Հայաստանի յունարէն արձանագրութիւնները եւ յունական գաղութը

ԱՐԳԱՄ ԱՅՎԱԶԵԱՆ
­Հա­յա­գէտ-­Նա­խի­ջե­ւա­նա­գէտ,Հ.Հ. մշա­կոյ­թի վաս­տա­կա­ւոր գոր­ծիչ

(­Հա­մա­ռօ­տո­ւած բա­նա­խօ­սու­թիւն, կար­դա­ցո­ւած՝
Ա­թէն­քի հայ հա­մայն­քին հա­մար՝ 1996թ. ­Յու­նո­ւար 25ին)

­Սոյն բա­նա­խօ­սու­թիւ­նը նո­ւի­րո­ւած է աշ­խար­հի հնա­գոյն ժո­ղո­վուրդ­նե­րից եր­կու­սին՝ յոյ­նե­րի եւ հա­յե­րի բա­րե­կա­մա­կան ու մշա­կու­թա­յին փո­խառն­չու­թիւն­նե­րի հար­ցե­րին:
­Գի­տու­թիւ­նը վա­ղուց ի վեր ա­պա­ցու­ցել է, որ այդ հնա­գոյն ժո­ղո­վուրդ­նե­րի բա­րե­կա­մա­կան կա­պե­րը գա­լիս են դա­րե­րի խոր­քից: Որ­պէս եր­կու եղ­բայր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի՝ պատ­մա­կան ճա­կա­տագ­րի բե­րու­մով, հնուց ան­տի յոյ­նե­րը եւ հա­յե­րը ու­նե­ցել են ընդ­հա­նուր ճա­կա­տա­գիր, քա­ղա­քա­կան եւ մշա­կու­թա­յին սերտ կա­պեր եւ բա­րե­կա­մա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ: Կ­րօ­նա­կան, ազ­գակ­ցա­կան կա­պից բա­ցի՝ յու­նա­կան եւ հայ­կա­կան մշա­կոյ­թի, լե­զո­ւի ու գրա­կա­նու­թեան ընդ­հան­րու­թիւն­ներ: Այս ա­մէ­նը իր ար­տա­յայ­տու­թիւնն է գտել ինչ­պէս հին եւ ան­տիկ (հնա­դա­րեան) շրջան­նե­րի, այն­պէս էլ հե­տա­գայ դա­րաշր­ջան­նե­րի բա­րե­կա­մա­կան փոխ-յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րում:
­Յոյն եւ հայ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի մշա­կու­թա­յին կա­պե­րը մաս­նա­ւո­րա­պէս ի­րենց ար­տա­յայ­տու­թիւնն են գտել Ք­րիս­տո­սից ա­ռաջ 3-1ին դա­րե­րում, ո­րը գի­տու­թեան մէջ ըն­դու­նո­ւած է ա­նո­ւա­նել ­Հել­լէ­նիզ­մի Շր­ջան: Ա­լեք­սանդր ­Մա­կե­դո­նա­ցու դէ­պի Ա­րե­ւելք կա­տա­րած ար­շա­ւանք­նե­րի ժա­մա­նակ եւ դրա­նից յե­տոյ, ­Փոքր Ա­սիա­յի եւ ­Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քի երկր­նե­րում, այդ թւում նաեւ ­Հա­յաս­տա­նում, մի շարք քա­ղաք­նե­րի հիմ­նադր­ման ժա­մա­նակ, տե­ղա­կան բնակ­չու­թեան հետ հաս­տա­տո­ւե­ցին նաեւ մեծ թուա­քա­նակ­նե­րով յոյ­ներ: Այս­պի­սով՝ տե­ղի ու­նե­ցան տե­ղա­կան ժո­ղո­վուրդ­նե­րի եւ հել­լէ­նա­կան մշա­կոյթ­նե­րի փո­խա­դարձ սերտ շփում­ներ եւ այդ փոխ-առն­չու­թիւն­նե­րից ա­ռա­ջա­ցաւ մի մշա­կոյթ, ո­րին էլ տրո­ւել է հել­լէ­նիս­տա­կան մշա­կոյթ ա­նո­ւա­նու­մը:
­Հա­յաս­տա­նում հել­լէ­նա­կա­նու­թիւ­նը կամ հել­լէ­նա­կան մշա­կոյ­թի շրջա­նը տե­ւել է շուրջ 6 դար.-
ա.- ­Բուն հել­լէ­նիզմ կամ հել­լէ­նա­կան շրջան, ո­րը ընդգր­կում է Ք­րիս­տո­սից ա­ռաջ 3-1 դա­րե­րը:
բ.- ­Յետ-­Հել­լէ­նա­կան շրջան, ո­րը ընդգր­կում է Ք­րիս­տո­սից յե­տոյ 1-3րդ ­դա­րե­րը:
Այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րում հայ ժո­ղո­վուր­դը, հա­ղոր­դա­կից լի­նե­լով յու­նա­կան մշա­կոյ­թին ու գի­տու­թեա­նը, տե­ղա­կան ինք­նա­տիպ գծե­րով ձե­ւա­ւո­րեց հայ­կա­կան հել­լէ­նա­կան մշա­կոյ­թը: Այս­պի­սով, հել­լէ­նիզ­մը մի նոր թափ հա­ղոր­դեց զար­գաց­ման բնա­կա­նոն ըն­թաց­քի մէջ գտնո­ւող ­Հա­յաս­տա­նի մշա­կոյ­թին ու գի­տու­թեա­նը: Ընդգ­ծենք, որ այս պատ­մա­կան փաս­տը իր ար­տա­յայ­տու­թիւնն է գտել ինչ­պէս հայ, այ­պէս էլ յոյն պատ­միչ­նե­րի պատ­մու­թիւն­նե­րում ու աշ­խա­տու­թիւն­նե­րում:
­Հել­լէ­նա­կա­նու­թիւ­նը իր ազ­դե­ցու­թիւնն է թո­ղել մաս­նա­ւո­րա­պէս հա­յոց հո­գե­ւոր մշա­կոյ­թի մի շարք բնա­գա­ւառ­նե­րի վրայ՝ լե­զու եւ գրա­կա­նու­թիւն, թատ­րոն, կրօն եւ պաշ­տա­մունք, գի­տու­թիւն, ճար­տա­րա­պե­տու­թիւն եւ ա­րո­ւեստ: ­Գի­տու­թեան մէջ վա­ղուց ի վեր ու­սում­նա­սիր­ւում են այդ բնա­գա­ւառ­նե­րը եւ առ­կայ է բա­ւա­կա­նի հա­րուստ գրա­կա­նու­թիւն: ­Գի­տա­կան ա­մէն մի նոր ու­սում­նա­սի­րու­թիւն գա­լիս է վերս­տին հաս­տա­տե­լու յոյն եւ հայ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի դա­րա­ւոր ու ազ­գակ­ցա­կան կա­պե­րի ու բա­րե­կա­մու­թեան պատ­մա­կա­նու­թիւնն ու իս­կու­թիւ­նը:
­Հա­յաս­տա­նում հել­լէ­նա­կան մշա­կոյ­թի հնա­գոյն գրա­ւոր վկա­յու­թիւն­նե­րից են նաեւ Ք.ա. 3-1դդ. եւ Ք.ե. 1-4րդ դդ. վե­րա­բե­րեալ վի­մա­կան ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը: ­Քա­նա­կա­կան ա­ռու­մով դրանց թի­ւը մեծ չէ՝ ըն­դա­մէ­նը 16 միա­ւոր: ­Սա­կայն մեծ է դրանց պատ­մա­կան նշա­նա­կու­թիւ­նը եւ մշա­կու­թա­յին ար­ժէ­քը: ­Պատ­մա­կան այս վկա­յագ­րե­րը հիմ­նա­կա­նում էլ յայտ­նա­բե­րո­ւել են պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նի այն բնա­կա­վայ­րե­րում, ո­րոնք հիմ­նո­ւել կամ էլ վե­րա­կա­ռու­ցո­ւել են հել­լէ­նա­կան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում: Դ­րանք տե­ղա­կան ա­ւան­դու­թիւն­նե­րով եւ հել­լէ­նա­կան սկզբունք­նե­րով հիմ­նո­ւած հին ­Հա­յաս­տա­նի Ար­մա­ւիր, ­Տիգ­րա­նա­կերտ, ­Վան, Ար­տա­շատ, ­Վա­ղար­շա­պատ, Ե­րո­ւան­դա­շատ քա­ղաք­ներն են եւ այլ բնա­կա­վայ­րե­րը, ո­րոնց վե­րա­բե­րեալ հայ պատ­միչ­նե­րից բա­ցի մի շարք վկա­յու­թիւն­ներ են պահ­պա­նո­ւել Ստ­րա­բո­նի, Պ­ղու­տար­քո­սի, Ք­սե­նո­ֆո­նի, ­Հե­րո­դո­տո­սի եւ այլ պատ­միչ­նե­րի եր­կե­րում: Ա­ւե­լորդ չէ նկա­տի ու­նե­նալ այն, որ մին­չեւ հայ­կա­կան գրե­րի ի յայտ գա­լը՝ 405-406 թթ., ­Հա­յաս­տա­նում օգ­տա­գոր­ծո­ւել են յու­նա­րէ­նը եւ ա­րա­մե­րէ­նը, ո­րոն­ցից ա­մե­նա­տա­րա­ծո­ւա­ծը ե­ղել է յու­նա­րէ­նը: ­Յու­նա­րէ­նի օգ­տա­գոր­ծու­մը ­Հա­յաս­տա­նում տա­րա­ծո­ւած է ե­ղել յատ­կա­պէս ար­քա­յա­կան գրա­սե­նեա­կում եւ երկ­րի վար­չա­կան կա­ռա­վար­ման բնա­գա­ւա­ռում: Ա­կա­դե­մի­կոս Հ­րա­չեայ Ա­ճա­ռեա­նի ու­սում­նա­սի­րու­թեամբ՝ հա­յոց այ­բու­բե­նի շուրջ 20 տա­ռե­րը վեր­ցո­ւած են յու­նա­րէ­նից: Իսկ հա­յե­րէն բա­ռե­րից ա­ւե­լի քան 900ը հա­յե­րէ­նի են ան­ցել յու­նա­րէ­նից (ամ­բիոն, բաղ­նիք, բար­բա­րոս, բեմ, թատ­րոն, լապ­տեր, կենտ­րոն, ­Կի­րա­կի, կա­մար, մե­տաքս, պնակ, սա­ւան, տո­կոս, քար­տէզ, ե­պիս­կո­պոս, կե­ռաս, կիտ­րոն, բիւ­րեղ, ե­կե­ղե­ցի, ով­կիա­նոս, մե­տաղ ե­ւայլն):
­Հել­լէ­նա­կան շրջա­նում յու­նա­կան գրա­կա­նու­թեան եւ ա­րո­ւես­տի ներ­թա­փան­ցու­մը ­Հա­յաս­տա­նում հիմ­նա­կա­նում կա­պո­ւած էր ­Տիգ­րան 2րդ ­թա­գա­ւո­րի գոր­ծու­նէու­թեան հետ, ո­րի թա­գա­ւո­րու­թեան տա­րի­նե­րին (95-55 թթ., Ք.ա.)։ ­Հա­յաս­տան է մուտք գոր­ծել յու­նա­կան թատ­րո­նը, որ յա­րա­տե­ւել է մին­չեւ Ար­տա­ւազդ 2րդ ­թա­գա­ւո­րի ժա­մա­նակ­նե­րը (55-34 թթ. Ք.ա.)։ ­Յոյն պատ­միչ Պ­ղու­տար­քո­սի վկա­յու­թեամբ («­Լու­կուլ­լոս», 29)՝ ­Տիգ­րան 2րդը ­Տիգ­րա­նա­կեր­տում Ք.ա. 69 թ. կա­ռու­ցել է թատ­րո­նի շէնք եւ յու­նա­կան թատ­րո­նի խմբեր հրա­ւի­րել: Այ­նու­հե­տեւ ­Տիգ­րան 2րդի որ­դին՝ Ար­տա­ւազդ 2րդը, Ար­տա­շատ մայ­րա­քա­ղա­քում հիմ­նե­լով թատ­րոն, ին­քը յու­նա­րէն լե­զո­ւով գրել եւ բե­մադ­րել է մի շարք ող­բեր­գու­թիւն­ներ (Պ­ղու­տար­քոս, «Կ­րու­սոս»): Ար­տա­շա­տի թատ­րո­նում էլ յոյն Եա­սոն Տ­րալ­լա­ցու թա­տե­րա­խում­բը Ք.ա. 53 թ. բե­մադ­րել է Եւ­րի­պի­դէ­սի «­Բա­քո­սու­հի­ներ» ող­բեր­գու­թիւ­նը: Այս փաս­տե­րը խօ­սում են այն մա­սին, որ ­Հել­լէ­նիզ­մի Շր­ջա­նի յոյն դա­սա­կան թատ­րո­նի վեր­ջին բռնկում­նե­րը տե­ղի էին ու­նե­նում Ա­ռա­ջա­ւոր Ա­սիա­յի երկր­նե­րում եւ ­Հա­յաս­տանն այդ շար­քում ու­նե­ցել է իր կա­րե­ւոր տե­ղը:
­Հա­յաս­տա­նի ան­տիկ շրջա­նի յու­շար­ձան­նե­րի պե­ղում­նե­րից յայտ­նա­բե­րո­ւած նիւ­թա­կան մշա­կոյ­թի ի­րե­րի մի մասն ակն­յայ­տօ­րէն կրում են հել­լէ­նա­կան մշա­կոյ­թի ազ­դե­ցու­թիւ­նը: ­Վա­ղար­շա­պա­տի, ­Գառ­նիի, Ար­մա­ւի­րի, Ար­տա­շա­տի եւ հին ­Հա­յաս­տա­նի այլ քա­ղաք­նե­րում ու բնա­կա­վայր­նե­րում վեր­ջին 30-40 տա­րի­նե­րի պե­ղում­նե­րից յայտ­նա­բե­րո­ւած բազ­մա­թիւ կա­ւէ ար­ձա­նիկ­ներն ու խե­ցե­ղէ­նը, դրամ­նե­րը եւ այլ հնա­գի­տա­կան նիւ­թե­րը կեր­տո­ւել են հել­լե­նա­կան մշա­կոյ­թի ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րով եւ կրում են հել­լէ­նա­կա­նու­թեան ակն­յայտ կնի­քը: Օ­րի­նակ՝ ­Տիգ­րան 2րդ­ եւ Ար­տա­ւազդ 2րդ ­թա­գա­ւոր­նե­րի թո­ղար­կած դրամ­նե­րի հա­կա­ռակ ե­րես­նե­րին պատ­կե­րո­ւած են նաեւ ­Հե­րակ­լէ­սի, Ա­թի­նա­սի, ­Զեւ­սի, ­Նի­կէի եւ ­Տի­խե­նի դի­մա­պատ­կեր­նե­րը:
­Հա­յաս­տա­նում ո­րո­շա­կի շրջա­նա­ռու­թեան մէջ են գտնո­ւել նաեւ յու­նա­կան դրամ­նե­րը: Ա­լեք­սանդր ­Մա­կե­դո­նա­ցու շրջա­նում ­Հա­յաս­տա­նում շրջա­նա­ռու­թեան մէջ են գտնո­ւել յատ­կա­պէս ար­ծա­թեայ ու ոս­կեայ դրախ­մա­ներն ու տետ­րադ­րախ­մա­նե­րը: ­Մին­չեւ այժմ յայտ­նա­բե­րո­ւած նմոյշ­նե­րի մի մա­սը կտրո­ւել են ­Հա­յաս­տա­նում, իսկ մի մասն էլ օ­տա­րա­մուտ են՝ այ­սինքն ­Հա­յաս­տան են ներ­մու­ծո­ւել այն երկր­նե­րից, ո­րոնց հետ կա­պեր է ու­նե­ցել ­Հա­յաս­տա­նը: ­Հա­յաս­տա­նում կտրո­ւած յու­նա­կան դրամ­նե­րի վրայ պատ­կե­րո­ւած են ­Ծոփ­քի եւ ­Փոքր ­Հայ­քի՝ ա­ռա­ւե­լա­պէս Ար­տա­շէ­սեան­նե­րի, միա­պե­տու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք ­Տիգ­րան Ա.ի, ­Տիգ­րան ­Բ.ի, Ար­տա­շէ­սի դրամ­ներն են: ­Պե­ղում­նե­րից ի յայտ ե­կած եւ պա­տա­հա­կա­նօ­րէն յայտ­նա­բե­րո­ւած յու­նա­կան դրամ­նե­րից ա­մե­նա­վա­ղա­գոյ­նը Ա. ­Մա­կե­դո­նա­ցու դրախ­մա­ներն ու տետ­րադ­րախ­մա­ներն են, ո­րոնք շրջա­նա­ռու­թեան մէջ են գտնո­ւել Ք.ա. 336-323 թթ.: Ի­րենց ծագ­ման (կտրման) տո­ւեալ­նե­րով դրանք թո­ղար­կո­ւել են ­Մի­լե­տում, ­Բա­բե­լո­նում, Ա­բի­դո­սում եւ այ­լուր: ­Մա­կե­դո­նա­ցու դրամ­նե­րից բա­ցի ­Հա­յաս­տա­նում յայտ­նա­բե­րո­ւել են նաեւ ­Փի­լի­պոս 3րդ Ա­րի­դա­յո­սի, ­Ռո­դո­սեան, ­Սե­լեւ­կեան շրջա­նի (Ք.ա. 175-144 թթ.) դրամ­ներ եւս: ­Հա­յաս­տա­նից բա­ցի յու­նա­կան դրամ­ներ յայտ­նա­բե­րո­ւել են նաեւ Վ­րաս­տա­նում, այժ­մու Ադր­բե­ջա­նում, ­Նա­խի­ջե­ւա­նում, ­Սեւ ծո­վի հիւ­սիս-ա­րեւմ­տեան մա­սե­րում եւ այլ վայ­րե­րում:
­Հայ-յու­նա­կան ազ­գակ­ցա­կան, կրօ­նա­կան կա­պե­րի ու փոխ-առնչու­թիւն­նե­րի բնա­գա­ւա­ռում ա­ռանձ­նա­կի հե­տաքրք­րու­թիւն են ներ­կա­յաց­նում նաեւ եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հին շրջա­նի ա­ռաս­պե­լա­բա­նու­թեան, վի­պա­կան զրոյց­նե­րի, հե­թա­նո­սա­կան աս­տո­ւած­նե­րի պան­թէոն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րը: Օ­րի­նակ՝ հայ­կա­կան հե­թա­նո­սա­կան աս­տո­ւած­նե­րը հա­մադ­րո­ւել են յու­նա­կա­նի հետ: Այս­պէս՝ Ա­րա­մազ­դը ­Զեւ­սի հետ, ­Վա­հագ­նը՝ ­Հե­րակ­լէ­սի, Ա­նա­հի­տը՝ Ա­թէ­նա­սի, ­Տի­րը եւ ­Միհ­րը՝ Ա­պո­ղո­նի, Աստ­ղի­կը՝ Ափ­րո­դի­տէի հետ: Այս­պի­սով՝, թէ­կու­զեւ վե­րը նշո­ւած հա­մա­ռօ­տո­ւած փաս­տերն ան­վե­րա­պա­հօ­րէն վկա­յում են, որ աշ­խար­հի հնա­գոյն ժո­ղո­վուրդ­նե­րի շար­քին դա­սո­ւող հա­յե­րի եւ յոյ­նե­րի քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան եւ մշա­կու­թա­յին փոխ-յա­րա­բե­րու­թիւն­ներն ու բա­րե­կա­մա­կան կա­պե­րը ընդգր­կում են 3 հա­զար տա­րուց ա­ւե­լի ժա­մա­նա­կաշր­ջան, ո­րը վա­ւե­րա­ցո­ւած է եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հին շրջա­նի պատ­միչ­նե­րի եր­կե­րում: Այս փոխ-յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի վառ ա­պա­ցոյց­նե­րից մէկն էլ, ինչ­պէս նշե­ցի, պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նում յայտ­նա­բե­րո­ւած յու­նա­րէն ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներն են: Ս­տո­րեւ՝ շատ հա­մա­ռօտ կեր­պով եւ ցու­ցադ­րա­կան նիւ­թե­րով, կը ներ­կա­յաց­նեմ պատ­մա­կան այդ կա­րե­ւոր վկա­յու­թիւն­նե­րը եւ նրանց յայտ­նա­բեր­ման ու գի­տու­թեան մէջ շրջա­նա­ռու­թեան մէջ դնե­լու պատ­մու­թիւ­նը:

1) Ար­մա­ւի­րի ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը

­Հին ­Հա­յաս­տա­նի Ար­մա­ւիր մայ­րա­քա­ղա­քը գտնւում է Ե­րե­ւան քա­ղա­քից 25-27 քլմ. հե­ռա­ւո­րու­թեան վրայ՝ Ե­րաս­խի ձախ ա­փին, Ա­րա­րա­տեան դաշ­տում։ ­Մով­սէս ­Խո­րե­նա­ցին Ար­մա­ւի­րի հիմ­նադ­րու­մը վե­րագ­րում է ­Հայկ ­Նա­հա­պե­տի թոռ Ա­րա­մա­յի­սին (Ք.ա. 2րդ ­հա­զա­րա­մեա­կից ա­ռաջ)։ Ըստ ա­ւան­դու­թեան՝ «­Հայկ ­Նա­հա­պե­տի թոռ Ա­րա­մա­յի­սը իր բնա­կու­թեան հա­մար տուն է շի­նում գե­տի ա­փին մի բլու­րի վրայ եւ իր ա­նու­նով այն կո­չում է Ար­մա­ւիր, իսկ գե­տի ա­նունն իր թո­ռան՝ Ե­րաս­տի ա­նու­նով դնում է Ե­րասխ»։
Ա­րա­րա­տեան կամ ­Վա­նի թա­գա­ւո­րու­թեան (Ու­րար­տա­կան) շրջա­նում՝ Ք.ա. մօտ 776 թ­.ին, Ար­գիշ­տի Ա­ռա­ջին թա­գա­ւորն այս­տեղ կա­ռու­ցել է բերդ, եւ իր ա­նու­նով այն կո­չել Ար­գիշ­տի­խի­նի­լի, ո­րը գո­րա­տե­ւել է Ք.ա. 8-5րդ ­դա­րե­րում։ Ու­րար­տա­կան պե­տու­թեան ան­կու­մից յե­տոյ Ար­մա­ւի­րը շա­րու­նա­կել է գո­յա­տե­ւել, եւ Ք.ա. 331 թ. դար­ձել Ա­րա­րա­տեան նոր՝ ­Հայ­կա­կան ­Թա­գա­ւո­րու­թեան մայ­րա­քա­ղա­քը: Ք.ա. 189 թ., երբ Ար­տա­շէս Ա.ն ­հիմ­նադ­րեց ­Մեծ ­Հայ­քի թա­գա­ւո­րու­թիւ­նը, Ար­մա­ւի­րը դար­ձաւ նրա մայ­րա­քա­ղա­քը։ Այ­նու­հե­տեւ, Ար­տա­շատ քա­ղա­քի հիմ­նադ­րու­մից յե­տոյ Ար­մա­ւի­րը դա­դա­րում է մայ­րա­քա­ղաք լի­նե­լուց։
Ար­մա­ւի­րը՝ որ­պէս հին աշ­խար­հի նշա­նա­ւոր հնա­վայր, գի­տա­կան աշ­խար­հի ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րի ա­ռար­կայ է դար­ձել 19րդ դ. վեր­ջե­րից սկսած: Այս­տեղ՝ 1911 թ. եւ ա­պա 1927 թ., եր­կու մեծ քա­րե­րի վրայ յայտ­նա­բե­րո­ւել են 8 յու­նա­րէն ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներ, ո­րոնք վե­րա­բե­րում են Ք.ա. 2-1ին դա­րե­րին: Այդ քա­րե­րից մէ­կի վրայ քան­դա­կո­ւած 3 ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներն ա­ռա­ջին ան­գամ 1911 թ. յայտ­նա­բե­րել է ռուս ա­կա­դե­մի­կոս ­Յա. Ս­միռ­նո­վը, ո­րի վե­րա­բե­րեալ 1912 թ. ­Պե­տեր­բուր­գում տո­ւել է յա­տուկ հա­ղոր­դում: ­Ցա­ւօք, այս քա­րը 1945 թ­.ից յե­տոյ ամ­բող­ջու­թեամբ կոտ­րա­տո­ւել է ռուս սահ­մա­նա­պահ զի­նուո­րա­կան­նե­րի կող­մից: Երկ­րորդ քա­րի վրայ քան­դա­կո­ւած 4 ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը 1927 թ. յայտ­նա­բե­րել եւ ու­սում­նա­սի­րել է հնա­գէտ, պատ­մա­կան գի­տու­թիւն­նե­րի դոկ­տոր Սմ­բատ ­Տէր-Ա­ւե­տի­սեա­նը: Այ­նու­հե­տեւ յայտ­նա­բե­րուած այս 7 ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը 1942 թ. հրա­տա­րա­կել է ռուս հե­տա­զօ­տող Ա. ­Բոլ­տո­նո­վը, 1946 թ.՝ ա­կա­դե­մի­կոս ­Յա­կոբ ­Մա­նան­դեա­նը: ­Հե­տա­գայ տաս­նա­մեակ­նե­րում այդ ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րին անդ­րա­դար­ձել են մի շարք ռուս եւ հայ հե­տա­զօ­տող­ներ, ո­րոնց թւում զգա­լի ա­ւանդ ու­նի ռուս հե­տա­զօ­տող Կ. Տ­րե­ւե­րը:
Ար­մա­ւի­րի ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը յայտ­նա­բե­րո­ւել են բա­ւա­կա­նի քայ­քա­յո­ւած վի­ճա­կում: ­Տե­ղը, որ­տեղ գտնո­ւել են այդ եր­կու մեծ քա­րե­րը, հին Ար­մա­ւի­րի հե­թա­նո­սա­կան տա­ճար-սրբա­տե­ղի է ե­ղել: Ար­ձա­նա­գիր այդ քա­րերն ալ գտնո­ւե­լով հին քա­ղա­քի բեր­դի ստո­րո­տում՝ գտնո­ւել են ի­րա­րից 10-12 մ. հե­ռա­ւո­րու­թեան վրայ, ուր հա­ւա­նա­բար ե­ղել է Ար­մա­ւի­րի սօ­սի­նե­րի սուրբ պու­րա­կը, ո­րոնց տե­րեւ­նե­րի սօ­սա­փիւն­նե­րի ներ­քոյ քրմերն ու քրմա­պե­տե­րը գու­շա­կու­թիւն­ներ էին կա­տա­րում:
­Գի­տու­թեան մէջ կար­ծիք կայ, որ Ար­մա­ւի­րի հե­թա­նո­սա­կան տա­ճա­րի սպա­սա­ւոր­նե­րը հա­ւա­նա­բար տե­ղում ապ­րող յոյ­ներ են ե­ղել կամ էլ հել­լէ­նա­ցած տե­ղա­ցի­ներ: Այդ­տեղ դրո­ւած է ե­ղել նաեւ ­Փոքր Ա­սիա­յից բե­րո­ւած Ա­պո­ղո­նի եւ Ար­տե­մի­սի ար­ձան­նե­րը: Այս ա­մէ­նը հիմք է տա­լիս են­թադ­րե­լու, որ Ար­մա­ւի­րում գո­յու­թիւն են ու­նե­ցել Ա­պո­ղո­նին (Ա­րե­ւի) եւ Ար­տե­մի­սին (­Լուս­նի) նո­ւի­րո­ւած տա­ճար­ներ, ին­չը հաս­տատ­ւում է 5րդ դ. պատ­միչ ­Մով­սէս ­Խո­րե­նա­ցու պատ­մու­թեան տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով: Այս­պէս, ­Խո­րե­նա­ցու հա­ղոր­դած տուեալ­նե­րով՝ Ար­տա­շէս 1ին թա­գա­ւորն այդ ար­ձան­ներն Ար­մա­ւի­րից տե­ղա­փո­խել է իր նոր կա­ռու­ցած Ար­տա­շատ քա­ղա­քը:
Ար­մա­ւի­րի ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը ի­րենց բո­վան­դա­կու­թեամբ բա­րո­յա­խօ­սա­կան են եւ պա­րու­նա­կում են տար­բեր գրա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի եւ պաշ­տօ­նա­կան ու­ղերձ­նե­րի հա­տո­ւած­ներ: ­Հա­յա­գէտ, փրո­ֆե­սոր ­Գո­յա­նի կար­ծի­քով՝ այդ ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րից մէ­կը պա­րու­նա­կում է հա­յոց Ար­տա­ւազդ թա­գա­ւո­րի մեզ չհա­սած պոե­մի հա­տո­ւած­նե­րը:
Ըստ ա­կա­դե­մի­կոս Հ. ­Մա­նան­դեա­նի ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րի, յի­շեալ ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը պա­րու­նա­կում են ստո­րեւ շա­րադ­րո­ւող բո­վան­դա­կու­թիւն­նե­րը:

1ին քա­րի 3 ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ները

Ա.- ­Պատ­մա­կա­նօ­րէն 1ին ա­նո­ւա­նո­ւող ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը կազ­մո­ւած է 8 տո­ղից եւ չա­փա­ծոյ է: Ար­ձա­նագ­րու­թեան 1-2 տո­ղե­րում յի­շա­տակ­ւում են Ք.ա. 7րդ դ. յոյն նշա­նա­ւոր բա­նաս­տեղծ, «­Գոր­ծեր եւ օ­րեր» խրա­տա­կան պոե­մի հե­ղի­նակ ­Հե­սիո­դո­սի եւ նրա եղ­բօր ա­նուն­նե­րը:
Բ.- 2րդ­ ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը կազ­մո­ւած է 12 տո­ղից: Այն բո­վան­դա­կում է Ար­տե­միս աս­տո­ւա­ծու­հու դի­մու­մը իր հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րին, որ­պէս­զի կա­լո­ւածք­նե­րի բա­ժա­նու­մը կա­տա­րո­ւի ար­դա­րա­ցի կեր­պով:
Գ.- 3րդ­ ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը կազ­մո­ւած է 5 տո­ղից եւ ու­նի նո­ւի­րա­տո­ւա­կան բո­վան­դա­կու­թիւն: Այս­տեղ խօս­ւում է Եւ­տի­խար­մի­դին­սի նո­ւի­րած 4 ձիե­րի ու կառ­քի, ինչ­պէս եւ մէկ պատ­կե­րի նո­ւի­րա­տո­ւու­թեան մա­սին:

Ար­մա­ւի­րի 2րդ ­քա­րի 4 ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը

Ա.- 1ին ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը ու­նի 11 տող: Այն հա­յոց Ե­րո­ւանդ թա­գա­ւո­րի եղ­բայր, Ար­մա­ւիր քա­ղա­քի տա­ճա­րի քրմա­պետ, ար­մա­ւիր­ցի­նե­րի ­Միթ­րաս թա­գա­ւո­րի դի­մումն է Ե­րո­ւանդ թա­գա­ւո­րին: Այս ար­ձա­նագ­րու­թեամբ՝ ­Միթ­րա­սը իր եղ­բօ­րը մաղ­թում է ա­ռող­ջու­թիւն եւ ա­րեւ­շա­տու­թիւն:
Բ.- 2րդ­ ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը կազ­մո­ւած է 13 տո­ղից: ­Վեր­ջի­նիս տո­ղե­րում ի­րար են յա­ջոր­դում ա­սո­րա­կան-մա­կե­դո­նա­կան օ­րա­ցոյ­ցի 12 ամ­սա­նուն­նե­րը եւ 13րդ ­յա­ւե­լեալ ամ­սա­նու­նը, ինչ­պէս եւ ա­ռող­ջու­թիւն է մաղթ­ւում ինչ որ մէ­կին:
Գ.- 3րդ­ ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը 4 տո­ղից է, որ­տեղ յի­շա­տակ­ւում է ինչ որ տե­ղից ե­կած ­Նու­մե­նիոս յոյ­նի ա­նու­նը:
Ե.- 4րդ­ ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը կազ­մո­ւած է ե­ղել բա­ւա­կա­նի ըն­դար­ձակ, ո­րից մնա­ցել է ըն­դա­մէ­նը 11 տող: Այս­տեղ խօս­ւում է յոյն ­Նու­մի­նո­սի կող­մից Ե­րո­ւանդ վեր­ջին թա­գա­ւո­րի զի­նո­ւոր­նե­րի կող­մից ող­բեր­գա­կան սպա­նու­թեան լու­րը Ե­րո­ւան­դի քրո­ջը՝ թա­գու­հի ­Փի­լա­դել­փո­սին հա­ղոր­դե­լու մա­սին: Ըստ ե­րե­ւոյ­թին այս ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը տա­պա­նա­գիր է եւ բա­ցա­ռո­ւած չէ, որ Ե­րո­ւան­դեան­նե­րի ար­քա­յա­կան գե­րեզ­մա­նա­տու­նը հե­ռու չի ե­ղել այս ար­ձա­նա­գիր քա­րից:

2) ­Կա­րաֆ­տո­ւի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը

Այս ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը յայտ­նա­բե­րո­ւել է 1819 թ.՝ պատ­մա­կան Ուր­միա լճի մեր­ձա­կայ­քում (այժ­մեան Ի­րա­նի Իս­լա­մա­կան ­Հան­րա­պե­տու­թիւն): Այն գտնւում է Ուր­միա լիճ թա­փո­ւող ­Ջա­ղա­տու գե­տի մի­ջին հո­սան­քի ­Սակ­կիզ եւ ­Թախ­տի-­Սու­լէյ­ման լեռ­նա­յին շրջա­նի ­Կա­րաֆ­տու կամ ­Կե­րեֆ­տօ լե­րան վրայ փո­րո­ւած մի ե­ռա­յարկ շի­նու­թիւ­նում, ո­րը հնում, հա­ւա­նա­բար, ամ­րոց է ե­ղել: Այդ շի­նու­թիւ­նը բազ­մա­սե­նեակ է, ու­նի մի շարք մի­ջանցք­ներ եւ հե­տաքր­քիր կա­ռու­ցո­ւածք: ­Ցա­ւօք այդ հե­տաքր­քիր հա­մա­լիրն առ այ­սօր չի ու­սում­նա­սի­րո­ւել ըստ հար­կի: Ն­րա միակ նկա­րագ­րողն անգ­լիա­ցի նշա­նա­ւոր ճա­նա­պար­հորդ ­Կեր ­Պոր­տերն է, որն էլ 1819 թ. այդ հա­մա­լի­րի 9 մ. բարձ­րու­թեան վրայ յայտ­նա­բե­րել է 2 տո­ղա­նոց այս ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը: Այն ա­ռա­ջին ան­գամ՝ ըստ ­Կեր ­Պոր­տե­րի կա­տա­րած գրչան­կա­րի հի­ման վրայ՝ վեր­ծա­նել եւ հրա­տա­րա­կել է Ի. Ֆ­րան­ցը 1853 թ., ա­պա՝ 1876 թ. վե­րըն­թեր­ցել է Գ. ­Կայ­բե­լը: ­Հե­տա­գա­յում ար­ձա­նագ­րու­թեան անդ­րա­դար­ձել են Կ. Տ­րե­ւե­րը եւ այլ հե­տա­զօ­տող­ներ:
Ըստ ­Կեր ­Պոր­տե­րի՝ ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը տե­ղադ­րո­ւած է ե­ղել հա­մա­լի­րի ա­մե­նա­վե­րին սե­նեա­կի մուտ­քի ճա­կա­տին եւ քան­դա­կո­ւել է ­Հե­րակ­լէ­սի յի­շա­տա­կին:
­Պատ­մա­հայր ­Խո­րե­նա­ցու, պատ­միչ Փ. ­Բիւ­զան­դի պատ­մու­թիւն­նե­րում յստակ խօս­ւում է այն մա­սին, որ հին ­Հա­յաս­տա­նում առ­կայ է ե­ղել ­Հե­րակ­լէս-­Վա­հագ­նի պաշ­տա­մուն­քը եւ նրանց պա­տո­ւին բարձ­րա­դիր վայ­րե­րում կա­ռուց­ւում էին տա­ճար­ներ:
­Կա­րաֆ­տո­ւի այս ար­ձա­նագ­րու­թիւնն ա­մե­նայն հա­ւա­նա­կա­նու­թեամբ ա­պա­ցոյց է այն բա­նի, որ այդ վայ­րը ե­ղել է ­Հե­րակ­լէս-­Վա­հագ­նի պաշ­տա­մուն­քի տա­ճար, ուր տե­ղադ­րուած է ե­ղել նաեւ ­Հե­րակ­լէս-­Վա­հագ­նի ար­ձա­նը:
Այս ի­մաս­տով ­Կա­րաֆ­տո­ւի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը ե­զա­կի նշա­նա­կու­թիւն ու­նի եւ եւս մի ան­գամ ա­պա­ցու­ցում է պատ­միչ­ներ Ա­գա­թան­գե­ղո­սի, Մ. ­Խո­րե­նա­ցու եւ Փ. ­Բիւ­զան­դի պատ­մու­թիւն­նե­րի հա­ղոր­դած տե­ղե­կու­թիւն­նե­րի իս­կու­թիւն­նե­րը:

3) ­Գառ­նիի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը

Ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը 1945 թ. ­Հա­յաս­տա­նի այժ­մեան ­Կո­տայ­քի մար­զի ­Գառ­նի գիւ­ղի գե­րեզ­մա­նա­տա­նը յայտ­նա­բե­րել է նկա­րիչ ­Մար­տի­րոս ­Սա­րեա­նը: Այն կազ­մո­ւած է 8 տո­ղից եւ հա­մե­մա­տա­բար լաւ է պահ­պա­նո­ւել եւ այժմ գտնւում է ­Գառ­նի տա­ճա­րի հա­մա­լի­րում: Այս ար­ձա­նագ­րու­թիւնն ա­ռա­ջին ան­գամ 1945 թ. հրա­տա­րա­կել է ազ­գագ­րա­գէտ Ս­տե­փան ­Լի­սի­ցեա­նը, ա­պա 1946 թ­.ին՝ Հ. ­Մա­նան­դեա­նը: ­Հե­տա­գայ տա­րի­նե­րին այս ար­ձա­նագ­րու­թեանն անդ­րա­դար­ձել են Կ. Տ­րե­ւե­րը, Ա. Աբ­րա­հա­մեա­նը, Գ. ­Սարգ­սեա­նը, Բ. Ա­ռա­քե­լեա­նը, Հր. ­Բար­թի­կեա­նը, Ս. Կր­կա­շա­րեա­նը եւ այլ գիտ­նա­կան­ներ:
­Գառ­նիի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը քան­դա­կո­ւել է Ք.ե. 77 թ. եւ պատ­մում է Տր­դատ 1ին թա­գա­ւո­րի (52-88 թթ.) շի­նա­րա­րա­կան գոր­ծու­նէու­թեան մա­սին՝ ­Գառ­նի ամ­րո­ցում պարս­պա­մաս­նե­րի նո­րոգ­ման կամ էլ կա­ռուց­ման ա­ռի­թով:

­Գառ­նիի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը

­Գառ­նիի տա­ճա­րի հա­մա­լի­րում հե­տաքր­քիր յու­շար­ձան է նաեւ բաղ­նի­քի խճան­կա­րը, որն ա­մե­նայն հա­ւա­նա­կա­նու­թեամբ կա­ռու­ցո­ւել է յոյն շի­նա­րար­նե­րի կող­մից:
­Բաղ­նի­քի հան­դեր­ձա­րա­նի խճան­կարն ու­նի Ա­զատ գե­տից հա­ւա­քո­ւած 15 գոյ­նի բնա­կան եւ յղկո­ւած քա­րե­րից գե­ղա­րո­ւես­տօ­րէն ձե­ւա­ւո­րո­ւած պատ­կեր: ­Բազ­մե­րանգ այդ խճան­կա­րը պատ­կե­րում է ծով՝ տար­բեր աս­տո­ւա­ծու­թիւն­նե­րի, ջրա­հար­սե­րի (նե­րե­դի­ներ), ձիու ի­րա­նով ու ձկան վեր­ջա­ւո­րու­թեամբ մարդ, մեծ ու փոքր ձկներ, ձկնոր­սու­թիւն: Խ­ճան­կա­րի կեդ­րո­նա­կան մա­սում՝ հիւ­սա­ծա­պատ շրջա­նա­կի մէջ, պատ­կե­րո­ւած են տղա­մար­դու ու կնոջ կի­սանդ­րի­ներ՝ յու­նա­րէ­նով հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար գրո­ւած է Ով­կիա­նոս եւ ­Թա­լաս­սա: Ով­կիա­նո­սը, ըստ դի­ցա­բա­նու­թեան, հա­մար­ւում է բո­լոր աս­տո­ւած­նե­րի հայ­րը, իսկ ծովն էլ դի­տարկ­ւում՝ որ­պէս գե­ղեց­կու­թեան Ափ­րո­դի­տէի մայ­րը: Այս շրջա­նա­կի վե­րե­ւի մա­սում գրո­ւած է՝ «Ո­չինչ չստա­նա­լով աշ­խա­տե­ցինք» ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը:

4) ­Մա­լա­թիա­յի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը

Այս ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը յայտ­նա­բե­րուել է 1898-99 թթ. Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի ­Մա­լա­թիա­յի ­Վանք գիւ­ղի մեր­ձա­կայ­քից, ո­րը ­Մա­լա­թիա­յից 95 ք.մ. հիւ­սիս է՝ Ա­րաբ­կիր գե­տի լեռ­նանց­քում: ­Յի­շենք, որ ­Վանք հնա­մե­նի գիւ­ղի շրջա­կայ­քում մին­չեւ օրս էլ առ­կայ են մի քա­նի հնա­վայ­րե­րի մնա­ցորդ­ներ եւ մի հին քա­րայր-բնա­կա­տե­ղիի ա­ւե­րակ­ներ:
­Հէնց այդ քա­րայր-բնա­կա­տե­ղիի ա­ւե­րակ­նե­րում էլ 1898-99 թթ. Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տան կա­տա­րած իր ճա­նա­պար­հոր­դա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րի ժա­մա­նակ էլ յայտ­նի ճա­նա­պար­հորդ-հե­տա­զօ­տող ­Լե­ման-­Հաուպ­տը մի լե­րան վրայ՝ 6 մ. բարձ­րու­թիւ­նում, յայտ­նա­բե­րել է յու­նա­րէն այս ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը: ­Վեր­ջինս կազ­մո­ւած է 10 տո­ղից: Այն ա­ռա­ջին ան­գամ հրա­տա­րա­կել է ­Լե­ման-­Հաուպ­տը, ո­րի վե­րածն­մա­նը օգ­նել են Ա. ­Մոմ­սենն ու ­Խիլ­լեր ֆոն-­Գեր­տին­գեն: Ու­սում­նա­սի­րող­նե­րի թո­ւագ­րու­թեամբ ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը Ք.ե. 2րդ ­դա­րի վկա­յու­թիւն է, ո­րը վե­րա­բե­րում է տի­կին Ա­թե­նա­յի­սի դամ­բա­րա­նին: Ար­ձա­նագ­րու­թեան վկայ­մամբ, ո­րի ո­ճը բա­նաս­տեղ­ծա­կան է, Ա­թե­նա­յի­սի մօր ա­նու­նը Ան­տո­նիա է ե­ղել, իսկ դստեր՝ ­Լու­կիա: Են­թադ­րու­թիւն կայ, որ Ա­թե­նա­յի­սը մօր կող­մից հռո­մէա­ցի է ե­ղել, իսկ հօր կող­մից՝ հայ:

5) Էջ­միած­նի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը

­Վա­ղար­շա­պատ-Էջ­միա­ծին քա­ղա­քում այս ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը 1914 թ. յայտ­նա­բե­րո­ւել է պա­տա­հա­կա­նօ­րէն՝ ա­ռո­ւակ փո­րե­լու ժա­մա­նակ: Ըստ բո­վան­դա­կու­թեան՝ այն տա­պա­նա­գիր է եւ կազ­մո­ւած 9 տո­ղից: Ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը վե­րա­բե­րում է հռո­մէա­կան 15րդ ­լե­գէո­նի հրա­մա­նա­տար Է­լի­յա ­Վա­լեն­տին, ո­րը իր ե­րի­տա­սարդ՝ 35ա­մեայ կնոջ՝ Է­լի­յա ­Մակ­սի­մի եւ 10 տա­րե­կան դստեր հա­մար է քան­դա­կել տո­ւել: ­Հա­ւա­նա­բար Է­լի­յա ­Մակ­սի­մը եւ դստե­րը միա­ժա­մա­նակ վախ­ճա­նո­ւել են ինչ-որ հի­ւան­դու­թիւ­նից կամ էլ դժբախտ պա­տա­հա­րից։
Ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը քան­դա­կո­ւած է տուֆ քա­րի վրայ եւ թո­ւագր­ւում է Ք.ե. 2րդ դ. երկ­րորդ կէ­սով: Այն 1ին ան­գամ 1915 թ. հրա­տա­րա­կել է Մ. ­Րոս­տով­ցե­ւը եւ ա­պա 1935 թ. Ս. ­Ժե­բե­լե­ւը: ­Հե­տա­գա­յում այս ար­ձա­նագ­րու­թեա­նը անդ­րա­դար­ձել են Բ. Ա­ռա­քե­լեա­նը, Կ. Տ­րե­ւե­րը եւ այլ հե­տա­զօ­տող­ներ:

6) Ա­րե­նիի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը

­Վե­րը նշո­ւած ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նում յի­շա­տա­կո­ւող հռո­մէա­կան 15րդ ­լե­գէո­նի հրա­մա­նա­տար Է­լի­յա (Է­մի­լիոս) ­Վա­լեն­տին է վե­րա­բե­րում նաեւ 1978 թ. Ե­ղէգ­նա­ձո­րի շրջա­նի Ա­րե­նի գիւ­ղից յայտ­նա­բե­րո­ւած ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը եւս: Այս ար­ձա­նագ­րու­թեան քա­րը ի­րե­նից ներ­կա­յաց­նում է ոչ-մեծ մի զո­հա­սե­ղան եւ իր վրայ ու­նի 6 տո­ղից կազ­մո­ւած ար­ձա­նագ­րու­թիւն: Այն ա­ռա­ջին ան­գամ 1989 թ. հրա­տա­րա­կել է հնա­գէտ Ֆ. ­Տէր-­Մար­տի­րո­սո­վը: Ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը թո­ւագր­ւում է Ք.ե. 163-164 թթ. եւ հա­ւա­նա­բար վե­րա­բե­րում է ­Վա­լեն­տի յաղ­թա­նակ տա­նե­լուն, ո­րը իր լե­գէո­նով ­Հա­յաս­տա­նում ե­ղել է Ք.ե.160ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին:

7) Ա­պա­րա­նի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը

Այժ­մեան ­Հա­յաս­տա­նի Ա­պա­րա­նի տա­րա­ծաշր­ջա­նի տա­րած­քից այս ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը յայտ­նա­բե­րել է ­Գա­րե­գին ­Կա­թո­ղի­կոս ­Յով­սէ­փեա­նը 1908 թ.: Այն այժմ պահ­պան­ւում է ­Հա­յաս­տա­նի պատ­մու­թեան պե­տա­կան թան­գա­րա­նում: Ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը կազ­մո­ւած է 9 տո­ղից, որն ա­ռա­ջին ան­գամ 1911 թ. հրա­տա­րա­կել է ռուս գիտ­նա­կան Մ. ­Րոս­տով­ցե­ւը: Ար­ձա­նագ­րու­թեան տեքս­տը (գրու­թիւ­նը) պար­զա­բա­նում է, որ հա­յոց Տր­դատ 2րդ ­թա­գա­ւո­րը հո­ղեր է նո­ւի­րա­բե­րել ­Նիգ գա­ւա­ռի (այժմ՝ Ա­պա­րա­նի շրջան) իշ­խա­նա­կան Գն­դու­նի տոհ­մին: ­Հա­շո­ւի առ­նե­լով, որ Տր­դատ 2րդը կամ Տր­դատ ­Մե­ծը թա­գա­ւո­րել է 217-222 թթ., ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը եզ­րա­կաց­րել են, որ այս ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը նշո­ւած տա­րի­նե­րի յի­շա­տա­կա­գիր է:

8) ­Տիգ­րա­նա­կեր­տի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը

­Պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նի Աղձ­նիք գա­ւա­ռում ­Տիգ­րան 2րդ ­թա­գա­ւո­րի կող­մից Ք.ա. 77 թ. հիմ­նադ­րած քա­ղա­քի հին մուտ­քի պա­րիսպ­նե­րից մէ­կի շա­րո­ւած­քում՝ 8 քա­րե­րի վրայ, պահ­պա­նո­ւել է մի ըն­դար­ձակ յու­նա­րէն ար­ձա­նագ­րու­թիւն եւս:
Այն ա­ռա­ջին ան­գամ 19րդ դ. կէ­սե­րին տե­սել է Բ. ­Թէյ­լո­րը, ա­պա՝ 1898-99 թթ­.ին ­Լե­ման-­Հաուպ­տը: Այս ըն­դար­ձակ ար­ձա­նագ­րու­թեան մի մա­սը պարս­պի նո­րո­գում­նե­րի ժա­մա­նակ կամ այլ հան­գա­մանք­նե­րում կո­րել է, իսկ մնա­ցած մասն էլ վե­րա­տե­ղադ­րուել է պա­տի շա­րո­ւած­քում:
Ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը ­Լե­ման-­Հաուպ­տի կող­մից գրչան­կա­րո­ւել է, ինչ­պէս եւ վե­րին շար­քի հա­տո­ւա­ծից հա­նո­ւել է էս­տամ­պաժ:
­Տիգ­րա­նա­կեր­տի ար­ձա­նագ­րու­թեան վեր­ծան­մամբ զբա­ղո­ւել են հմուտ մաս­նա­գէտ­ներ Ֆ. ­Խիլ­լեր ֆոն-­Գերտ­րին­գը, Տ. ­Նիլ­դե­կը, Ու. ­Վի­լա­մո­բից-­Մել­լեն­դոր­ֆը, Վ. ­Դիր­տեն­բեր­գե­րը, Կ. Տ­րե­ւե­րը եւ ու­րիշ­նե­րը:
Ու­սում­նա­սի­րող­նե­րի կար­ծի­քով՝ այս ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը քան­դա­կո­ւել է մօ­տա­ւո­րա­պէս Ք.ե. 372 թ. եւ վե­րա­բե­րում է հա­յոց ­Պապ թա­գա­ւո­րին (370-374 թթ.) եւ վե­րա­բե­րում է պար­սիկ ­Շա­պուհ 2րդի դէմ ­Ձի­րա­ւի ճա­կա­տա­մար­տում հա­յե­րի տա­րած յաղ­թա­նա­կից յե­տոյ: Այն իր բո­վան­դա­կու­թեամբ հրո­վար­տակ է եւ ուղ­ղո­ւած է ­Տիգ­րա­նա­կերտ քա­ղա­քի բնակ­չու­թեա­նը:

9) Հ­ռո­մի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը

Այս ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը յայտ­նա­բե­րուել է Հ­ռո­մում՝ 16րդ դ. վեր­ջե­րին եւ վե­րա­բե­րում է հա­յոց ­Բա­կուր Ար­շա­կու­նի թա­գա­ւո­րին, ո­րը հա­յոց թա­գա­ւոր է ե­ղել 161-163 թթ.: Այն կազ­մո­ւած է 10 տո­ղից եւ ­Բա­կուր թա­գա­ւո­րի սար­կո­ֆագ-տա­պա­նի ար­ձա­նագ­րու­թիւնն է: Ար­ձա­նագ­րու­թեան տո­ւեալ­նե­րով ­Բա­կուր թա­գա­ւո­րը վախ­ճա­նո­ւել եւ թա­ղո­ւել է Հ­ռո­մում: Այն ա­ռա­ջին ան­գամ 1602 թ. հրա­տա­րա­կել է բա­նա­սէր Ի. Ս­կա­լի­գե­րը:

10) ­Դա­խովս­կի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը

­Բա­կուր թա­գա­ւո­րին պէտք է վե­րագ­րել նաեւ ­Ռու­սաս­տա­նի ­Մայ­կո­պի շրջա­նի ­Դա­խովս­կի կա­յա­րա­նի տա­րած­քից 1934-35 թթ. յայտ­նա­բե­րո­ւած ար­ծա­թեայ թա­սը, ո­րի վրայ յու­նա­րէն քան­դա­կո­ւել է «­Բա­կուր թա­գա­ւո­րից» մա­կագ­րու­թիւ­նը: Այս թա­սը ա­մե­նայն հա­ւա­նա­կա­նու­թեամբ պատ­րաս­տո­ւել է Ք.ե. 161-163 թթ.՝ ­Բա­կու­րի թա­գա­ւո­րու­թեան տա­րի­նե­րին եւ նո­ւի­րո­ւել է ինչ որ մէ­կին:
Ա­հա ­Հա­յաս­տա­նի հել­լէ­նա­կան շրջա­նի այն ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք յայտ­նա­բե­րո­ւել են մին­չեւ այ­սօր: Այս ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րից բա­ցի ­Հա­յաս­տա­նի վաղ միջ­նա­դա­րի մի քա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րի վրայ եւս պահ­պա­նո­ւել են մի քա­նի հա­մա­ռօտ՝ մէկ-եր­կու բա­ռից կազ­մո­ւած յու­նա­րէն ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներ եւս, ո­րոնք վե­րա­բե­րում են 5-7րդ ­դա­րե­րին:
­Վեր­ջին­ներս Էջ­միած­նի ­Մայր տա­ճա­րի, ­Զո­ւարթ­նո­ցի, Ա­ւա­նի տա­ճար­նե­րի վրայ պահ­պա­նո­ւած ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներն են: 1251 թ. քան­դա­կո­ւած մէկ այլ ար­ձա­նագ­րու­թիւն էլ յայտ­նի է Ա­նի մայ­րա­քա­ղա­քի ­Տիգ­րան ­Հո­նեն­ցի կամ Ս. Գ­րի­գոր ­Լու­սա­ւո­րիչ ե­կե­ղե­ցուց: 17րդ դ. մէկ հա­մա­ռօտ ար­ձա­նագ­րու­թիւն էլ գտնո­ւել է պատ­մա­կան ­Նա­խի­ջե­ւա­նի ­Գողթն գա­ւա­ռի Ա­գու­լիս քա­ղա­քի հռչա­կա­ւոր Ս. ­Թով­մա վան­քի տա­ճա­րում:

* * *

Խօ­սե­լով ­Հա­յաս­տա­նում յու­նա­կան գա­ղու­թի մա­սին, պէտք է ար­ձա­նագ­րենք, որ այն գո­յու­թիւն է ու­նե­ցել հնա­գոյն ժա­մա­նակ­նե­րից ի վեր: ­Ցա­ւօք, յու­նա­կան գա­ղու­թի ձե­ւա­ւոր­ման, բնակ­չու­թեան թո­ւա­քա­նա­կի եւ տե­ղա­բաշ­խուա­ծու­թեան վե­րա­բե­րեալ պատ­մա­կան աղ­բիւր­նե­րում քիչ տե­ղե­կու­թիւն­ներ են պահ­պա­նո­ւել: Այս ուղ­ղու­թեամբ, կար­ծում եմ, թէ՛ յոյն եւ թէ հայ մաս­նա­գէտ­նե­րի ա­նե­լիք­նե­րը դեռ եւս շատ են: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, հայ­կա­կան եւ յու­նա­կան պատ­միչ­նե­րի եր­կե­րում պահ­պա­նո­ւած տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը թոյլ են տա­լիս վստա­հօ­րէն պնդե­լու, որ պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քում դա­րեր շա­րու­նակ սի­րով ու հա­րե­ւա­նու­թեամբ, բա­րե­կա­մա­կան ու ազ­գակ­ցա­կան մի շարք կա­պե­րով բնա­կո­ւել են մի քա­նի հա­րիւր հա­զար­նե­րից անց­նող յոյն բնակ­չու­թիւն:
­Յոյ­նե­րը ­Հա­յաս­տա­նում զան­գո­ւա­ծա­յին բնա­կու­թիւն են հաս­տա­տել հա­ւա­նա­բար Ա­լեք­սանդր ­Մա­կե­դո­նա­ցու ժա­մա­նակ­նե­րից՝ դէ­պի Ա­րե­ւելք եւ ­Փոքր Ա­սիա, այդ թւում նաեւ ­Հա­յաս­տան կա­տա­րած նրա ար­շա­ւանք­նե­րի ըն­թաց­քում: Այ­նու­հե­տեւ պատ­մու­թիւ­նից յայտ­նի է, որ Ք.ա. 1ին դ. ­Տիգ­րան 2րդ ­հա­յոց թա­գա­ւո­րը յու­նա­կան քա­ղաք­նե­րից ­Հա­յաս­տան է տե­ղա­փո­խել շուրջ 500 հա­զար յոյ­նե­րի, ո­րոնց թւում կա­յին նաեւ ար­հես­տի ու ա­րո­ւես­տի, գի­տու­թեան մար­դիկ: Օ­րի­նակ, ­Տիգ­րան 2րդի ար­քու­նի­քում է բնա­կո­ւել յոյն փի­լի­սո­փայ, քա­ղա­քա­գէտ եւ պատ­միչ ­Մետ­րո­դո­րոս Ս­կեպ­սիա­ցին (մա­հա­ցել է 70 թ.), ո­րի մա­սին տե­ղե­կու­թիւն­ներ կան Ստ­րա­բո­նի, ­Ցի­ցե­րո­նի, Պ­ղու­տար­քո­սի պատ­մու­թիւն­նե­րում: Ս­րա եր­կե­րից յայտ­նի են «­Տիգ­րա­նի մա­սին», «­Սո­վո­րու­թիւն­նե­րի մա­սին», «Ա­լեք­սանդ­րի մա­սին» պատ­մու­թիւն­նե­րը եւ այլ աշ­խա­տու­թիւն­ներ:
­Հայ եւ յոյն պատ­միչ­նե­րի եր­կե­րում պահ­պա­նո­ւած տե­ղե­կու­թիւն­նե­րի հի­ման վրայ վստա­հօ­րէն կա­րե­լի է ա­սել, որ յու­նա­կան մե­ծա­քա­նակ բնակ­չու­թիւն է բնա­կո­ւել Ար­մա­ւիր, ­Տիգ­րա­նա­կերտ, ­Նա­խի­ջե­ւան, ­Վան քա­ղաք­նե­րում եւ ­Հա­յաս­տա­նի այլ բնա­կա­վայր­նե­րում: ­Հա­զա­րա­ւոր յոյ­ներ դա­րեր շա­րու­նակ, մաս­նա­ւո­րա­պէս վեր­ջին 200 տա­րում, հայ ժո­ղովր­դի հետ շա­րու­նակ կրել են նրան վի­ճա­կո­ւած դա­ռը ճա­կա­տա­գի­րը: ­Յու­նա­կան գա­ղու­թը ­Հա­յաս­տա­նում կրկին բազ­մա­մարդ է դար­ձել թուր­քա­կան բռնա­տի­րու­թիւ­նից խու­սա­փած պոն­տա­կան յոյ­նե­րի հա­շուին, ո­րոնց մի զգա­լի մասն առ այ­սօր էլ բնակ­ւում է այժ­մեան ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նում:
Օս­մա­նեան վայ­րագ տի­րա­պե­տու­թեան ժա­մա­նակ՝ եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը կեան­քի էին կո­չում դա­րա­ւոր բա­րե­կա­մու­թիւ­նը եւ թուր­քե­րի դէմ միա­սին պայ­քա­րե­լու գա­ղա­փա­րը: Օ­րի­նակ, 1645-1669 թթ. Կ­րե­տէ կղզու պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ բա­ղի­շե­ցի ­Մահ­տե­սի ­Շահ­մու­րա­դը Ֆ­րան­սիա­յի ար­քու­նի­քում մեծ աշ­խա­տանք­ներ էր ձեռ­նար­կել եւ ­Լու­դի­վի­կոս 14րդ ­թա­գա­ւո­րին ջա­նում էր հա­մո­զել, որ­պէս­զի ­Թուր­քիա­յի տա­րած­քում բնա­կո­ւող յոյ­նե­րին ու հա­յե­րին օգ­նու­թիւն ցու­ցա­բե­րի թուր­քա­կան լու­ծը թօ­թա­փե­լու: Իսկ 18րդ դ. 2րդ ­կէ­սե­րին յոյն ժո­ղովր­դի լու­սա­ւոր դէմ­քե­րից մէ­կը՝ ­Ռե­գաս ­Ֆե­րեոս ­Վե­լես­տին­լի­սը յոյն ժո­ղովր­դի ա­զա­տու­թեան ու­ղուն նո­ւի­րած իր «­Ռազ­մա­կան եր­գում», որ­պէս անհ­րա­ժեշտ ծրագ­րի, ի­րա­ւա­ցիօ­րէն գրել է.-
«­Բուլ­ղա­րա­ցի­ներ, ալ­բա­նա­ցի­ներ, հա­յեր եւ յոյ­ներ, սե­ւեր ու սպի­տակ­ներ, միա­հա­մուռ ա­ւիւ­նով ա­զա­տու­թեան հա­մար սուր կա­պէք»: Այս տո­ղե­րը կար­ծէք այ­սօր են գրո­ւել եւ ար­դիա­կան են՝ ­Կիպ­րո­սի ու Ար­ցա­խի, Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագրման հա­մար: ­Հայ­կա­կան ­Մեծ Ե­ղեռ­նի ըն­թաց­քում՝ 1915 թ., հա­յե­րի հետ միա­սին սրի մատ­նո­ւե­ցին նաեւ բազ­մա­քա­նակ յոյ­ներ: Աբ­դուլ ­Հա­մի­դի, ա­պա 1915 թ. Ե­ղեռ­նի եւ 1922 թ. Զ­միւռ­նիա­յի ա­ղէ­տից յե­տոյ, բազ­մա­թիւ հայ ըն­տա­նիք­ներ՝ շուրջ 100 հա­զար հա­յու­թիւն, ա­պաս­տան են գտել ­Յու­նաս­տա­նում:
­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նում, ըստ տե­ղա­բաշ­խո­ւա­ծու­թեան, 19րդ դ. սկզբնե­րից յոյ­նե­րը բնակ­ւում են ­Լո­ռի մար­զի Ախ­թա­լա, ­Շամ­լուղ, ­Մա­դան գիւ­ղե­րում, Ե­րե­ւան, Ա­լա­վեր­դի, Հ­րազ­դան քա­ղաք­նե­րում, Ս­տե­փա­նա­ւա­նի տա­րա­ծաշր­ջա­նի ­Յաղ­դան, Հ­րազ­դա­նի ­Հան­քա­ւան գիւ­ղե­րում եւ այլ բնա­կա­վայր­նե­րում: ­Մօ­տա­ւոր հաշ­ւում­նե­րով՝ այդ բնա­կա­վայր­նե­րում մին­չեւ 1989-90 թթ. յոյ­նե­րի թի­ւը հաս­նում էր շուրջ 21-22 հա­զա­րի: ­Վեր­ջին մի քա­նի տա­րի­նե­րում այդ թո­ւա­քա­նա­կի մեծ մա­սը ­Հա­յաս­տա­նից՝ յու­նա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան ծրագ­րով հայ­րե­նա­դար­ձո­ւել է ­Յու­նաս­տան, իսկ մի մասն էլ տե­ղա­փո­խո­ւել է ­Ռու­սաս­տան եւ այլ վայ­րեր: ­Յոյ­նե­րի մի փոքր թո­ւա­քա­նակ էլ 19րդ դ. սկզբնե­րից բնակ­ւում է Ար­ցա­խի ­Մեհ­մա­նա գիւ­ղում, ո­րոնց մի մասն էլ է հայ­րե­նա­դար­ձո­ւել ­Յու­նաս­տան:
Այժմ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նում յոյ­նե­րի թի­ւը հա­ւա­նա­բար չի անց­նում 5-6 հա­զա­րից: ­Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը, ­Յու­նաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս ­Հա­յաս­տա­նում ­Յու­նաս­տա­նի դես­պա­նու­թեան հետ հա­մա­տեղ, մի շարք ծրագ­րեր են ի­րա­կա­նաց­նում յու­նա­կան գա­ղու­թի դրու­թիւ­նը բա­րե­լա­ւե­լու ուղ­ղու­թեամբ: 1993 թ. ­Յու­նի­սից Ե­րե­ւա­նում գոր­ծում է «­Հայկ-­Զեւս» հայ-յու­նա­կան հա­սա­րա­կա­կան-մշա­կու­թա­յին ա­սո­ցիա­ցիան (ըն­կե­րակ­ցու­թիւ­նը): 1991 թ­.ից նման՝ «­Մա­նես» ա­նո­ւա­նու­մով, ա­սո­ցիա­ցիա է գոր­ծում նաեւ Ա­լա­վեր­դի քա­ղա­քում: 1994 թ­.ից հայ-յու­նա­կան բա­րե­կա­մու­թեան կենտ­րոն է գոր­ծում նաեւ Ար­ցա­խի ­Մեհ­մա­նա գիւ­ղում: Այս հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի նպա­տա­կը հայ-յու­նա­կան մշա­կու­թա­յին կա­պե­րի զար­գա­ցումն ու ամ­րապն­դումն է:
Ծ­րագր­ւում է նաեւ ա­ռա­ջի­կա­յում Ե­րե­ւա­նում բա­ցե­լու յու­նա­կան թե­քու­մով դպրոց եւ մշակ­ւում են այլ ծրագ­րեր: ­Կար­ծում եմ, որ մենք՝ հայ եւ յոյն մշա­կոյ­թի ու գի­տու­թեան գոր­ծիչ­ներս, ըստ ա­մե­նայ­նի ու հնա­րա­ւո­րինս պէտք է ա­ջակ­ցենք այս եւ այլ նմա­նա­տիպ ծրագ­րե­րի ի­րա­գործ­մա­նը, ո­րոնք էլ ա­ւե­լի կ­՚ամ­րապն­դեն հայ-յու­նա­կան դա­րա­ւոր մշա­կու­թա­յին ու բա­րե­կա­մա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը: