Ար­թիւր Ե­ղիա­զա­րեան — Պատ­մա­բան, հրա­պա­րա­կա­խօս
«Ա­նա­լի­թի­քոն»

Ար­տա­գաղ­թը կամ է­միկ­րա­ցիան (լատ.՝ emigro – «վտար­ւում եմ» բա­ռից) քա­ղա­քա­կան, սո­ցիա­լա­կան, տնտե­սա­կան կամ այլ շար­ժա­ռիթ­նե­րով հայ­րե­նի­քից հար­կա­դիր կամ կա­մա­ւոր հե­ռա­նալն է մէկ այլ եր­կիր, մշտա­կան կամ ժա­մա­նա­կա­ւոր բնա­կու­թեան նպա­տա­կով: Ար­տա­գաղ­թը, իր բո­լոր բա­ցա­սա­կան ըն­կա­լում­նե­րով հան­դերձ, բնա­կան գոր­ծըն­թաց է, որն ու­ղեկ­ցել է մարդ­կու­թեա­նը՝ ա­ռա­ջա­ցու­մից սկսած: Ար­տա­գաղ­թի ճա­նա­պար­հով ողջ Եր­կիր մո­լո­րա­կը ժա­մա­նա­կին բնա­կե­ցո­ւեց նա­խա­մարդ­կանց կող­մից եւ ձե­ւա­ւո­րո­ւեց ժա­մա­նա­կա­կից օյ­կու­մե­նը (Երկ­րաքնդի՝ մարդ­կու­թեամբ բնա­կե­ցո­ւած հա­տո­ւա­ծը): ­Բայց սա, որ­պէս մարդ տե­սակ՝ ընդ­հա­նուր ըն­կա­լու­մով: Էթ­նոս­նե­րի ձե­ւա­ւո­րու­մով, իր բնօր­րա­նում ար­տա­գաղ­թը ըն­կալ­ւում է որ­պէս բա­ցա­սա­կան ե­րե­ւոյթ: Երկր­նե­րի, ժո­ղո­վուրդ­նե­րի դի­մա­գի­ծը ոչ մի ե­րե­ւոյթ այն­քան չի փո­խել, որ­քան մարդ­կա­յին մեծ խմբե­րի տե­ղա­շար­ժե­րը: Դ­րանց հե­տե­ւան­քով պատ­մու­թեան թա­տե­րա­բե­մից ան­հե­տա­ցան մի շարք էթ­նոս­ներ ու ծնո­ւե­ցին նո­րե­րը, քար­տէ­սի վրա­յից վե­րա­ցան ու յայտ­նո­ւե­ցին պե­տու­թիւն­ներ, ի­րենց տե­ղը զի­ջե­ցին մի շարք լե­զու­ներ ու մշա­կոյթ­ներ, բայց նրանց փո­խա­րէն յայտ­նո­ւե­ցին նո­րե­րը:
Ար­տա­գաղ­թին նպաս­տում են հիմ­նա­կա­նում եր­կու խմբի պայ­ման­ներ: Դ­րանք են.

1) ­Դուրս մղող պայ­ման­ներ։ Ս­րանք կա­պո­ւած են ան­հա­տի (խմբի)՝ իր բնա­կա­վայ­րում գո­յու­թեան ծանր կամ ան­բա­ւա­րար պայ­ման­նե­րի հետ (աշ­խա­տան­քի բա­ցա­կա­յու­թիւն, ցածր կեն­սա­մա­կար­դակ, մաս­նա­գի­տա­կան ա­ռաջ­խա­ղաց­ման դժո­ւա­րու­թիւն­ներ, ազ­գա­մի­ջեան, կրօ­նա­կան հա­կա­մար­տու­թիւն­ներ, սով, բռնա­պե­տու­թիւն, պա­տե­րազմ­ներ, տնտե­սա­կան ճգնա­ժամ, տա­րե­րա­յին-է­կո­լո­գիա­կան, տեխ­նիկա­ծին ա­ղէտ­ներ եւ այլն):

2) Ձ­գող պայ­ման­ներ։ Այլ վայ­րում ապ­րե­լու գրա­ւիչ մի քա­նի պայ­ման­նե­րի առ­կա­յու­թիւ­նը: Դ­րան­ցից են. նա­խընտ­րե­լի աշ­խա­տանք՝ բարձր վար­ձատ­րու­թեամբ կամ ե­կամ­տով, բարձր կեն­սա­մա­կար­դակ, սո­ցիա­լա­կան կար­գա­վի­ճա­կի բարձ­րաց­ման մեծ հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ, սո­ցիալ-տնտե­սա­կան եւ քա­ղա­քա­կան կա­յու­նու­թիւն, ազ­գա­մի­ջեան եւ միջ-կ­րօ­նա­կան հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թիւն, բա­րեն­պաստ բնակ­լի­մա­յա­կան պայ­ման­ներ եւ այլն):
Այժմ վե­րա­դառ­նանք հայ­կա­կան ի­րա­կա­նու­թիւն: ­Յետ վե­րա­դառ­նա­լով դա­րե­րի խորք, տես­նում ենք, որ ար­տա­գաղ­թը հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հում շատ ա­ւե­լի հին պատ­մու­թիւն ու­նի, քան մեր ժա­մա­նա­կա­կից էթ­նիկ գի­տակ­ցու­թիւ­նը: ­Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հը, հա­մա­ձայն մի շարք հայ եւ օ­տա­րերկ­րա­ցի մաս­նա­գէտ­նե­րի փաս­տար­կո­ւած վար­կած­նե­րի, հան­դի­սա­նա­լով հնդեւ­րո­պա­ցի­նե­րի (ա­րիա­ցի­նե­րի) նա­խա­հայ­րե­նի­քը, դե­ռեւս հա­զա­րա­մեակ­ներ ա­ռաջ, ինչ­պէս օր­կա­նիզ­մում սիրտն է ա­րիւ­նը մղում՝ պար­բե­րա­բար ի­րե­նից մարդ­կա­յին խմբեր է մղել լեռ­նաշ­խար­հից դուրս, ո­րոնք հաս­տա­տո­ւե­լով օյ­կու­մե­նի տար­բեր ան­կիւն­նե­րում՝ հիմք են դար­ձել հին եւ ժա­մա­նա­կա­կից մի շարք ազ­գու­թիւն­նե­րի եւ պե­տու­թիւն­նե­րի ձե­ւա­ւոր­մա­նը: Այդ ժո­ղո­վուրդ­նե­րին այ­սօր յայտ­նի են հնդեւ­րո­պա­կան լե­զո­ւաըն­տա­նի­քին պատ­կա­նող էթ­նոս­ներ՝  ինք­նու­րոյն էթ­նիկ գի­տակ­ցու­թեամբ: Այս ցե­ղերն ու ցե­ղախմ­բե­րը հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հից ար­տա­գաղ­թել են գրե­թէ հա­ւա­սա­րա­չափ կրե­լով վե­րոգ­րեալ եր­կու խմբի՝ դուրս մղող եւ ձգող­ պայ­ման­նե­րից մի շարք յատ­կա­նիշ­ներն ու­նե­նա­լով: ­Մարդ­կա­յին խմբե­րը լեռ­նաշ­խար­հում շա­տա­ցել էին, ու անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն էր ա­ռա­ջա­ցել դուրս գալ դէ­պի նոր կեն­սա­տա­րածք­ներ:  Հն­դեւ­րո­պա­կան այն ցե­ղերն ու ցե­ղա­յին միու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք մնա­ցին հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հում ու նրա յա­րա­կից տա­րածք­նե­րում՝ հիմք հան­դի­սա­ցան հայ ազ­գի եւ հայ­կա­կան պե­տա­կա­նու­թիւն­նե­րի ձե­ւա­ւոր­ման հա­մար:
­Հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ ա­ռա­ջին յի­շա­տա­կո­ւող մեծ ար­տա­գաղ­թը ձգող պայ­ման­նե­րով էր: ­Դա ­Տիգ­րան ­Մե­ծի օ­րօք ­Կի­լի­կիա­յում հաս­տա­տո­ւելն էր: Եւ սա միակ ու բա­ցա­ռիկ դէպքն է, երբ այդ ու­ յե­տա­գայ դա­րե­րի ար­տա­գաղ­թը յան­գեց­րեց նրան, որ հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հից դուրս հայ­կա­կան գաղ­թօ­ճա­խը ծնունդ տո­ւեց հայ­կա­կան պե­տա­կա­նու­թեան, ի դէմս ­Կի­լի­կիա­յի ­Հայ­կա­կան ­Թա­գա­ւո­րու­թեան: Մ­նա­ցած բո­լոր դէպ­քե­րում գաղ­թօ­ճախ­նե­րը, որ­քան էլ ինչ որ շրջա­նում կեն­սու­նակ լի­նեն, վաղ թէ ուշ՝ դա­տա­պար­տո­ւած են ձուլ­ման:

­Պատ­մու­թեան ըն­թաց­քում ­Հա­յաս­տա­նից հիմ­նա­կան զան­գո­ւա­ծա­յին ար­տա­գաղ­թե­րը սկսել են պե­տա­կա­նու­թիւն­նե­րի ան­կում­նե­րից յե­տոյ: ­Դա հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած է օ­տար տի­րա­պետ­ման հետ, երբ մե­ծա­նում է ֆի­զի­քա­կան ոչն­չաց­ման հա­ւա­նա­կա­նու­թիւ­նը՝ կե­ղե­քու­մը ­յան­գեց­նե­լով սո­ցիա­լա­կան անկ­ման, ազ­գա­յին եւ կրօ­նա­կան խտրա­կան վե­րա­բեր­մուն­քի եւ այլն: Այն յատ­կա­պէս ա­ւե­լի սուր դրսե­ւո­րո­ւեց ա­րա­բա­կան տի­րա­պե­տու­թեան օ­րօք (ար­տա­գաղ­թում էին հիմ­նա­կա­նում հա­րե­ւան ­Բիւ­զան­դա­կան Կայս­րու­թիւն, ին­չի ար­դիւն­քում հա­յե­րը լուրջ դիրք գրա­ւե­ցին այն­տեղ, ան­գամ հայ­կա­կան ծա­գու­մով կայ­սե­րա­կան դի­նաս­տիա ծնունդ ա­ռաւ), թուրք սել­ճուք­նե­րի, մոն­կոլ-թա­թար­նե­րի, ագ–­գո­յուն­լու եւ գա­րա-գո­յուն­լու թուրք­մէ­նա­կան ցե­ղե­րի տի­րա­պետ­ման, պարս­կա­կան եւ օս­մա­նեան տի­րա­պե­տու­թիւն­նե­րի ժա­մա­նակ: ­Բա­ցի օ­տար տի­րա­պե­տու­թեան բե­րած ար­հա­ւիրք­նե­րից՝ ար­տա­գաղ­թին նպաս­տել են նաեւ բնա­կան ա­ղէտ­նե­րը, մաս­նա­ւո­րա­պէս՝ երկ­րա­շար­ժը: Երկ­րա­շար­ժի հե­տե­ւան­քով, օ­րի­նակ, Ա­նիի ու յա­րա­կից բնա­կա­վայ­րե­րի բնակ­չու­թիւնն ար­տա­գաղ­թեց դէ­պի Ղ­րիմ, Ուք­րա­նիա եւ ­Լե­հաս­տան, որ­տեղ ժա­մա­նա­կին հայ­կա­կան մեծ գաղ­թա­վայ­րեր ձե­ւա­ւո­րո­ւե­ցին (այդ ար­տա­գաղ­թի ար­դիւն­քում ձե­ւա­ւո­րո­ւած սփիւռքն այ­լեւս չկայ, ձու­լո­ւեց դա­րե­րի ըն­թաց­քում): Ս­րանք հիմ­նա­կա­նում հա­մա­պա­տաս­խա­նում էին ար­տա­գաղ­թի դուրս մղող պայ­ման­նե­րին:
­Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հի տա­րած­քում տե­ղի են ու­նե­ցել նաեւ դրա­կան հե­տե­ւանք ու­նե­ցող միկ­րա­ցիոն տե­ղա­շար­ժեր: ­Բայց դրանք չեն դիտ­ւում որ­պէս ներ­քին միկ­րա­ցիոն շար­ժեր, քա­նի որ ­հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հը բա­ժա­նո­ւած էր մի քա­նի պե­տու­թիւն­նե­րի մի­ջեւ, հե­տե­ւա­բար, ­Հա­յաս­տա­նի մի հա­տո­ւա­ծից, ո­րը գտնւում էր մի պե­տու­թեան են­թա­կա­յու­թեան տակ, տե­ղա­շար­ժո­ւե­լով մէկ այլ հա­տո­ւած, ո­րը գտնւում էր մէկ այլ պե­տու­թեան են­թա­կա­յու­թեան տակ՝ դի­տարկ­ւում է որ­պէս ար­տա­գաղթ: Օ­րի­նակ, 19րդ ­դա­րասկզ­բում՝ Օս­մա­նեան Կայս­րու­թեան Էրզ­րու­մի վի­լա­յէ­թից հայ բնակ­չու­թեան հաս­տա­տու­մը ­Ջա­ւախ­քում, ­Պիթ­լի­սի ու ­Վա­նի վի­լա­յէթ­նե­րից՝ ներ­կա­յիս ­Գե­ղար­քու­նի­քի, ­Կո­տայ­քի, Ա­րա­րա­տի եւ Ար­մա­ւի­րի  մար­զե­րի տա­րած­քում, պարս­կա­կան տի­րա­պե­տու­թեան տակ գտնո­ւող ­Խոյ, ­Սալ­մաստ, Ուր­միա, ­Մա­կու եւ այլ հա­տո­ւած­նե­րից՝ ­Վա­յոց ­Ձո­րի ու Ա­րա­րա­տի ներ­կա­յիս մար­զե­րի տա­րած­քում: Այս ար­տա­գաղ­թե­րի ար­դիւն­քում կրկին հա­յա­շատ դար­ձաւ Ա­րե­ւե­լեան ­Հա­յաս­տա­նը, ո­րը դա­րե­րով (յատ­կա­պէս՝ ­Շահ-Ա­բա­սի օ­րօք) գրե­թէ հա­յա­թա­փո­ւած էր: Այս ար­տա­գաղ­թե­րը յայտ­նի են «ներ­գաղթ» ա­նու­նով, ե­թէ դիտ­ւում է ներ­կա­յիս ­Հա­յաս­տա­նի բնակ­չու­թեան աչ­քե­րով եւ վե­րաբնա­կե­ցում՝ ե­թէ դիտ­ւում է ռու­սա­կան կայս­րու­թեան աչ­քե­րով: ­Բայց ի­րա­կա­նում դրանք վե­րոն­կա­րագ­րեալ «դուրս մղող» եւ «ձգող» պայ­ման­նե­րի առ­կա­յու­թեամբ ար­տա­գաղ­թեր էին՝ քա­նի որ դա­տարկ­ւում էին այլ պե­տու­թեան տի­րա­պե­տու­թեան տակ գտնո­ւող բուն հայ­կա­կան պատ­մա­կան մի շարք տա­րածք­ներ: 19րդ ­դա­րի 20ա­կան թո­ւա­կան­նե­րի վեր­ջի ռուս-թուր­քա­կան պա­տե­րազ­մի ու այն­տե­ղից հա­յե­րի ար­տա­գաղ­թի արդիուն­քում հա­յե­րի թի­ւը բա­ւա­կա­նին նո­ւա­զեց Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քում, եւ ա­ռա­ջին ան­գամ հա­յերն այն­տեղ չկազ­մե­ցին բնակ­չու­թեան 50%ից ա­ւե­լին, չնա­յած մնա­ցած բո­լոր էթ­նոս­նե­րից իւ­րա­քան­չիւ­րից թո­ւա­քա­նա­կով ա­ւե­լի էին:
­Հայ ի­րա­կա­նու­թեան ա­մե­նա­մեծ ար­տա­գաղ­թը 20րդ ­դա­րասկզ­բի ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնն էր, ո­րի ար­դիւն­քում Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նը դա­տար­կո­ւեց իր բնիկ էթ­նո­սից ու դա­դա­րեց առ այ­սօր հայ կեան­քի մա­սը կազ­մե­լուց: ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նից փրկո­ւած­ներն ար­տա­գաղ­թե­ցին ներ­կա­յիս ­Հա­յաս­տա­նի տա­րածք ու աշ­խա­րի տար­բեր ան­կիւն­ներ՝ ծնունդ տա­լով նոր գաղ­թօ­ճախ­նե­րի կամ երկ­րորդ շունչ տա­լով այն գաղ­թօ­ճախ­նե­րին, ո­րոնք ար­դէն մա­րում էին (վաղ թէ ուշ՝ բո­լոր գաղ­թօ­ճախ­նե­րին էլ սպառ­նում է ձու­լու­մը, յատ­կա­պէս կլո­պա­լաց­ման մեր ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում…):
­Բո­լոր դա­րե­րում էլ ե­ղել են ձգող պայ­ման­նե­րով ար­տա­գաղ­թեր, ո­րոնք ա­ւե­լի շուտ կա­րե­լի է ա­նո­ւա­նել աշ­խա­տան­քա­յին ար­տա­գաղ­թեր: ­Հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ այդ տե­սակ ար­տա­գաղ­թը կոչ­ւում էր պանդխ­տու­թիւն կամ ղա­րի­պու­թիւն: Այս տե­սա­կի ար­տա­գաղ­թը տար­բեր­ւում էր նրա­նով, որ հիմ­նա­կա­նում ըն­տա­նի­քը մնում էր բնօր­րա­նում, իսկ աշ­խա­տու­նակ տա­րի­քի տղա­մարդ­կան­ցից մեկ­նում էին օ­տար ա­փեր՝ ըն­տա­նի­քի հա­մար մի­ջոց­ներ վաս­տա­կե­լու հա­մար: Այս ար­տա­գաղ­թող­նե­րի զգա­լի մասն ի վեր­ջոյ վե­րա­դառ­նում էր հայ­րե­նի տուն, եւ քչերն էին կա­րո­ղա­նում հե­տա­գա­յում ըն­տա­նիքն էլ տա­նել: ­Սա պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած էր այն հան­գա­ման­քով, որ հիմ­նա­կա­նում օ­րավ­ճար գու­մար էին վաս­տա­կում, ո­րի մի մա­սով ապ­րում էին, միւս մա­սը տուն ու­ղար­կում, եւ քա­նի որ չէին կա­րո­ղա­նում այն­քան վաս­տա­կել, որ օ­տար ա­փե­րում տուն ձեռք բե­րէին, իսկ բնօր­րա­նում ու­նէին ապ­րե­լու տեղ՝ հե­տե­ւա­բար տա­րի­ներ անց, երբ ա­նաշ­խա­տու­նակ էին դառ­նում՝ վե­րա­դառ­նում էին:
Ար­տագ­նայ աշ­խա­տան­քի հա­մար ար­տա­գաղ­թը՝ ձգող պայ­ման­նե­րի յատ­կա­նիշ­նե­րով, պահ­պա­նո­ւեց նաեւ խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թեան տա­րի­նե­րին:
­Յատ­կա­պէս կա­պո­ւած խամ-խո­պան հո­ղե­րի իւ­րաց­ման եւ մշակ­ման պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հետ, ինչ­պէս նաեւ՝ ընդ­յա­տա­կեայ ար­տադ­րու­թիւն կազ­մա­կեր­պե­լու կամ այն­տեղ աշ­խա­տե­լու հետ (խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րին նրանց ա­նո­ւա­նում էին «ցե­խա­ւիկ­ներ»):
­Հա­յաս­տա­նի վե­րան­կա­խաց­ման ան­ցած 26-27 տա­րի­նե­րին ար­տա­գաղ­թը հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­նա­ւո­րո­ւել է հայ-ատր­պէյ­ճա­նա­կան պա­տե­րազ­մով, դրա ու Խ.Ս.Հ.Մ. փլուզ­ման ար­դիւն­քում ա­ռա­ջա­ցած սո­ցիալ-տնտե­սա­կան դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րով: Ե­թէ 80ա­կան­նե­րի վեր­ջե­րին եւ 90ա­կան­նե­րի սկզբնե­րին հան­րա­պե­տու­թիւ­նից բնակ­չու­թեան ար­տա­հոս­քի պատ­ճառ­նե­րը բազ­մա­զան ու տա­րաբ­նոյթ էին, ա­պա հե­տա­գա­յում, մաս­նա­ւո­րա­պէս 1995ից ի վեր, է­միկ­րա­ցիոն հոս­քե­րը կրե­ցին ընդգ­ծո­ւած պատ­ճա­ռա­կա­նու­թիւն: Այդ շրջա­նում ի­րա­կա­նա­ցո­ւած ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներն ու հար­ցում­նե­րը ցոյց են տա­լիս, որ ար­տա­գաղ­թի գոր­ծըն­թա­ցում գե­րա­կայ դիրք է գրա­ւում տնտե­սա­կան դրդա­պատ­ճառ­նե­րով բնակ­չու­թեան ար­տա­հոս­քը: ­Հարց­ման մաս­նա­կից­նե­րի 2/3ը որ­պէս ար­տա­գաղ­թի հիմ­նա­կան դրդա­պատ­ճառ հա­մա­րում են աշ­խա­տան­քի հետ առն­չու­թիւն ու­նե­ցող հան­գա­մանք­նե­րը` աշ­խա­տա­տե­ղե­րի (այդ թւում` մաս­նա­գի­տա­կան) բա­ցա­կա­յու­թիւ­նը կամ սղու­թիւ­նը, աշ­խա­տան­քի վար­ձատ­րու­թեան ցածր մա­կար­դա­կը եւ ինք­նու­րոյն տնտե­սա­կան գոր­ծու­նէու­թեամբ զբա­ղո­ւե­լու բար­դու­թիւն­նե­րը, երկ­րում առ­կայ ա­նօ­րէ­նու­թիւն­նե­րը: Հե­տա­գա­յում անց­կա­ցո­ւած հարց­մա­նը մաս­նակ­ցած տնա­յին տնտե­սու­թիւն­նե­րի շուրջ 15%-ի ան­դամ­նե­րը լրաց­նում են ար­տագնայ աշ­խա­տանք­նե­րի մեկ­նած­նե­րի շար­քե­րը: Այս­պի­սով, կա­րե­լի է ար­ձա­նագ­րել, որ աշ­խա­տան­քա­յին է­միկ­րա­ցիան շա­րու­նա­կում է էա­կան դեր ու­նե­նալ ար­տա­գաղ­թի խճա­պատ­կե­րում:
­Վեր­ջին տա­րի­նե­րին, ֆո­կուս խմբե­րի մի­ջո­ցով շուրջ 1500 ան­ձանց շրջա­նում ի­րա­կա­նա­ցո­ւած հար­ցում­նե­րի ար­դիւն­քում (թէ ո­րո՛նք են ար­տա­գաղ­թի պատ­ճառ­նե­րը, եւ ի՛նչ պէտք է փո­խել՝ չար­տա­գաղ­թե­լու հա­մար) տար­բեր պատ­ճառ­նե­րի մէջ որ­պէս ա­ռաջ­նա­յին նշո­ւել են հե­տե­ւեալ­նե­րը.

ա) Աշ­խա­տանք՝ ար­ժա­նա­պա­տիւ վար­ձատ­րու­թեամբ,

բ) ­Տուն (բնա­կա­րան) ձեռք բե­րե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւն,

գ) Օ­րէն­քի ա­ռաջ բո­լո­րի հա­ւա­սա­րու­թիւն։

Ան­կա­խու­թիւ­նից ի վեր ­Հա­յաս­տա­նից ի­րա­կա­նա­ցո­ւող ժա­մա­նա­կա­ւոր եւ մշտա­կան միկ­րա­ցիա­յի հիմ­նախն­դի­րը պե­տա­կան մա­կար­դա­կով յստակ կար­գա­ւո­րո­ւած չէ:
Ո­րոշ մաս­նա­գէտ­նե­րի գնա­հատ­մամբ՝ հան­րա­պե­տու­թիւ­նից գաղ­թած բնակ­չու­թեան թի­ւը կազ­մում է ա­ւե­լի քան մէկ մի­լիոն ե­րեք հա­րիւր հա­զար մարդ: ­Սա ժո­ղովր­դագ­րա­կան ա­ղէ­տի կա­րող է­ յան­գեց­նել: Ն­ման ար­տա­գաղ­թը բազ­մա­թիւ խնդիր­ներ եւ հար­ցեր է դնում ինչ­պէս պե­տու­թեան, նրա անվ­տան­գու­թեան, այն­պէս էլ հա­սա­րա­կու­թեան առ­ջեւ եւ պա­հան­ջում, որ ան­յա­պաղ ձեռ­նար­կո­ւեն գոր­ծուն քայ­լեր ստեղ­ծո­ւած ի­րա­վի­ճա­կը բա­րե­լա­ւե­լու, ար­տա­գաղ­թի սո­ցիա­լա­կան, տնտե­սա­կան եւ ի­րա­ւա­կան պատ­ճառ­նե­րը վե­րաց­նե­լու եւ դրա թո­ղած հե­տե­ւանք­նե­րի վրայ դ­րա­կան ներ­գոր­ծու­թիւն ու­նե­նա­լու ուղ­ղու­թեամբ: