Հայաստան-Քրդստան. Բանտարկուած հարեւանութիւն

Խմ­բագ­րա­կան՝ «ՎԷՄ»ի

Բա­նա­լի բա­ռեր. Ի­րա­քեան Քրդս­տան, Ա­րե­ւե­լեան ­Հարց, ­Հայ­կա­կան ­Հարց, Քր­դա­կան ­Հարց, ­Սեւ­րի դաշ­նա­գիր, ­Հոյ­բուն, Աբ­դուլ­լահ Օ­ջա­լան, Քրդս­տա­նի Աշ­խա­տա­ւո­րա­կան ­Կու­սակ­ցու­թիւն (Ք.Ա.Կ.-PKK), ­Ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ­Դե­մոկ­րա­տա­կան ­Կու­սակ­ցու­թիւն, ­Վիլ­սո­նեան ­Հա­յաս­տան:
Ի­րա­քեան Քրդս­տա­նի ­Սեպ­տեմ­բե­րի 25ի հան­րա­քո­ւէով սկիզբ ա­ռած խոր յե­ղա­բե­կում­նե­րը վեր­ջին ա­միս­նե­րին մեր տա­րա­ծաշր­ջա­նում ար­ձա­նագ­րուող աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան լուրջ փո­փո­խու­թիւն­նե­րի ա­ռա­ջին ծի­ծեռ­նակ­ներն են:
­Ծա­ւա­լո­ւող գոր­ծըն­թաց­նե­րի հիմ­քում ըն­կած են ինչ­պէս տա­րա­ծաշրջա­նի ո­րոշ երկր­նե­րի ըն­թա­ցիկ-քա­ղա­քա­կան հա­շո­ւարկ­նե­րը, այն­պէս էլ ողջ ­Մեր­ձա­ւոր-­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի վե­րա­ձեւ­ման ռազ­մա­վա­րա­կան նպա­տակ­նե­րը: Ա­ռա­ջին ա­ռու­մով՝ դե­րա­կա­տա­րը Քրդս­տա­նի թի­կուն­քին կանգ­նած Իսրա­յէլն է, ո­րը փոր­ձում է սոսկ հա­կակ­շիռ ձե­ւա­ւո­րել դէ­պի ­Մի­ջերկ­րա­կան ծով «շիա­յա­կան մի­ջանցք»ի ճար­տա­րա­պետ Ի­րա­նի հան­դէպ: Իսկ ա­հա երկ­րորդ ի­րո­ղու­թիւ­նը պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած է «­Մեծ ­Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւելք» ծրագ­րի հե­ղի­նակ ­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­նե­րի միան­գա­մից մի քա­նի դաշ­տե­րում սկսած բարդ խա­ղով:
Դ­րան­ցից մէ­կը ­Հա­րա­ւա­յին ­Կով­կասն է, որ­տեղ ար­դէն սկսում են ճեղ­քեր տալ ան­ցած դա­րի 20ա­կան թո­ւա­կան­նե­րից տա­րա­ծաշր­ջանն աք­ցա­նի մէջ վերց­րած ռուս-թուր­քա­կան «մուրճ»ի ու «սալ»ի շօ­շա­փուկ­նե­րը: ­Մեր տա­րա­ծաշր­ջա­նի հիւ­սի­սում, Վ­րաս­տա­նում Ա.Մ.Ն.ը ար­դէն ամ­րապն­դել է սե­փա­կան ներ­կա­յու­թիւ­նը, ուս­տի երբ հա­րա­ւում էլ ձե­ւա­ւոր­ւում է Ի­րա­քեան Քրդս­տա­նը, ան­խու­սա­փե­լի է դառ­նում ողջ Ա­րեւ­մուտ­քի ա­ռաջ­նա­յին ու­շադ­րու­թեան կենտ­րո­նա­ցու­մը ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի մի­ջո­ցով տա­րա­ծաշր­ջա­նի «աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ճօ­ճա­նակ»ի վե­րա­ծո­ւած ­Հա­յաս­տա­նի վրայ: ­Մի­մեանց զու­գա­հեռ սկիզբ ա­ռած ա­մե­րի­կեան ու եւ­րո­պա­կան ճնշում­նե­րը մի կող­մից՝ ­Թուր­քիա­յի, իսկ միւս կող­մից՝ Ադր­բե­ջա­նի հան­դէպ, գա­լիս են հաս­տա­տե­լու այն ի­րո­ղու­թիւ­նը, որ տա­րա­ծաշր­ջա­նի կո­տո­րակ­ման եւ վե­րաին­տեգր­ման (վե­րա­հա­մարկ­ման) հա­մար ­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­նե­րին ու Եւ­րո­պա­յին հար­կա­ւոր են եր­կու հա­րե­ւան «աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան բան­տախ­ցե­րում» պար­փա­կո­ւած ­Հա­յաս­տանն ու Քրդս­տա­նը:
Այդ բան­տախ­ցե­րից ա­ռա­ջի­նը ձե­ւա­ւո­րո­ւել է ­Լե­նին-Ա­թա­թուրք դա­շին­քով ա­ւար­տո­ւած՝ ­Հա­յաս­տա­նի հո­ղե­րի փու­լա­յին բա­ժան­ման ար­դիւն­քում:
Իսկ ա­հա երկ­րոր­դը 1930ա­կան­նե­րի ­Սաա­դա­բա­դի պակ­տով (դա­շին­քով, պայ­մա­նա­գի­րով) Քր­դա­կան ­Հար­ցին բա­ժին ըն­կած մեր­ձա­ւոր-մի­ջին-ա­րե­ւե­լեան աք­ցանն է:
Ա­ռա­ջի­նը փա­կում է հնա­րա­ւոր աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տե­ղա­շար­ժե­րի ուղ­ղա­հա­յեա­ցը, իսկ երկ­րոր­դը՝ հո­րի­զո­նա­կա­նը, ին­չը նշա­նա­կում է, որ ինչ­պէս ան­ցեա­լում, այն­պէս էլ այ­սօր հա­յե­րի ու քրդե­րի ճա­կա­տագ­րե­րը հատ­ւում են մէ­կը միւ­սի հետ, բայց այս ան­գամ ոչ թէ փո­խա­դարձ շա­հե­րի ան­լու­ծե­լի հա­կա­սու­թեան, այլ եր­կու նեղ­լիկ «աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան բան­տախ­ցեր»ի պա­տու­հան­նե­րից ներս թա­փան­ցող լոյ­սի ճա­ռա­գայթ­նե­րի խա­չա­ձե­ւու­մի տես­քով: Այդ ճա­ռա­գայթ­նե­րը լու­սար­ձա­կում են հե­տե­ւեալ ակն­յայտ ի­րո­ղու­թիւ­նը. 20րդ ­դա­րասկզ­բի կա­տակ­լիզմ­նե­րի (ա­ղէ­տի) ար­դիւն­քում ժա­մա­նա­կա­ւո­րա­պէս տար­բեր «բան­տախ­ցե­րում» յայտ­նո­ւած ­Հա­յաս­տանն ու նոր ձե­ւա­ւո­րո­ւող Քրդս­տանն ի­րա­կա­նում սահ­մա­նա­կից երկր­ներ են: Իսկ եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րին վեր­ջին եր­կու դա­րե­րի ըն­թաց­քում բա­ժին ըն­կած դժբախ­տու­թիւն­նե­րի հիմ­նա­կան պատ­ճառն այն է, որ նրանք ի­րենց ընդ­հա­նուր սահ­մա­նի ու­րո­ւագ­ծե­րը ժա­մա­նա­կին տար­բեր կերպ են պատ­կե­րաց­րել:
Ո­րով­հե­տեւ ի տար­բե­րու­թիւն դե­ռեւս 1878ին Ա­րե­ւե­լեան ­Հար­ցից ա­ռանձ­նա­ցո­ւած եւ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան կո­տո­րակ­ման գոր­ծըն­թա­ցի հիմ­նա­կան ազ­դա­կի վե­րա­ծո­ւած ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցի՝ Քր­դա­կան ­Հար­ցը մի­ջազ­գա­յին դի­ւա­նա­գի­տու­թեան մէջ է մտել մօտ 40 տա­րի անց՝ ­Սեւ­րի դաշ­նագ­րով, ո­րով յաղ­թա­կան Ան­տան­տի դաշ­նա­կից ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը ձեռք է բե­րել պատ­մա­կա­նօ­րէն ի­րեն պատ­կա­նող 6 վի­լա­յէթ­նե­րի ու ­Հայ­կա­կան ­Կի­լի­կիա­յի մօտ մէկ եր­րոր­դը՝ մնա­ցա­ծը զի­ջե­լով ­Թուր­քիա­յին եւ ա­պա­գայ Քրդս­տա­նին: Ա­սում ենք՝ ա­պա­գայ, քա­նի որ ­Սեւ­րով ո­րոշ­ւում էին միայն ինք­նա­վա­րու­թիւն ստա­ցող Քրդս­տա­նի մօ­տա­ւոր սահ­ման­նե­րը, բայց ո՜չ կար­գա­վի­ճա­կը, եւ վեր­ջինս ան­կա­խա­նա­լու ի­րա­ւունք էր ստա­նա­լու, ե­թէ մէկ տա­րո­ւայ ըն­թաց­քում դի­մէր Ազ­գե­րի ­Լի­գա­յի խորհր­դին:
­Մինչ­դեռ Եւ­րո­պա­յում հաս­տա­տո­ւած Ե­րիտ­թուր­քե­րի յոր­դոր­նե­րով՝ օ­րո­ւան քրդա­կան վեր­նա­խաւն ա­ւե­լին ստա­նա­լու նպա­տա­կով Ֆ­րան­սիա ու­ղար­կեց ­Շե­րիֆ փա­շա­յի պա­տո­ւի­րա­կու­թիւ­նը եւ յա­ւակ­նու­թիւն­ներ յայտ­նեց ա­ռանց այդ էլ ե­րեք մա­սե­րի տրո­հո­ւող հայ­կա­կան հո­ղե­րի՝ հա­յե­րին բա­ժին ըն­կած հա­տո­ւա­ծի հան­դէպ: ­Միւս կող­մից էլ՝ տա­րո­ւե­լով իր բա­ռա­պա­շա­րում լայ­նօ­րէն «Քրդս­տան» հաս­կա­ցու­թիւնն օգ­տա­գոր­ծող ­Մուս­տա­ֆա ­Քե­մա­լի խոս­տում­նե­րով՝ քրդերն ակ­տի­ւօ­րէն մաս­նակ­ցե­ցին նրա գլխա­ւո­րած ազ­գայ­նա­կան շարժ­մա­նը եւ ­Հա­յաս­տա­նի դէմ սան­ձա­զեր­ծո­ւած պա­տե­րազ­մին:
­Քե­մա­լի հետ գոր­ծակ­ցե­լու ճա­նա­պար­հով քրդե­րը յոյս ու­նէին պահ­պա­նե­լու ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ար­դիւն­քում ձեռք բե­րած ահ­ռե­լի թա­լա­նը, իսկ ­Հա­յաս­տա­նի ոչն­չա­ցու­մով՝ ա­զա­տո­ւե­լու ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մէջ յան­ցա­կի­ցի խա­րա­նից, բայց կրկնա­կի ան­գամ խա­բո­ւե­լով՝ այդ­պէս էլ ո­չինչ չստա­ցան: ­Փո­խա­րէնն իր իշ­խա­նու­թեան ամ­րապն­դու­մից յե­տոյ՝ 1922-1923 թո­ւա­կան­նե­րից, ­Քե­մալն ան­ցաւ քրդե­րի ճնշման եւ ու­ծաց­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թեա­նը: Այդ պայ­ման­նե­րում 1920ա­կան­նե­րի կէ­սե­րից սկիզբ ա­ռած քրդե­րի հա­կա­թուրք ե­լոյթ­նե­րի ըն­թաց­քում, աս­տի­ճա­նա­բար, բիւ­րե­ղա­ցաւ հայ-քրդա­կան փոխ-բա­ցա­սող յա­ւակ­նու­թիւն­նե­րը մի կողմ դնե­լու եւ ընդ­հա­նուր թշնա­մու դէմ ու­ժե­րը հա­մախմ­բե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թեան գի­տակ­ցու­մը: Դ­րան­ցից ա­մե­նահ­զօ­րի՝ Ա­րա­րա­տի 1926-1930թթ. ապս­տամ­բու­թեան պար­տու­թիւ­նը բա­ցա­յայ­տեց նաեւ այն ի­րո­ղու­թիւ­նը, որ ինչ­պէս հայ, այն­պէս էլ քուրդ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ան­կա­խու­թիւն ձեռք բե­րե­լու խնդի­րը բախ­ւում է ոչ միայն թուր­քա­կան բռնա­պե­տու­թեան, այ­լեւ վեր­ջին պա­հին նրան ան­պայ­ման օգ­նու­թեան հաս­նող ­Խորհր­դա­յին ­Ռու­սաս­տա­նի եւ ա­պա Խ.Ս.Հ.Մ.ի հա­կազ­դե­ցու­թեա­նը, ին­չը եւ դար­ձաւ այդ ապս­տամ­բու­թեան պար­տու­թեան խոր­քա­յին պատ­ճա­ռը:
Ուս­տի՝ այն­քան ժա­մա­նակ, քա­նի դեռ մեր տա­րա­ծաշր­ջա­նում պահ­պան­ւում էր ժա­մա­նա­կին ­Սի­մոն Վ­րա­ցեա­նի մատ­նան­շած ռու­սա­կան «մուրճ»ի ու թուր­քա­կան «սալ»ի ար­տա­քուստ հա­կա­դիր, սա­կայն իր էու­թեան մէջ միաս­նա­կան աք­ցա­նի հզօր ներ­գոր­ծու­թիւ­նը, ո՛չ հայ եւ ոչ էլ քուրդ ժո­ղո­վուրդ­ներն ի վի­ճա­կի էին հաս­նե­լու ի­րենց ազ­գա­յին իղ­ձե­րի ի­րա­կա­նաց­մա­նը:
Դ­րա նոր ու ա­մե­նա­վեր­ջին վկա­յու­թիւ­նը Խ.Ս.Հ.Մ.ի ան­մի­ջա­կան ա­ջակ­ցու­թեամբ 1978թ. հիմ­նո­ւած եւ 1984թ. ­Թուր­քիա­յի դէմ զի­նեալ պայ­քար սկսած Քրդս­տա­նի Աշ­խա­տա­ւո­րա­կան ­Կու­սակ­ցու­թեան ա­րիւ­նոտ պայ­քա­րի տե­ղա­տո­ւու­թիւնն էր, ո­րի ա­ռաջ­նորդ Աբ­դուլ­լահ Օ­ջա­լա­նը վեր­ջում ան­գամ քա­ղա­քա­կան ա­պաս­տան չստա­ցաւ ­Ռու­սաս­տա­նում եւ Ա­րեւ­մուտ­քի հետ ի­րա­կա­նա­ցո­ւած «պրի­մա­կո­վեան ա­ճուր­դում» վե­րա­ծո­ւեց պարզ ման­րադ­րա­մի, ուս­տիեւ երկ­րէ-եր­կիր դե­գե­րե­լուց յե­տոյ ի վեր­ջոյ ա­ռե­ւան­գո­ւեց ­Թուր­քիա­յի յա­տուկ ծա­ռա­յու­թիւն­նե­րի կող­մից:
Ա­սո­ւա­ծից ակն­յայտ է դառ­նում, որ տա­րա­ծաշր­ջա­նում սկիզբ առ­նող աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տե­ղա­շար­ժե­րի պայ­ման­նե­րում եր­կու բախ­տա­կից ժո­ղո­վուրդ­նե­րը կա՛մ մշա­կե­լու են ռազ­մա­վա­րա­կան հե­ռան­կա­րի ընդ­հա­նուր տես­լա­կան, կամ էլ յայտ­նո­ւե­լու են քրդե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թեան ու ­Հա­յաս­տա­նի պատ­մա­կան հե­ռան­կա­րի կորս­տեան վտան­գի ա­ռաջ: Ընդ ո­րում խնդրի լու­ծումն ա­ւե­լի հրա­տապ է հէնց քրդա­կան կող­մի հա­մար, ո­րի ներ­կայ քա­ղա­քա­կան յայ­տի լե­գի­տի­մու­թիւ­նը (օ­րի­նա­կա­նու­թիւ­նը) չի ճա­նաչ­ւում հա­րե­ւան երկր­նե­րի կող­մից:
­Թուր­քե­րը, ա­րաբ­նե­րը, ի­րան­ցի­նե­րը՝ իւ­րա­քան­չիւրն ի­րենց դի­տան­կիւ­նից, մեր­ժում են քրդե­րի ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­ւուն­քը, իսկ քրդա­կան հայ­րե­նի­քի գա­ղա­փա­րը պար­զա­պէս նոն­սենս (ան­հե­թեթ, ա­նի­մաստ) են հա­մա­րում: Ի­րա­նի ա­րեւ­մուտ­քում ձե­ւա­ւո­րո­ւած, ­Մի­ջա­գետ­քի հիւ­սի­սում բնա­ւո­րո­ւած եւ ա­պա դէ­պի ­Սի­րիա ու ­Հա­յաս­տան տա­րա­ծո­ւած քրդե­րի մեծ մասն այ­սօր ոչ միայն հե­ռու է իր պատ­մա­կան հայ­րե­նի­քից, այ­լեւ նրա յստակ ըն­կա­լումն էլ չու­նի: Դ­րան գու­մար­ւում է նաեւ ­Թուր­քիա­յում բնա­կո­ւող նրանց մի խո­շոր հա­տո­ւա­ծի ու­ծաց­ման ի­րո­ղու­թիւ­նը եւ նոյն գոր­ծըն­թաց­նե­րի տա­րա­ծու­մը նաեւ այլ երկր­նե­րում:
Ուս­տի թէեւ ողջ 20րդ ­դա­րի ըն­թաց­քում ­Հոյ­բունն ու Ք.Ա.Կ.ն (PKK) կենտ­րո­նա­ցել էին ­Թուր­քիա­յի հա­րաւ-ա­րե­ւել­քում քրդա­կան պե­տու­թիւն հիմ­նե­լու խնդրի վրայ, բայց այ­սօր Քրդս­տա­նը ստեղծ­ւում է Ի­րա­քի տա­րած­քում: Այս կա­պակ­ցու­թեամբ ­Թուր­քիա­յի Իմ­րա­լի կղզու բան­տում գտնո­ւող Ք.Ա.Կ.ի հիմ­նա­դիր եւ ա­ռաջ­նորդ Աբ­դուլ­լահ Օ­ջա­լա­նը վեր­ջերս հրա­տա­րա­կո­ւած իր հա­տոր­նե­րից մէ­կում դառ­նու­թեամբ նկա­տել է, որ Ի­րա­քեան Քրդս­տա­նի ճա­կա­տա­գիրն ի­րեն յի­շեց­նում է ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նից փրկո­ւած «­Փոքր ­Հա­յաս­տան»ի ճա­կա­տա­գի­րը: ­Նա գրում է.- ««Ի­րա­քեան Քրդս­տան» կո­չո­ւող ե­րե­ւոյ­թը քա­ղա­քա­կան բե­մա­հար­թա­կին յայտ­նո­ւել է այն ձե­ւով, ին­չը նման է հե­տե­ւեա­լին. ճիշդ այն­պէս, ինչ­պէս ի պա­տաս­խան հել­լէն­նե­րի ու հա­յե­րի կող­մից ի­րենց պատ­մա­կան հայ­րե­նի­քի կորս­տի՝ նրանց տրա­մադ­րո­ւել է իւ­րա­յա­տուկ դիե­տիկ (սննդա­կա­նո­նա­յին) սննդա­բա­ժին՝ հայ­րե­նի­քի փոքր կտո­րի տես­քով»: ­Սա խիստ կա­րե­ւոր խոս­տո­վա­նու­թիւն է ­Թուր­քիա­յի ա­րե­ւե­լեան երկ­րա­մաս­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թեան վե­րա­բե­րեալ:
­Բայց ա­հա Ա. Օ­ջա­լա­նի ազ­գա­կից­նե­րի մի մասն այդ «դիե­տիկ սննդա­բաժ­նի հան­դէպ այլ վե­րա­բեր­մունք ու­նի: Ն­րանք նման կե­րակ­րա­տե­սա­կը դի­տար­կում են որ­պէս 40 մի­լիո­նի հաս­նող ի­րենց հայ­րե­նա­կից­նե­րին կազ­դու­րե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ նա­խա­ճաշ՝ ­Հա­րա­ւա­յին Քրդս­տա­նի տես­քով, ո­րին հե­տե­ւե­լու է ճա­շը՝ Ա­րեւմ­տեան Քրդս­տա­նի ստեղ­ծու­մով (ներ­կա­յիս ­Սի­րիա­յի տա­րած­քում), ա­պա ընթ­րի­քը՝ որ­պէս «­Հիւ­սի­սա­յին Քրդս­տան» (ներ­կա­յիս ­Թուր­քիա­յի ողջ ա­րե­ւել­քը, այդ թւում՝ ­Վիլ­սո­նեան ­Հա­յաս­տա­նը), իսկ վեր­ջում էլ ա­ղան­դե­րը՝ Ա­րե­ւե­լեան Քրդս­տա­նի (ներ­կա­յիս Ի­րա­նի տա­րածք) տես­քով: Ընդ ո­րում՝ քրդե­րի ա­մե­նա­խո­շոր զան­գո­ւա­ծը եւ դրա­նով պայ­մա­նա­ւո­րո­ւող ա­մե­նա­մեծ յա­ւակ­նու­թիւն­նե­րը ­Թուր­քիա­յի տա­րած­քում են՝ թուրք-սի­րիա­կան ու թուրք-ի­րա­քեան սահ­մա­նագ­ծից հիւ­սիս-ա­րեւ­մուտ­քում հաս­նե­լով մին­չեւ ­Դեր­սի­մի, իսկ հիւ­սիս-ա­րե­ւել­քում՝ Ա­րա­րա­տով պսա­կո­ւող ­Հայ­կա­կան պա­րի լեռ­նե­րը, քա­նի որ զա­զա­նե­րին նոյն­պէս նրանք հա­մա­րում են ի­րենց ցե­ղա­կից­ներ, իսկ հա­յե­րին, ա­սո­րի­նե­րին ու միւս ժո­ղո­վուրդ­նե­րին դի­տում են սոսկ որ­պէս ա­պա­գայ «­Դե­մոկ­րա­տա­կան կոն­ֆե­դե­րա­տիւ Քրդս­տան»ի լիի­րաւ քա­ղա­քա­ցի­ներ: Դ­րա հա­մար են ­Թուր­քիա­յի քրդերն այ­սօր նախ­կին «­Միա­ցեալ եւ ան­կախ Քրդս­տան»ի պա­հան­ջը քո­ղար­կել դե­մոկ­րա­տա­կան-կոն­ֆե­դե­րա­տիւ Քրդս­տա­նի տես­լա­կա­նով՝ Ք.Ա.Կ.ի հիմ­քի վրայ ստեղ­ծե­լով նրա քա­ղա­քա­կան թեւն ի դէմս ­Ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ­Դե­մոկ­րա­տա­կան ­Կու­սակ­ցու­թեան (HDP), որն իր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներն ու­նի այդ երկ­րի խորհր­դա­րա­նում: Այ­սինքն՝ քրդերն այն­քան են ա­ռա­ջա­դի­մել, որ լիու­լի իւ­րաց­րել են բաս­կե­րի, իռ­լան­դա­ցի­նե­րի եւ եւ­րո­պա­կան այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի պայ­քա­րի հա­րուստ փոր­ձը, բայց միեւ­նոյն ժա­մա­նակ նաեւ այն­քան են կտրո­ւել ի­րա­կա­նու­թիւ­նից, որ «մո­ռա­ցել են» ըմբռ­նել մեր տա­րա­ծաշր­ջա­նի կո­տո­րակ­ման ա­րեւմ­տեան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հիմ­նա­կան ի­մաս­տը՝ ­Մեծ ­Թուր­քիան ­Մեծ Քրդստա­նով փո­խա­րի­նե­լու նպա­տա­կի կա­տա­րեալ բա­ցա­կա­յու­թիւ­նը:
Ու­րեմն ­Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հի քար­տէ­զի վե­րա­ձե­ւու­մը պար­զա­պէս անհ­նար է ի­րա­կա­նաց­նել ա­ռանց նրա տիտ­ղո­սա­կիր պե­տու­թեան ու ազ­գի՝ ­Հա­յաս­տա­նի ու հա­յու­թեան ակ­տիւ մաս­նակ­ցու­թեան: Իսկ դրա­նում հայ­կա­կան յա­ւակ­նու­թիւն­ներն ա­մէ­նե­ւին էլ «­Մեծ ­Հա­յաս­տան»ի պա­հանջ չեն, քա­նի որ ­Վիլ­սո­նեան ­Հա­յաս­տանն ու ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը կազ­մում են հայ­կա­կան պատ­մա­կան հո­ղե­րի մօտ մէկ եր­րոր­դը: Ն­ման քա­ղա­քա­կան յայ­տով մենք յա­ւակ­նում ենք միայն ­Նոր ու ­Նո­րա­գոյն ­Ժա­մա­նակ­նե­րի մի­ջազ­գա­յին ի­րա­ւուն­քով մեզ պատ­կա­նող Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի տա­րածք­նե­րի մի մա­սին, այ­սինքն՝ ­Սան ­Ռե­մօ-­Սեւր-­Վիլ­սո­նի Ի­րա­ւա­րար վճիռ երկ-միաս­նա­կան փա­թե­թին (ծրա­րին)՝ ել­քով դէ­պի ­Սեւ ծով: Իսկ ­Վա­նի, ­Բիթ­լի­սի եւ Էրզ­րու­մի (­Կա­րի­նի) նա­հանգ­ներն ինչ­պէս ­Ռու­սաս­տա­նի կող­մից 1917ին ճա­նա­չո­ւել են որ­պէս «հնուց ի վեր հայ­կա­կան», այն­պէս էլ 1920ին դաշ­նա­կից­նե­րի ջան­քե­րով պայ­մա­նագ­րա­յին եւ ար­բիտ­րա­ժա­յին (ի­րա­ւա­րա­րա­կան) ամ­րագ­րում են ստա­ցել որ­պէս ­Սեւ­րի դաշ­նա­գիր ու ­Վիլ­սո­նի Ի­րա­ւա­րար վճիռ: ­Մին­չեւ ­Հոկ­տեմ­բե­րեան յե­ղաշր­ջու­մը ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցի շուրջ ­Ռու­սաս­տան-Ա­րեւ­մուտք խոր­քա­յին հա­կա­սու­թիւն­նե­րը յաղ­թա­հա­րո­ւել են, իսկ ա­հա բոլ­շե­ւիզ­մը, ինչ­պէս յայտ­նի է, ո­րե­ւէ կապ չու­նէր ռու­սա­կան ազ­գա­յին շա­հի հետ:
1920թ. ­Նո­յեմ­բե­րի 22ի իր Ի­րա­ւա­րար վճռով՝ ժա­մա­նա­կի մե­ծա­գոյն դե­մոկ­րատ Վ. ­Վիլ­սո­նը յստա­կօ­րէն ե­րեք մա­սի է բա­ժա­նել հայ­կա­կան պատ­մա­կան հո­ղե­րը, որ­պէս­զի նրանց հա­մար պայ­քա­րող ե­րեք ժո­ղո­վուրդ­նե­րից ո­րե­ւէ մէ­կը դժգոհ չմնայ: ­Դա է ե­ղել քա­ղա­քա­կիրթ աշ­խար­հի վեր­դիկ­տը (վճի­ռը), ո­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը ­Լե­նին-Ա­թա­թուրք դա­շին­քի ձե­ւա­ւո­րու­մով յե­տաձ­գո­ւել է, բայց չի հա­նո­ւել գեր-տերու­թիւն­նե­րի հե­ռա­հար-ռազ­մա­վա­րա­կան օ­րա­կար­գե­րից: Ու­րեմն ե­թէ տա­րա­ծաշր­ջա­նում սկիզբ ա­ռած յե­ղա­բե­կում­նե­րի պայ­ման­նե­րում եր­կու բախ­տա­կից ժո­ղո­վուրդ­նե­րի մօտ բա­ցա­կա­յում է ռազ­մա­վա­րա­կան հե­ռան­կա­րի ընդ­հա­նուր ըն­կա­լու­մը, ա­պա քրդե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թեան ու ­Հա­յաս­տա­նի պատ­մա­կան հե­ռան­կա­րի կորս­տեան վտանգ­նե­րը միաս­նա­բար յաղ­թա­հա­րե­լու հա­մար մնում է մէկ ճա­նա­պարհ՝ Վ. ­Վիլ­սո­նի կող­մից ժա­մա­նա­կին ի­րա­կա­նա­ցո­ւած ար­բիտ­րա­ժի ար­դիւնք­նե­րի ըն­դու­նու­մը:
­Պատ­ճառն ակն­յայտ է. ինչ­պէս 1878 թո­ւա­կա­նին բալ­կա­նեան ժո­ղո­վուրդ­նե­րին իր վե­րահս­կո­ղու­թեան տակ պա­հե­լու հա­մար օս­մա­նեան վեր­նա­խա­ւը խրա­խու­սեց Կ. ­Պոլ­սի ­Հա­յոց պատ­րիա­քա­րա­նի կող­մից ­Բեռ­լին պա­տո­ւի­րա­կու­թիւն ու­ղար­կե­լու քայ­լը՝ երկ­րի ան­դա­մա­հա­տու­մը նրա մա­սե­րի ինք­նա­վա­րու­թեամբ փո­խա­րի­նե­լու նպա­տա­կով, այն­պէս էլ 1920 թո­ւա­կա­նին ­Սեւ­րի պայ­մա­նագ­րով ­Հա­յաս­տա­նի ա­ռանձ­նա­ցու­մը կան­խե­լու հա­մար ե­րիտ­թուր­քե­րը եւ ա­պա քե­մա­լա­կան­նե­րը խրա­խու­սե­ցին ­Փա­րիզ մեկ­նած ­Շե­րիֆ փա­շա­յին ու քրդա­կան շրջա­նակ­նե­րին՝ նրանց խոս­տա­նա­լով ինք­նա­վա­րու­թիւն: Ուս­տի բնա­կան է, որ այ­սօր էլ Քր­դա­կան ­Հար­ցի լու­ծու­մը ձա­խո­ղե­լու հա­մար թուր­քա­կան սադ­րիչ քա­րոզ­չա­մե­քե­նան ար­դէն սկսել է խօ­սել քրդե­րի ձգտում­նե­րի ու «­Մեծ ­Հա­յաս­տան»ի հայ­կա­կան տես­լա­կա­նի ան­լու­ծե­լի հա­կա­սու­թեան մա­սին: Ու­րեմն այս ան­գամ էլ ­Հայ­կա­կան ­Հարցն է խա­ղար­կո­ւե­լու ­Թուր­քիա­յի կող­մից՝ քրդե­րի յա­ւակ­նու­թիւն­նե­րը զսպե­լու եւ ա­պա նրանց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնն ու դուրս մղումն «ար­դա­րաց­նե­լու» հա­մար:
­Հե­տե­ւու­թիւ­նը մէ՛կն է. եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րը կա­րող են խու­սա­փել թուր­քա­կան խար­դա­ւանք­նե­րի նոյն կա­րու­սե­լի մէջ եր­րորդ ան­գամ պտտո­ւե­լու հե­ռան­կա­րից միայն ու միայն մի դէպ­քում. ե­թէ իբ­րեւ հիմք ըն­դու­նեն ար­դէն իսկ կա­յա­ցած վիլ­սո­նեան ար­բիտ­րա­ժի ար­դիւնք­նե­րը: Իսկ դրա հա­մար նրանք դե­ռեւս մտա­ծե­լու ժա­մա­նակ ու­նեն, ո­րով­հե­տեւ մինչ այդ պար­տա­ւոր են գի­տակ­ցե­լու ի­րենց առ­ջեւ բա­ցո­ւող յստակ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տես­լա­կա­նը: ­Տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին ստա­տուս-քո­ւո­յի պահ­պան­ման հա­մար ներ­կա­յումս ձե­ւա­ւո­րո­ւած ­Ռու­սաս­տան-­Թուր­քիա-Ի­րան «մար­տա­վա­րա­կան ե­ռան­կիւ­նին» քա­ղա­քակր­թա­կան ընդ­հա­նուր հիմք չու­նի եւ տե­սա­նե­լի հե­ռան­կա­րում պայ­թե­ցո­ւե­լու է հէնց իր՝ ­Ռու­սաս­տա­նի կող­մից: Ո­րով­հե­տեւ ­Ռու­սաս­տան-Ա­րեւ­մուտք ներ­կայ դի­մա­կա­յու­թեան հիմ­քում ըն­կած է ոչ թէ կող­մե­րի հե­ռան­կա­րա­յին շա­հե­րի ան­լու­ծե­լի հա­կա­սու­թիւ­նը, այլ դե­ռեւս 19րդ ­դա­րում ռուս-բրի­տա­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րում ար­ձա­նագ­րուած եւ ի վեր­ջոյ Ան­տան­տի ձե­ւա­ւոր­մա­նը յան­գեց­րած մրցակ­ցու­թեան ու հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան հանգ­րո­ւան­նե­րի յա­ջոր­դա­կա­նու­թեան սխե­ման (ու­րո­ւա­գի­ծը): ­Ներ­կա­յումս պայ­քա­րը տե­ղա­փո­խո­ւել է 2018թ. ­Մար­տին ­Ռու­սաս­տա­նում առ­կայ վար­չա­կար­գի վե­րար­տադ­րու­թեան տար­բե­րակ­նե­րի շուրջ ըն­թա­ցող ստո­ւե­րա­յին ա­ռեւտ­րի հար­թու­թիւն, ո­րում «ազ­նիւ մակ­լեր»ի դերն ի­րենց վրայ են վերց­րել Իս­րա­յէլն ու Ա.Մ.Ն.ի հրէա­կան լոբ­բին: ­Սա ցոյց է տա­լիս, որ ինչ­պէս Քր­դա­կան, այն­պէս էլ ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցե­րը վաղ թէ ուշ դառ­նա­լու են ոչ թէ ­Ռու­սաս­տան-Ա­րեւ­մուտք դի­մա­կա­յու­թեան, այլ մրցակ­ցու­թեան ու հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան ա­ռար­կա­նե­րը:
Ու­րեմն գլո­բալ (հա­մաշ­խար­հա­յին) մա­կար­դա­կի վրայ՝ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տե­ղա­շար­ժե­րի տե­սա­նե­լի հե­ռան­կա­րում, Ի­րա­քի, ­Սի­րիա­յի եւ ա­պա ­Թուր­քիա­յի բա­ժան­ման խնդիրն ի­րա­կան է՝ որ­պէս ­Նոր Ան­տան­տա­յի ձե­ւա­ւոր­ման հանգ­րո­ւա­նա­յին գոր­ծըն­թա­ցի ան­խու­սա­փե­լի հե­տե­ւանք: ­Սա­կայն կար­ճա­ժամ­կէտ ա­ռու­մով՝ տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին ու­ժե­րի ներ­կայ դա­սա­ւո­րու­թեան պայ­ման­նե­րում, Քր­դա­կան ­Հար­ցի հե­տա­գայ սրու­մը յան­գեց­նե­լու է նրան, որ Ի­րա­քեան Քրդս­տա­նը, վե­րա­ծո­ւե­լով ­Թուր­քիա­յի, Ի­րա­նի ու Ի­րա­քի ընդ­հա­նուր թի­րա­խի, ա­ռա­ւե­լա­գոյ­նը ստա­նա­լու է Ի­րա­քը կոն­ֆե­դե­րա­ցիա­յի (հա­մա­դաշ­նակ­ցու­թեան) վե­րա­ծե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւն:
Ն­ման պայ­ման­նե­րում քրդե­րը չպէտք է շտա­պեն ­Սեպ­տեմ­բե­րի 25ին ի­րենց ձեռք բե­րած ան­կա­խու­թեա­նը հռչա­կագ­րա­յին տեսք տա­լու հար­ցում: Իսկ հա­յերն ի­րենց հեր­թին, չպէտք է ո­գե­ւո­րո­ւեն ­Ղա­րա­բա­ղի հար­ցում ստա­ցած «շնչա­ռու­թեան վե­րա­կանգման» հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նից եւ ա­ռա­ջի­կա­յում ­Թուր­քա­յի դիր­քո­րո­շում­նե­րում հնա­րա­ւոր «մեղ­մա­ցում­նե­րից»:
Ի­րա­քեան Քրդս­տա­նի ան­կա­խու­թեան հան­րա­քո­ւէով սկիզբ ա­ռած գոր­ծըն­թաց­նե­րը վկա­յում են, որ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տե­ղա­շար­ժե­րի «գնաց­քը» պո­կո­ւել է իր տե­ղից եւ դան­դա­ղօ­րէն ա­րա­գու­թիւն է հա­ւա­քում: ­Նո­րին մե­ծու­թիւն ժա­մա­նա­կը աշ­խա­տում է ճնշո­ւած ու ի­րա­ւազր­կո­ւած ժո­ղո­վուրդ­նե­րի օգ­տին, ուս­տի նրա­նից ա­ռաջ ընկ­նե­լու փո­խա­րէն հա­յերն ու քրդե­րը ի­րենց ներ­կայ «աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան բան­տախ­ցե­րից» պէտք է լայն երկ­խօ­սու­թիւն սկսեն մի­մեանց հետ՝ ա­զա­տօ­րէն քննար­կե­լով փո­խա­դարձ անվս­տա­հու­թեան պատ­ճառ հան­դի­սա­ցող նիւ­թե­րը՝ սկսած ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պատ­մու­թիւ­նից մին­չեւ ­Հա­յաս­տա­նի ու Քրդս­տա­նի ա­պա­գայ սահ­ման­նե­րի ու բա­րի-դրա­ցիու­թեան հար­ցե­րը: