Հայ ժողովուրդի Մխիթարեան միաբաններու լուսաբաշխ համաստեղութեան մէջ իր ուրոյն տեղն ու արժէքը ունի Հայր Ղուկաս Ինճիճեան, որուն վախճանումին 185րդ տարելիցը կ’ոգեկոչենք Յուլիս 2ի այս օրը։
Բանասէր եւ հայագէտ, պատմաբան ու աշխարհագրագէտ, աստղաբաշխութեան վարպետ եւ հասարակական գիտութիւններու հմուտ տեսաբան, բազմավաստակ խմբագիր ու մեծարժէք գիտուն՝ Հայր Ղ. Ինճիճեան անվիճելիօրէն կը հանդիսանայ գլխաւոր ռահվիրաներէն մէկը 19րդ դարու հայոց Ազգային Զարթօնքին։
Հայր Ղ. Ինճիճեան ոչ միայն արեւելքի խաւարամտութեան տակ հիւծող հայութեան առջեւ լայնօրէն բացաւ եւրոպական մտքին ու գիտութեան լուսամուտները, այլեւ հայ ժողովուրդի ազգային հոգեմտաւոր արժէքներուն ուսուցանողը, տարածիչն ու վերանորոգողը եղաւ։
Յատկապէս իբրեւ գիտուն մտաւորականի եւ անխոնջ հրապարակագիրի եզակի համադրումի մը՝ Հայր Ղ. Ինճիճեան ամբողջ կէս դար հոգեմտաւոր սնունդ հասցուց մեր ժողովուրդի զաւակներուն։ Իր ուսումնասիրութիւններն ու աշխատասիրութիւնները անուս բազմութիւններուն մատչելի դարձնելու բնատուր ձիրքը ունէր, աշխարհաբարի առաջին մշակողներէն եղաւ, հայ պարբերական մամուլի նախակարապետ դարձաւ ու յատկապէս տարեգիրքներու հիմը դրաւ հայ իրականութեան մէջ։
Ծնած էր 1758ին, Կ. Պոլիս։ Մեծ հայրը Ադրիանապոլսէն (Էտիրնէ) էր, հանրածանօթ՝ Ինճիճի Հաճի Միքայէլ անունով։ Հայրը՝ Պոլիս հաստատուած Ինճիճի Պօղոս Միքայէլեանն էր։ Իսկ մայրը՝ Տիրուհին, կը յիշատակուի իբրեւ քոյրը Մխիթարեան Միաբանութեան մեծանուն պատմաբան Միքայէլ Չամչեանի (1738-1823)։
1770ին հայրը Վենետիկի Մխիթարեան Միաբանութիւն ուղարկեց 12ամեայ իր զաւկին, որ իր ուշիմութեամբ գրաւեց հոգածութիւնը Միաբանութեան առաջնորդ Արքեպիսկոպոս Ստեփանոս Ակունց Քուվերին (1740-1824) եւ վայելեց անոր ուշադրութիւնն ու քաջալերանքը։ 1774ին, 16ամեայ պատանին ընտրեց հոգեւորականի կեանքը եւ դարձաւ Մխիթարեան Միաբանութեան անդամ։ Իսկ 1786ի վերջերուն վերադարձաւ Կ. Պոլիս, ուր մնաց չորս տարի։ 1790ին վերստին մեկնեցաւ Վենետիկ, ուր գործեց մինչեւ 1805ի Մարտ 14ը, երբ առողջական պատճառներով՝ բուժման համար դարձեալ վերադարձաւ Պոլիս, երկար ժամանակով հոն մնալու եւ աշխարհագրական որոշ վայրեր մօտէն ուսումնասիրելու մտադրութեամբ։
Հայր Ղ. Ինճիճեան աւելի քան 23 տարի մնաց ու գործեց Կ. Պոլսոյ մէջ։ Մեծ ներդրում ունեցաւ 1810ին հիմնադրուած Արշարունեաց Միութեան աշխուժացումին եւ հզօրացման մէջ։ Միութեան նպատակն էր տարածել ռամիկ, այլեւ աշխարհաբար հայերէնով հրատարակուած գիրքերը։ Կազմած էր սեփական մեծ գրադարան մը, որ 1815ին հրդեհի մը բռնկման հետեւանքով ամբողջապէս մոխիր դարձաւ։ Հրոյ ճարակ դարձան նաեւ մեծ թուով իր ձեռագիրները, որոնց շարքին՝ «Օսմանեան պետութեան աշխարհագրութիւն» անուն իր ծաւալուն գործին երկրորդ եւ երրորդ հատորները։
1819ին, Արշարունեաց Միութեան հովանաւոր Գիւզեան ունեւոր ընտանիքը օրուան իշխանութեանց կողմէ ենթարկուեցաւ հալածանքի եւ Հայր Ղ. Ինճիճեան, իբրեւ ընտանիքին մտերիմը, խոյս տուաւ դէպի Օտեսա։ Թէեւ տարի մը ետք դրութիւնը կարգաւորուեցաւ եւ Հայր Ինճիճեան 1820ին վերադարձաւ Կ. Պոլիս, բայց Գիւզեան ընտանիքի գլխուն եկած փորձանքին հետեւանքով՝ Արշարունեաց Միութիւնը կազմալուծուած գտաւ։ Այդ պատճառով ալ, Միութեան կողմէ նիւթապէս մատակարարուող Հայր Ղ. Ինճիճեանի հրատարակած մեծարժէք «Եղանակ Բիւզանդեան-Բազմավէպ» տարեգիրքը եւս դադրեցաւ լոյս տեսնելէ։
Ընդհանրապէս կաթողիկէ հայերու նկատմամբ հալածանքի տարիներ էին 1820ականները. 1828ի սկզբնաւորութեան, Կ. Պոլսոյ կաթողիկէ հայերը աքսորուեցան իշխանութեանց կողմէ։ Հայր Ինճիճեան՝ Պոլիս մնալը այլեւս վտանգաւոր համարելով՝ նոյն տարուան Մայիսին վերջնականապէս գնաց Վենետիկ, ուր տարի մը առաջ վախճանած Հայր Գաբրիէլ Աւետիքեանի (1751-1827) փոխարէն ընտրուեցաւ Միաբանութեան փոխ-առաջնորդ։ Այդ պաշտօնին վրայ ալ վախճանեցաւ 2 Յուլիս 1833ին։
Հանրագիտական աղբիւրները միաձայնութեամբ կը շեշտեն, որ Հայր Ղուկաս Ինճիճեան իր անունին կապեց բանասիրական եւ խմբագրական բեղուն եւ մեծարժէք վաստակ մը։ Յատուկ գնահատանքի արժանի են.
— 1791ին Վենետիկ լոյս տեսած իր «Տեսութիւն համառօտ հին եւ նոր աշխարհագրութեան» չափածոյ երկը, որ նաեւ լրիւ թարգմանուած է իտալերէնի, իսկ մասնակիօրէն՝ ֆրանսերէնի։
— 1794ին հրատարակուած «Ամարանոց Բիւզանդեան» գիրքը։
— 1799-1802ին` «Տարեգրութիւն»ներու շարքը, որ «Ազդարար»էն յետոյ երկրորդ պարբերականը եղաւ հայ իրականութեան մէջ, նաեւ եղաւ առաջինը՝ աշխարհաբար լեզուի իր գործածութեամբ։ Կը պարունակէ ժամանակաշրջանի հասարակական-քաղաքական իրադարձութեանց մասին հակիրճ տեղեկութիւններ։
— 1803-20ին, «Տարեգրութիւն»ներու փոխարէն, լոյս տեսած «Եղանակ Բիւզանդեան-Բազմավէպ» աշխարհաբար տարեգիրքը, աւելի ճոխ ու բազմազան բովանդակութեամբ, նաեւ՝ աւելի մեծ ծաւալով ու գեղեցիկ նկարազարդումներով։
— 1824էն սկսեալ հրատարակուած «Դարապատումներ» շարքը, տարեկան մէկ կամ երկու հատորով, որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը պարունակէ դարաշրջանի մը քաղաքական եւ մշակութային իրադարձութեանց պատմութիւնը։
Հայր Ղուկաս Ինճիճեանի թողած ժառանգութեան մաս կը կազմեն նաեւ պատմաբանասիրական եւ աշխարհագրական ուշագրաւ հետազօտութիւններ, որոնք կը պարունակեն հարուստ նիւթեր՝ հին Հայաստանի պատմութեան, աշխարհագրութեան, տեղագրութեան եւ հնութեանց մասին։
Անոնց կարեւորագոյններն են՝
— «Աշխարհագրութին չորից մասանց աշխարհի» բազմահատորեակի առաջին մասին Ա. հատորը եւ երկրորդ մասին Ե.-Զ. հատորները (1806, 1804)։
— «Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց»ը (1822), ուր մանրամասնօրէն ներկայացուած են պատմական Հայաստանի 16 նահանգները, տրուած է անոնց տեղագրական եւ աշխարհագրական նկարագիրը։
— «Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի» (երեք ստուար հատորներ, տպուած Վենետիկ, 1835ին)։
Հայր Ինճիճեան հրատարակած է նաեւ քանի մը մասնայատուկ աշխատութիւններ, որոնք իբրեւ դասագիրք օգտագործուած են ատենին, ինչպէս «Պատմութիւն կենդանեաց ի չորս կարգս բաժանեալ` ի ցամաքային, ի ջրային, յերկակենցաղ եւ յօդային» (Վենետիկ, 1801։ Բ. տպագրութիւն` 1810)։
Վերջապէս, բայց ո՛չ վերջինը, յատուկ յիշատակութեան արժանի է Հայր Ղուկաս Ինճիճեանի աշխատասիրութիւնը «Ազգասիրութեան մասին», զոր հայ մտքի եւ գիտութեան մեծարժէք այս Մխիթարեանը գրած էր 1812ին, Արշարունեաց Ընկերութեան խնդրանքով՝ ներկայացնելու համար իր համոզումներն ու տեսակէտները ի պաշտպանութիւն հայոց ազգային հոգեմտաւոր գանձարանին։
