Հայաստանի ամէնէն գեղեցիկ յունական եկեղեցին

­Նի­կո­լայ ­Նի­կո­լա­յի­դիս
Ե­րե­ւա­նի «­Պոն­տի» յու­նա­կան հա­մայն­քի ե­րի­տա­սարդ թե­ւի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ

Ա­գա­պի ­Խուր­շու­դեան
Ե­րե­ւա­նի «­Պոն­տի» յու­նա­կան հա­մայն­քի մշա­կոյ­թի գծով տե­ղա­կալ

Հ­նա­դա­րեան ­Հա­յաս­տա­նում չկայ մի տեղ, մի ան­կիւն, որ չու­նե­նայ պատ­մա­կան հա­րուստ ան­ցեալ ու կա­րե­ւոր նշա­նա­կու­թիւն: Երկ­րի հա­րաւ-ա­րե­ւե­լեան մա­սում, լեռ­նե­րի մի­ջեւ, նեղ ա­րա­հե­տով հո­սող Ող­ջի գե­տի վե­րին հո­սան­քում է գտնւում ­Սիւ­նեաց աշ­խար­հի կենտ­րոն ­Կա­պան (­Ղա­փան) քա­ղա­քը, ո­րը՝ ու­նե­նա­լով հե­տաքր­քիր աշ­խար­հագ­րա­կան դիրք, միա­ձու­լո­ւած է բնու­թեա­նը, գտնո­ւե­լով ան­տա­ռի մէջ: Ա­հա այս ան­զու­գա­կան բնու­թեան գրկում ժա­մա­նա­կին ի­րենց հետքն են թո­ղել յոյ­նե­րը, ո­րոնք XIX դա­րում ե­ղել են ­Կա­պա­նի նշա­նա­ւոր հան­քար­դիւ­նա­բե­րող­նե­րը:
XVIII դա­րի 60ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին Վ­րաց ­Հե­րակլ Բ. թա­գա­ւո­րի հրա­ւէր­ով, «ար­խի­մե­տա­լուրգ» ­Թէո­դո­րոս ­Խա­ջի­ֆո­տո­վի ա­ռաջ­նոր­դու­թեամբ՝ լեռ­նար­դիւ­նա­բե­րող 800 յոյն ըն­տա­նիք ­Պոն­տոս երկ­րա­մա­սից, հիմ­նա­կա­նում՝ Ար­գի­րու­պո­լիս (­Գիւ­մուշ­խա­նէ) քա­ղա­քից, ինչ­պէս նաեւ ­Կա­րի­նից (Էրզ­րու­մից), տե­ղա­փոխ­ւում են ­Հա­յաս­տա­նի հիւ­սիս՝ պղնձի, ար­ծա­թի, ոս­կու հան­քե­րը օգտա­գոր­ծե­լու նպա­տա­կով: XIX դա­րի սկզբին յոյն հան­քա­փոր­նե­րի մի մասն անց­նում է ­Սիւ­նիք՝ ­Կա­պա­նին յա­րա­կից տա­րածք, որ­տեղ նրանք գոր­ծար­կում են լեռ­նար­դիւ­նա­հա­նող պղնձա­ձու­լա­կան գոր­ծա­րան­ներ: Դ­րա­նից ա­ռա­ջի­նը Ող­ջի գե­տի ձախ ա­փին 1857 թ. բա­ցո­ւած ­Հա­լի­ձո­րի գոր­ծա­րանն էր, ո­րը աշ­խա­տեց մին­չեւ 1910 թ.: Իսկ երկ­րոր­դը ­Կա­պա­նից հիւ­սիս 6 ք.մ. հե­ռա­ւո­րու­թեան վրայ ­Սա­յադ լե­րան մօտ ­Կա­ւար­տի գոր­ծա­րանն էր, ո­րը գոր­ծեց 1850-1918 թթ., ըն­դո­րում 1871 թ. գոր­ծա­րա­նը տե­ղա­փո­խո­ւել էր Ող­ջի գե­տի ա­փին: ­Կա­ւար­տի գոր­ծա­րանն իր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թեամբ գրա­ւում էր երկ­րորդ տե­ղը, իսկ նշեալ եր­կու գոր­ծա­րան­նե­րում 1846 թ. դրու­թեամբ աշ­խա­տում էին ­Պոն­տո­սից տե­ղա­փո­խո­ւած 150 յոյն հան­քա­գործ­ներ: ­Յոյ­նե­րը գոր­ծար­կում էին նաեւ մօ­տա­կայ ­Կա­տար գիւ­ղի պղնձա­հան­քե­րը, իսկ ­Նո­րա­շէ­նիկ գիւ­ղի մօտ յոյն ­Լա­զա­րեւ եղ­բայր­նե­րը բա­ցել էին ­Լա­զա­րե­ւեան գոր­ծա­րա­նը, որ­տեղ աշ­խա­տող­նե­րի քա­նա­կը հաս­նում էր 100-185 հո­գու:
Ուղ­ղա­փառ յոյ­նե­րը, ապ­րե­լով հա­յոց լեռ­նաշ­խար­հում, հիմ­նե­ցին հո­գե­ւոր-մշա­կու­թա­յին կա­ռոյց­ներ, ո­րոնք պատ­մու­թեան լուռ վկա­ներ են, քա­րա­կերտ տա­րեգ­րու­թիւն­ներ…
­Մաս­նա­գէտ­նե­րի գնա­հատ­մամբ, այդ կա­ռոյց­նե­րից իւ­րօ­րի­նակ եւ մե­ծար­ժէք է ­Կա­ւար­տի յու­նա­կան ­Սուրբ ­Խա­րա­լամ­պոս ե­կե­ղե­ցին: Այն կա­ռու­ցո­ւել է 1861-1865 թթ. ­Կա­պա­նից 5-6 ք.մ. հե­ռա­ւո­րու­թեամբ, Որ­սա­սար լե­րան բար­ձուն­քի վրայ, ­Բաշ­քենդ («Գլ­խա­ւոր գիւղ») յու­նաբ­նակ գիւ­ղում, որ­տեղ բնակ­ւում էին 128 յոյն պղնձա­գործ­ներ՝ ­Խա­րա­լապ­մոս ­Կուն­դու­րո­վի եւ նրա վեց եղ­բայր­նե­րի գլխա­ւո­րու­թեամբ: ­Ցա­ւօք, քիչ բան է յայտ­նի ­Խա­րա­լամ­պո­սի մա­սին: ­Գի­տենք, որ նա էր եօ­թը եղ­բայր­նե­րից ա­ւա­գը, քա­նի որ, ել­նե­լով Հ.Հ. Ազ­գա­յին Ար­խի­ւում պա­հո­ւող տո­ւեալ­նե­րից (ֆոնդ 47, ցու­ցակ 2, գործ 351), նրա կին Ե­լե­նան 1883 թ. մա­հա­ցել է 88 տա­րե­կա­նում եւ թա­ղուել ե­կե­ղե­ցուն կից գե­րեզ­մա­նա­տա­նը: ­Խա­րա­լամ­պո­սը ­Հա­յաս­տան էր ե­կել Ար­գի­րու­պոլ­սի շրջա­նի Կ­րոմն ա­ւա­նից, աշ­խա­տել ­Զան­գե­զու­րի, Ա­գա­րա­կի հան­քե­րում ու պնղձա­ձու­լա­կան գոր­ծա­րա­նում, յե­տոյ՝ ­Քա­ջա­րա­նի գոր­ծա­րա­նում: ­Խա­րա­լա­պո­սը գլխա­ւո­րում էր ­Կա­ւար­տի պղնձա­ձու­լա­րա­նը եւ հէնց նա է ե­ղել Սբ. ­Խա­րա­լա­պոս ե­կե­ղե­ցու շի­նա­րա­րու­թեան հո­վա­նա­ւո­րը, ինչի մա­սին վկա­յում է ե­կե­ղե­ցու շի­նա­րա­րա­կան ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը՝ փո­րագ­րո­ւած ռու­սե­րէն լե­զո­ւով: Դժ­բախ­տա­բար, ար­ձա­նագ­րու­թիւնն ըն­կել է իր տե­ղից ու բա­ւա­կա­նին վնա­սո­ւել: Այժմ այն պահ­պան­ւում է ­Կա­պա­նի երկ­րա­գի­տա­կան թան­գա­րա­նում: Ար­ձա­նագ­րու­թեան վեր­ծա­նու­մը լու­սա­բա­նում է տա­ճա­րի կա­ռուց­ման հե­տե­ւեալ ման­րա­մաս­նե­րը.
«Փրկ­չա­կան 1865 թո­ւա­կա­նին՝ հա­մայն ­Ռու­սիոյ ինք­նա­կալ Ա­լեք­սանդր Բ. ­Կայ­սեր թա­գա­ւո­րու­թեան ժա­մա­նակ, ­Կով­կա­սի փո­խար­քայ մեծն իշ­խան ­Մի­խա­յիլ ­Նի­կո­լայե­ւի­չի, Վ­րաս­տա­նի փո­խա­նորդ գե­րաշ­նորհ Եւ­լո­գիոս Ար­քե­պիս­կո­պո­սի օ­րօք, տա­ճարն այս կա­ռու­ցո­ւեց յա­նուն սրբա­զան մար­տի­րոս ­Խա­րա­լամ­պո­սի, ­Կա­ւար­տի պղնձա­ձու­լա­կան գոր­ծա­րա­նի կից, ­Թուր­քիա­յի Գ­յու­մուշ­խա­նէ փա­շա­յու­թեան Կ­րոմն տե­ղան­քի բնա­կիչ ­Խա­րա­լամ­պոս ­Կուն­դու­րո­վի հո­վա­նա­ւո­րու­թամբ, ո­րը գլուխն է այս… »:
Ե­կե­ղե­ցին խա­չա­ձեւ գմբէ­թա­ւոր շի­նու­թիւն է՝ կա­ռու­ցո­ւած ոչ տե­ղա­կան մուգ դարչ­նա­գոյն տու­ֆա­քա­րի (քա­րա­ցած հրաբ­խա­յին ա­պա­կու եւ պեմ­զա­յի մո­խիր) եւ բա­զալ­տի (հրաբ­խա­յին դի­մաց­կուն ա­պար) հա­մադ­րու­մով, ար­տա­քին մա­սում սրբա­տաշ քա­րեր են: ­Քի­ւե­րի, պա­տու­հան­նե­րի բա­ցո­ւածք­նե­րի շրջա­նակ­նե­րի հա­մար օգ­տա­գոր­ծո­ւած են սպի­տա­կա­դեղ­նա­ւուն կրա­քա­րեր՝ ստեղ­ծե­լով հե­տաքր­քիր գու­նա­յին ե­րանգ: Գմ­բէ­թի թմբուկն ու­թա­նիստ է, իսկ ծած­կը ե­ղել է կորն­թարդ-սլա­ցիկ՝ պա­տո­ւած լի­նե­լով պղնձէ թի­թեղ­նե­րով: ­Տա­ճարն ու­նե­ցել է կղմինտ­րէ երկ­լանջ տա­նիք: ­Չորս ան­կիւն­նե­րում ու­նե­ցել է փոքր գմբէթ­ներ: Ա­րեւմ­տեան մա­սում կրկնա­յարկ զան­գա­կա­տունն է, ո­րի աշ­տա­րա­կա­ձեւ տա­նի­քը եւս պա­տո­ւած է ե­ղել է պղնձեայ թի­թեղ­նե­րով:
­Ներ­սից պա­տե­րը յար­դա­րո­ւած են կրա­շա­ղա­խէ սո­ւա­ղով, իսկ գմբե­թը յեն­ւում է 50ս.մ. տրա­մագ­ծով չորս կլոր սիւ­նե­րի վրայ: ­Յա­տա­կը բնա­կան քա­րէ սա­լե­րից է: ­Տա­ճա­րը միա­խո­րան է՝ կից եր­կու կի­սաշր­ջա­նա­ձեւ ա­ւան­դատնե­րով, ու­նի մէկ մուտք՝ ա­րեւ­մուտ­քից:
­Կա­ւար­տի ե­կե­ղե­ցում ա­մէն տա­րի ­Փետ­րո­ւա­րի 10ին (հին տո­մա­րով 23ին), նշւում էր Բ. դա­րում նա­հա­տա­կո­ւած սուրբ ­Խա­րա­լամ­պո­սի տօ­նը: Այդ օ­րը իւ­րա­յա­տուկ ազ­դակ էր գար­նա­նա­յին աշ­խա­տանք­նե­րի սկզբի հա­մար:
­Պահ­պա­նո­ւել է Սբ. ­Խա­րա­լամ­պոս ե­կե­ղե­ցու չա­փա­բե­րա­կան մա­տեա­նը (ռու­սե­րէն լե­զո­ւով), որ­տեղ գրան­ցուած են ­Կա­ւար­տի ծնունդ­նե­րը, ա­մուս­նու­թիւ­ներն ու մա­հե­րը (Հ.Հ. Ազ­գա­յին ար­խիւ, ֆ.47, ց. 2, գ. 351): ­Մա­տեա­նի գրա­ռում­նե­րը վե­րա­բե­րում են 1871-1889 թթ: Դ­րան­ցից յայտ­նի է դառ­նում, որ ե­կե­ղե­ցում սպա­սա­ւո­րած հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը ե­ղել են բա­ցա­ռա­բար յոյ­ներ: ­Մա­տեա­նում յի­շա­տա­կո­ւած են հա­յաս­տա­նաբ­նակ պոն­տա­ցի յոյ­նե­րի նախ­կին բնա­կա­վայ­րե­րը, օ­րի­նակ՝ Տ­րա­պի­զո­նի մար­զի Կ­րոմ­նի, ­Կար­սի մար­զի Օ­լուկ­լու գիւ­ղե­րը: ­Տա­րա­ծաշրջա­նի յոյն ազ­գաբ­նակ­չու­թեան բնա­կա­նոն կեան­քը շա­րու­նա­կո­ւեց մին­չեւ XX դ. սկիզ­բը:
XX դա­րի սկզբին յոյ­ներն սկսե­ցին հե­ռա­նալ ­Սիւ­նի­քից՝ շրջա­նում տի­րող ներ­քին եւ ար­տա­քին ան­կա­յուն վի­ճա­կի, պա­տե­րազմ­նե­րի պատ­ճա­ռով, ո­րոնց հե­տե­ւան­քով խիստ դժո­ւա­րա­նում էին հան­քե­րի ոգտա­գոր­ծու­մը: ­Յոյ­նե­րի զան­գո­ւա­ծա­յին ար­տա­գաղ­թը տե­ղի ու­նե­ցաւ 1918-1921թթ., քա­նի որ ­Հա­յաս­տա­նը 1920 թ. ­Դեկտեմբեր 2ին խորհր­դայ­նա­ցո­ւեց, իսկ մէկ տա­րի անց պե­տա­կա­նա­ցո­ւե­ցին բո­լոր ար­տադ­րու­թիւն­նե­րը, հո­ղե­րը, ըն­դեր­քը: ­Սիւ­նի­քում մնա­ցին սա­կա­ւա­թիւ յոյ­ներ, ո­րոնց մի մա­սը փո­խեց իր յու­նա­կան ազ­գա­նուն­նե­րը, որ­պէս­զի կա­րո­ղա­նայ շա­րու­նա­կել կեանքն ի­րենց նոր հայ­րե­նի­քում՝ ­Հա­յաս­տա­նում:
Ա­հա այս­պէս լքո­ւեց կեան­քով ե­ռուն ­Կա­ւար­տը. գիւ­ղը անհետրա­ցաւ, լռե­ցին ե­կե­ղե­ցու զան­գե­րը…­Սա­կայն դեռ կան­գուն է ե­կե­ղե­ցին…
Ե­կե­ղե­ցի, ո­րի կա­տա­րե­լու­թեան ա­ռջեւ խո­նար­հո­ւել են նոյ­նիսկ ա­նաս­տո­ւած կո­մու­նիստ­նե­րը. խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րին ­Կա­պա­նի լեռ­նա­հարս­տաց­ման կոմ­բի­նա­տի կող­մից ի­րա­կա­նա­ցո­ւել է տա­ճա­րի ո­րա­կեալ ամ­րա­կա­յում, հայ­կա­կան հին տեխ­նո­լո­գիա­յով՝ եր­կա­թեայ ամ­րա­գօ­տի­նե­րով ամ­րա­ցո­ւել են կա­ռոյ­ցի քա­րե­րը, ո­րի շնոր­հիւ էլ ե­կե­ղե­ցին դի­մա­կա­յել է շրջա­կայ հան­քե­րի օգտա­գործ­ման ա­մէ­նօ­րեայ պայ­թե­ցում­նե­րին:
­Յու­նա­կան ո­գու վառ ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը ու սիւ­նե­ցի յոյ­նե­րի պատ­մա­կան ներ­կա­յու­թեան հա­ւաս­տո­ղը՝ Սբ. ­Խա­րա­լա­մո­սը՝ իր տե­սա­կի մէջ ե­զա­կի մի յու­շար­ձան, ­Հա­յաս­տա­նի ա­մէ­նէն գե­ղե­ցիկ յու­նա­կան տա­ճա­րը, այ­սօր կանգ­նած է մե­նա­ւոր, խիստ վթա­րա­յին վի­ճա­կում՝ ըն­դեր­քում ու­նե­նա­լով օգտա­գոր­ծո­ւած հան­քեր, բազ­մա­թիւ ստոր­գետ­նեայ փլո­ւածք­ներ, հա­րաւ- ա­րեւմ­տեան եւ հիւ­սի­սա­յին կող­մե­րում բա­ցո­ւած վէր­քեր:
­Տա­ճա­րը քայ­քայ­ւում է նաեւ ար­տա­քին բնակ­լի­մա­յա­կան պայ­ման­նե­րից եւ բու­սա­ծած­կոյ­թի պատ­ճա­ռով (տա­նի­քը բա­ցա­կա­յում է): Ա­մէն վայր­կեան այն կա­րող է մէ­կընդ­միշտ փուլ գալ երկ­րա­շար­ժե­րից, յա­ճա­խա­կի սո­ղանք­նե­րից: Ար­դէն իսկ տա­ճա­րի պա­տե­րին այ­սօր առ­կայ են բազ­մա­թիւ ճեղ­քեր, ո­րոնք գնա­լով ա­ւե­լա­նում են: ­Բայց Սբ. ­Խա­րա­լամ­պո­սը դեռ կան­գուն է, դեռ դի­մա­նում է՝ իր վեհ կե­ցո­ւած­քով դի­մա­ւո­րե­լով հա­յոց աշ­խար­հի ար­շա­լոյ­սերն ու ճա­նա­պար­հե­լով մայ­րա­մուտ­նե­րը: ­Նա բա­րե­նո­րոգ­ման, փրկու­թեան կա­րիքն ու­նի՝ նոր ու մշտամ­նայ կեան­քի հա­մար: Ե­րա­նի՜ թէ նոր «­Խա­րա­լամ­պոս ­Կուն­դու­րով­ներ» գտնո­ւէին, ո­րոնք լու­սա­պայ­ծառ ի­րա­կա­նու­թիւն կը դարձ­նէին հե­րոս ե­կե­ղե­ցու ապ­րե­լու փա­փա­քը: