէկ Քրիստոսը երկուքի բաժնեցին…։ Կարելի է ամէն դարու Բիւզանդիոնէ Պատրիարքի մը կամ կայսեր նամակներուն եւ միջամտութիւններուն տրուած Հայ վարդապետներու պատասխանները հրապարակել, եւ դուք պիտի տեսնէք, թէ սքանչելիօրէն Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ նոյն եւ մէկ հաւատքը՝ դաւանութինը կը ճառագայթէ բոլոր ժամանակներուն մէջ, Սրբազան Կիւրեղ Աղեքսանդրացիի վարդապետութիւնը կրկին ու կրկին կը կրկնուի այն ալ ուղղափառ եւ հրաշալի կերպով մեկնաբանուած։
Եթէ քաղկեդոնականներ Կիւրեղ Հայրապետի միաւորեալ բնութիւնը խոստովանին մեզի հետ եւ այնուամենայնիւ պնդեն, թէ պէտք է ճանչնաք Դ. Տիեզերական Ժողովը, որով կը խորհին պարծենալ ուղղափառութեամբ, դժուար պիտի չըլլայ տառացի ցոյց տալ, թէ Քաղկեդոնի բանաձեւի խմբագրութեան մէջ մեծ դեր խաղցած Լեւոնի տոմարին բառերու շարադրանքը յար եւ նման է իրենց ընդունած տիեզերական ժողովի կողմէ դատապարտուած անձերու գրութիւններուն հետ։
Բիւզանդիոյ կայսրներ փորձեցին ամէն միջոցներով հայ եկեղեցին կապել Բիւզանդիոյ եկեղեցիին.. եւ միշտ հանդիպեցան ընդհանուրին միակամ մերժողական կեցուածքին. Պատմութեան էջերը ետ չեն վերադառնար եւ այսօր հայ եկեղեցին վտանգուած չէ կորսնցնելու իր ինքնութիւնը։
Այս բոլորին մէջ գեղեցիկ է տեսնել, թէ վերջին աւելի քան յիսուն տարիներու ընթացքին, Ուղղափառ Եկեղեցւոյ եւ Արեւելեան հին պատմական Եկեղեցիներուն միջեւ տեղի ունեցան բանակցութիւններ, եւ եղան աստուածաբանական քննարկումներ, որոնք մեծագոյն գրաւականն են՝ քանիցս յայտարարուած այն ըմբռնողութեան, թէ Հայ Եկեղեցին եւ իր քոյր Արեւելքի Եկեղեցիները՝ Ղպտի, Եթովպիացի, Էրիթրէացի, Ասորի եւ Հնդկաստանի Հնդիկ Մալապար Եկեղեցիները ուղղափառ են. ունին նոյն ուղղափառ հաւատքն ու դաւանութիւնը։ Ա՛յս կը խոստովանին Օրթոտոքս Եկեղեցւոյ աստուածաբանները՝ ինչպէս որ ստորագրած են միասնաբար հրապարակուած հաղորդագրութեանց տակ։ Շատ հանդիպումներ եղան երկու խումբ եկեղեցիներու միջեւ՝ Օրթոտոքս եւ Արեւելեան Ուղղափառ վեց ժողովուրդներու եկեղեցիներուն միջեւ — Հայ Առաքելական, Ասորի, Ղպտի, Եթովպիացի, էրիթրէացի եւ Հնդիկ Մալապար եկեղեցիներուն միջեւ։ 1961ին այդ հանդիպումները սկսան անպաշտօնական՝ Տանիմարքայի Աառհուս քաղաքին մէջ, ապա՝ Զուիցերիոյ Յոյն Ուղղափառ Եկեղեցւոյ կեդրոնին մէջ, յաջորդական չորս հանդիպումներով, որոնց վերջինն էր 1993ի 1-6 Նոյեմբերի հանդիպումը։
Այս աստուածաբանական հանդիպումներէն բխեցան հաղորդագրութիւններ։ Այդ հաղորդագրութեանց մէջ կ՛ըսուի. հակառակ անոր, որ թիւրիմացութեանց եւ բաժանումի պատճառով՝ մէկ խումբը երեք Տիեզերական Ժողով կը ճանչնայ, իսկ միւսը՝ Եօթը, երկու խումբերն ալ ուղղափառ են եւ կը մնան անխախտ՝ Ս.Կիւրեղեան Քրիստոսաբանութեան հաւատքին մէջ։
Բոլոր եկեղեցիները հրաւիրուեցան քակելու իրար դէմ եղած դատապարտութիւնները։
Իցիւ թէ օրթոտոքս եկեղեցին բաւարարուի քննարկումներէն յառաջացած եւ հրապարակուած հաղորդագրութիւններով եւ չպահանջէ մինչեւ այսօր չճանչցուած ժողովները ճանչնալ՝ ինչպէս կարգ մը յոյն աստուածաբաններ կը պնդեն։
Կ՛ուզենք յիշել հոս արեւմտեան աշխարհի աստուածաբան եւ պատմաբան, Քրիստոնեայ եկեղեցւոյ դաւանաբանութեան մեծ հեղինակութիւն փրոֆ. Ատոլֆ Ֆօն Հարնաքը, որ յստակօրէն կը գրէ, թէ Հայ Եկեղեցին մոնոֆիզիթ չէ, այլ՝ Կիւրեղեան։
Նոյնպէս՝ յոյն մեծապէս յարգուած աստուածաբան Ե. Գարմիրիս, հայ եկեղեցւոյ պատմութեան մասնագէտ մը, կը գրէ.- Հայկական Քրիստոսաբանութիւնը հաստատուած է Կիւրեղեան Քրիստոսաբանութեան վրայ։
1566 տարիներէ ի վեր կը պնդուի, թէ մէկ ուղղափառ ուղի կայ եւ հարկ է անոր շուրջ համաձայնին բոլորը, այն է՝ Աղեքսանդրիոյ մեծ Սուրբ Կիւրեղի ուղղափառ առողջ վարդապետութիւնը։
Երկու կողմերն ալ գիտեն, թէ Ուղղափառ Քրիստոսաբանութիւնը հիմնուած է Ս.Կիւրեղ Աղեքսանդրացիի ուսուցումներուն վրայ։ Ս. Կիւրեղ 444ին մահացաւ, Քաղկեդոնէն 7 տարիներ առաջ՝ դատապարտելով Նեստորն ու անոր ուսուցումները։
Երկու դպրոցներուն միջեւ — Աղեքսանդրիոյ եւ Անտիոքի — մոլեռանդութիւնը պատճառ դարձաւ, որ հակամարտ կողմերը լրջախոհութեան սահմանագիծը անցնին։
Այո՛, ուղիղ է, թէ կողմերը իրենց իմացած արդարութիւնը կ՛ուզէին պարտադրել եւ կը դիմէին կայսերական քաղաքական ուժին՝ ճանաչման համար։
Եփեսոսի Գ. Տիեզերական Ժողովի որոշումները շատ ալ հեշտ կերպով չճանչցուեցան։ Եւ մինչ կը փորձուէր հաշտութեան մը գալ այս հակամարտութեան մէջ, անոր վրայ նոր աղ ու պղպեղ թափեց Կ.Պոլսէն վանքի մը վանահայրը՝ Եւտիքէս անունով, որ աւելի սխալանքի մէջ մտաւ եւ պատճառ դարձաւ անհաշտելի կերպով բաժնելու Քրիստոսի եկեղեցին երկու խումբերու։
Այո՛, հարկ էր Տիեզերական Ժողովով մը դատապարտելու Հերետիկոս Եւտիքէսը, ինչ որ եղաւ Դ. Ժողովին, սա յստակ է եւ մեր կողմէ ընդունելի, քանի մենք եւս կը դատապարտենք Եւտիքէսն ու անոր վարդապետութիւնը։
Քսաներորդ դարուն եւ այսօր ստեղծուած է լայնախոհութեան մթնոլորտ մը եւ միութեան սիրահար բոլոր եկեղեցիները կ՛ուզեն վերջ դնել այս կացութեան, եւ տեսնել Քրիստոսի Եկեղեցին միացած։
Որպէս վերջաբան, հարկ է գիտնալ, թէ Հայաստանեայց Եկեղեցին ուղղափառ է եւ պաշտպանը Ս.Կիւրեղ Աղեքսանտրացիի Հաւատոյ Դաւանութեան։
Հետեւաբար, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Դպրեվանքի առաջին տեսուչ Շահէ Վարդապետ Գասպարեանի մեր եկեղեցւոյ դաւանութեան վերաբերեալ հետագայ խօսքով կ՛ուզենք փակել այս հակիրճ գրութիւնը Հայ Եկեղեցւոյ Հաւատամքին մասին.
«Բանն Աստուծոյ, Հօր եւ Հոգւոյն հաճութեամբ, Ս. Կոյս Մարիամի մէջ բնակեցաւ, անոր արիւնէն իրեն քաշեց, իր մարմինը անով կազմեց, առաւ մարդկային հոգի եւ միտք եւս. զանոնք իր աստուածութեանը խառնեց ու միացուց, իբր կատարեալ մարդ իննամսեայ ժամանակով ժուժկալելէ եւ նոյն իսկ «ըստ անդրանկութեան հինգ յաւելեալ» օրերէ ետքը ծնաւ եւ օրըստօրէական աճումով զարգացաւ։ Այսպէ՛ս Բանին միակ տեսանելի, շօշափելի անձնաւորութեան մէջ Աստուծոյ եւ Մարդուն երկու կատարեալ բնութիւնները անքակտելի միութեան վերածուեցան, սակայն այս տարբեր տեսակի բնութիւններու նոր խառնումովը անոնցմէ իւրաքանչիւրը «չայլայլեցաւ» իր իսկութեանը մէջ. չկորսնցուց իր առանձին յատկութիւնները.- «Ոչ փոփոխելով մարդկային թանձր յօդական բնութիւնս յանյօդ եւ պարզական բնութիւն Աստուծոյ զիւրն կորուսանելով, եւ ոչ պարզ անմարմնական բնութիւն Աստուծոյ խառնակելով ընդ բնութեան մարմնոյ վրիպեաց յիւրն յաւէտ պարզութենէ, թէպէտ եւ ասի անմարմնոյն մարմնանալ եւ Բանին թանձրանալ յաղագս անքակ միաւորութեան» (Շնորհալի)։
Երկու առանձնաւորութեանց անշփոթ միաւորութեան հետեւանքով իսկ բնութեան որ եւ է «յատկացում» կարելի չէ ընդունիլ։
