Հակահայ ոճիրներ

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՃԵԱՆ «Ազ­դակ»

Ատր­պէյ­ճա­նում բնա­կո­ւող այլ ազ­գե­րի եւ ազ­գու­թիւն­նե­րի նկատ­մամբ ա­ւե­լի քան մի ամ­բողջ հա­րիւ­րա­մեակ ի­րա­գոր­ծո­ւող քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, ի­րօք, հնա­րա­ւոր չէ այլ կերպ բնո­րո­շել, քան` այ­լա­տեա­ցու­թեան եւ ցե­ղաս­պա­նու­թեան ազ­գա­յին-պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն:
Ազ­գա­յին-պե­տա­կան՝ քան­զի ձե­ւա­ւո­րո­ւե­լով ազ­գա­յին մտա­ծո­ղու­թեան եւ գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեան հէն­քի վրայ, որ­պէս խա­ւա­րա­միտ զան­գո­ւած­նե­րի կրօ­նա­կան մո­լե­ռան­դու­թեան եւ ան­հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թեան հե­տե­ւանք, այն հե­տա­գա­յում` 20րդ ­դա­րի երկ­րորդ տաս­նա­մեա­կի վեր­ջե­րին, ատր­պէյ­ճա­նա­կան պե­տա­կա­նու­թեան կազ­մա­ւոր­մա­նը հա­մըն­թաց, դար­ձել է պե­տա­կան ծրագ­րա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ա­ռաջ­նա­յին հա­մադ­րոյթ: Ա­րեւմ­տեան մերձ-կաս­պեան այդ տա­րա­ծաշր­ջա­նում պե­տա­կան կար­գե­րի փո­փո­խու­թիւն­նե­րից ան­կախ` բո­լոր փու­լե­րում էլ այն բա­ցա­յայտ կամ քո­ղար­կո­ւած տես­քով մնա­ցել է որ­պէս գա­ղա­փա­րա­բա­նա­կան կոնս­տանտ (ան­փո­փոխ, հաս­տա­տուն, մնա­յուն), ա­ւե­լի քան մի ամ­բողջ հա­րիւ­րա­մեակ կեան­քի կո­չո­ւե­լով ազ­գա­յին հան­րու­թեան եւ պե­տու­թեան դա­ւա­դիր փոխ-հա­մա­ձայ­նու­թեամբ, հա­մա­տեղ ջան­քե­րով:
­Թող կան­խա­կալ չթո­ւայ այս բնո­րո­շու­մը, բայց պատ­մա­կան եւ ըն­թա­ցիկ ի­րո­ղու­թիւ­նը, ողջ փաս­տա­կան նիւ­թով հան­դերձ, ա­ւե­լի քան յա­մառ ու յա­գե­ցած է ա­սո­ւա­ծի բազ­մա­թիւ ա­պա­ցոյց­նե­րով, ո­րոնք վե­րա­բե­րում են թէ՛ ան­ցեալ դա­րասկզ­բին, երբ դե­ռեւս աշ­խար­հի քա­ղա­քա­կան քար­տէ­զի վրայ գո­յու­թիւն չու­նէր Ատր­պէյ­ճան ա­նու­նով ո­րե­ւէ պե­տու­թիւն, թէ՛ հե­տա­գայ ողջ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին, նե­րա­ռեալ` ներ­կայ ժա­մա­նակ­նե­րը, երբ այ­լեւս մի­ջազ­գա­յին շրջա­նա­ռու­թեան մէջ է այդ ար­հես­տա­ծին պե­տա­կան կազ­մա­ւոր­ման գո­յու­թիւ­նը:
­Յի­շենք 1905թ. ծայր ա­ռած ա­րիւ­նա­լի հայ­կա­կան ջար­դե­րը ­Ռու­սա­կան ­Կայս­րու­թեան ­Պա­քո­ւի եւ Ե­լի­զա­վետ­պո­լի նա­հանգ­նե­րում: Հ­րահ­րո­ւած լի­նե­լով ցա­րա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի կող­մից` թափ առ­նող յե­ղա­փո­խա­կան շար­ժու­մը դէ­պի ազ­գա­մի­ջեան երկ­պա­ռա­կու­թեան վե­րա­ծե­լու ու նաեւ այդ իսկ մի­ջո­ցով այն կա­սեց­նե­լու նպա­տա­կով, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, այդ նա­հանգ­նե­րի հայ բնակ­չու­թեան ջար­դերն ի­րա­գոր­ծո­ւե­ցին տա­րա­ծաշր­ջա­նի ան­հա­մե­մատ յե­տամ­նաց, տգէտ ու խա­ւար ազ­գա­յին զան­գո­ւա­ծի, այն ժա­մա­նա­կո­ւայ ռու­սա­կան ըն­դու­նո­ւած բնո­րոշ­մամբ ա­սած` կով­կա­սեան թա­թար­նե­րի ձեռ­քով: Այդ չա­րա­գործ նա­խա­ձեռ­նու­թեան գա­ղա­փա­րա­կան հիմ­քում` նոյն այդ ցե­ղա­յին հա­ւա­քա­կա­նու­թեան ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թեան մէջ դա­րե­րէ ի վեր ար­մա­տա­ցած ա­տե­լու­թիւնն ու թշնա­մանքն էր տա­րա­ծաշր­ջա­նի բնիկ հայ եւ, առ­հա­սա­րակ, այ­լա­դա­ւան ազ­գաբ­նակ­չու­թեան նկատ­մամբ:
­Յի­շենք ցա­րա­կա­նու­թեան ան­կու­մից յե­տոյ տե­ղի ու­նե­ցած ոչ-պա­կաս ա­րիւ­նա­լի ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը նոյն այդ տա­րա­ծաշր­ջա­նում, երբ 1918թ. ­Սեպ­տեմ­բե­րի 15ին ­Պա­քո­ւի ­Կո­մու­նա­յի ան­կու­մից յե­տոյ, բա­ցար­ձա­կա­պէս թուր­քա­կան սո­ւին­նե­րի ա­ջակ­ցու­թեամբ, Ե­լի­զա­վետ­պո­լից` հա­յոց պատ­մա­կան ­Գան­ձակ քա­ղա­քից, այդ­տեղ տե­ղա­փո­խո­ւեց դե­ռեւս 1911թ. ստեղ­ծո­ւած ­Մու­սուլ­մա­նա­կան ­Դե­մոկ­րա­տա­կան ­Մու­սա­ւաթ ­Կու­սակ­ցու­թիւ­նը, ո­րի ծրագ­րի հիմ­քում ըն­կած Էր փան-թու­րա­կա­նու­թիւ­նը եւ փան-իս­լա­մու­թիւ­նը: ­Մու­սա­ւա­թա­կան­նե­րը տա­կա­ւին նոյն թո­ւա­կա­նի ­Մա­յի­սի սկզբնե­րին ­Թիֆ­լի­սում կազ­մել էին ի­րենց կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը, իսկ ­Մա­յի­սի 27ին Ատր­պէյ­ճա­նը հռչա­կել «ան­կախ»՝ այդ­պի­սով իսկ ա­ռա­ջին ան­գամ հե­ռագ­նայ նպա­տակ­նե­րով քա­ղա­քա­կան շրջա­նա­ռու­թեան դնե­լով այդ ա­նո­ւա­նու­մը: ­Կու­սակ­ցու­թեան ծրա­գի­րը նա­խա­տե­սում Էր ստեղ­ծել թուրք-մու­սուլ­մա­նա­կան միաս­նա­կան պե­տու­թիւն՝ ­Թուր­քիա­յի գլխա­ւո­րու­թեամբ, ընդգր­կե­լով նաեւ Ատր­պէյ­ճա­նը:
Իշ­խա­նու­թիւ­նը ­Պաք­ւում ձե­ւա­կա­նօ­րէն ան­ցաւ մու­սա­ւա­թա­կան­նե­րին, սա­կայն փաս­տօ­րէն հաս­տա­տո­ւեց թուր­քա­կան ռազ­մա­կան բռնա­տի­րու­թիւն` Ատր­պէյ­ճա­նի ­Դե­մոկ­րա­տա­կան ­Հան­րա­պե­տու­թիւն (Ա.Դ.Հ.) ա­նո­ւան­մամբ: ­Հան­րա­յայտ է, որ մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թիւ­նը, ա­ռանձ­նա­պէս` Ազ­գե­րի ­Լի­կան այդ­պէս էլ ի­րա­ւա­կան ճա­նա­չում չշնոր­հեց Ա.Դ.Հ.ին` նրա փաս­տա­ցի գո­յա­տեւ­ման շուրջ եր­կու տա­րո­ւայ ըն­թաց­քում: Ընդ ո­րում` նո­րահռ­չակ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի վա­րած քա­ղա­քա­կա­նու­թեան օ­րա­կար­գում ի սկզբա­նէ դար­ձեալ հայ բնակ­չու­թեան բնաջն­ջումն ու բռնա­տե­ղա­հա­նումն էր իր պատ­մա­կան բնօր­րա­նից: Ինչ­պէս յայտ­նի է, ­Պաք­ւում մու­սա­ւա­թա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը հաս­տա­տո­ւե­լու ա­ռա­ջին իսկ պա­հե­րից, թուր­քա­կան զօր­քե­րի ան­մի­ջա­կան մաս­նակ­ցու­թեամբ, սկիզբ ա­ռան տա­րա­ծաշր­ջա­նի այդ խո­շոր ար­դիւ­նա­բե­րա­կան կեդ­րո­նի հայ բնակ­չու­թեան ա­րիւ­նա­լի ջար­դե­րը: ­Նաեւ՝ ծա­ւա­լո­ւե­լով Ան­տան­տի առ­ջեւ ­Թուր­քիա­յի անձ­նա­տուր լի­նե­լուց յե­տոյ, երբ հա­զիւ եր­կու ա­միս անց անգ­լիա­կան զօ­րախմ­բե­րը նո­րից մտան ­Պա­քու, հայ բնակ­չու­թեան ջար­դերն ու կո­տո­րած­նե­րը, ար­դէն անգ­լիա­կան հո­վա­նու ներ­քոյ, շա­րու­նա­կո­ւե­ցին` Ար­ցա­խի, ­Գան­ձա­կի, ­Նու­խիի, ­Խաչ­մա­զի, ­Շա­մա­խու, Աղ­դա­շի, ­Շամ­խո­րի եւ միւս այլ հայ­կա­կան կամ հա­յա­շատ գա­ւառ­նե­րում:
­Մու­սա­ւա­թա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի ի­րա­գոր­ծած ցե­ղաս­պան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ակն­յայտ դրսե­ւո­րում դար­ձաւ ա­ռանձ­նա­պէս ­Շու­շիի հայ բնակ­չու­թեան կո­տո­րա­ծը 1920թ. ­Մար­տի 23ին, ո­րի ըն­թաց­քում ոչն­չա­ցո­ւե­ցին 20-30 հա­զար հայ խա­ղաղ բնա­կիչ­ներ, իսկ ծաղ­կուն այդ քա­ղա­քի հայ­կա­կան թա­ղա­մա­սե­րը, հրի մատ­նո­ւե­լով, վե­րա­ծո­ւե­ցին ա­ւե­րա­կոյ­տե­րի: ­Միեւ­նոյն ժա­մա­նակ հո­ղին հա­ւա­սա­րո­ւե­ցին բազ­մա­թիւ հայ­կա­կան գիւ­ղեր, իսկ բնակ­չու­թիւ­նը ոչն­չա­ցո­ւեց:
Ու­շագ­րաւ է, որ հայ ազ­գաբ­նակ­չու­թեան հետ մէկ­տեղ սպան­դի էին են­թարկ­ւում նաեւ տա­րա­ծաշր­ջա­նի միւս այ­լա­դա­ւան ցե­ղա­յին հան­րու­թիւն­նե­րը` ռուս­ներ, հրեա­ներ, լե­հեր, ու­տին­ներ: Այս ա­ռու­մով յատ­կան­շա­կան են թուր­քա­կան ռազ­մա­ճա­կա­տից ռու­սա­կան զօ­րախմ­բե­րից մէ­կին հայ­րե­նիք փո­խադ­րող եր­կա­թու­ղա­յին շար­ժա­կազ­մե­րի ջար­դե­րը 1918թ. ­Յու­նո­ւա­րի 9-12ին` ­Շամ­խոր կա­յա­րա­նում, որ ի­րա­գոր­ծե­ցին կով­կա­սեան թա­թար­նե­րի հրո­սա­կախմ­բե­րը` օս­մա­նեան թուր­քե­րի ուղ­ղորդ­մամբ, դաշ­նակ­ցած լի­նե­լով ի­րենց վրաց-մեն­շե­ւի­կեան հա­մա­խոհ­նե­րի (մեն­շե­ւիզ­մի պա­րագ­լուխ­ներ ժոր­տա­նիա, ­Կե­կեչ­կո­րի, Չ­խեն­կե­լի եւ ու­րիշ­ներ) հետ: ­Փաս­տօ­րէն, այդ ա­րիւ­նա­լի նախ­ճի­րի զոհ դար­ձան շրջա­փա­կո­ւած եւ խա­բէու­թեամբ զի­նա­թափ ա­րո­ւած, ա­պա եւ նո­ւաս­տա­ցում­նե­րի են­թար­կո­ւած, վեր­ջա­պէս ե­ղեռ­նի են­թար­կո­ւած ա­ւե­լի քան 2000 ռուս զի­նո­ւոր­ներ ու սպա­ներ, ինչ­պէս նաեւ` սպա­յա­կան ըն­տա­նիք­նե­րի ան­դամ­նե­րը:
­Շամ­խո­րի ող­բեր­գու­թեա­նը յա­ջոր­դեց ռուս զի­նո­ւոր­նե­րի ջար­դը Ե­լի­զա­վետ­պո­լում: Ի դէպ, ան­ցած դա­րասկզ­բին, ա­պա եւ դա­րա­վեր­ջին ռուս ժո­ղովր­դի նկատ­մամբ ի­րա­կա­նա­ցո­ւած այդ եւ միւս ե­ղեռ­նա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի մա­սին, առ այ­սօր, յա­մա­ռօ­րէն քար լռու­թիւն է պահ­պա­նում ռու­սա­կան պատ­մագ­րու­թիւ­նը:
1920ի Ապ­րի­լին, 11րդ ­Կար­միր ­Բա­նա­կի պար­տադր­մամբ խորհր­դա­յին քղա­միդն ըն­դու­նե­լուց յե­տոյ ան­գամ, պաշ­տօ­նա­կան ­Պա­քուն շա­րու­նա­կում էր այ­լա­տեա­ցու­թեան եւ այդ հի­ման վրայ` ազ­գա­յին խտրա­կա­նու­թեան իր քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը: ­Յի­շենք թուրք-մու­սա­ւա­թա­կան միա­ցեալ ու­ժե­րով կո­տո­րած­նե­րի են­թար­կո­ւած եւ կամ բռնա­տե­ղա­հա­նո­ւած ­Նա­խի­ջե­ւա­նի հա­յու­թեան ճա­կա­տա­գի­րը: Այ­լեւս մու­սա­ւա­թա­կա­նից հա­մայ­նա­վա­րա­կա­նի ան­ցած Ազր­պէյ­ճա­նի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը, որն ի սկզբա­նէ որ­դեգ­րել էր հայ փախս­տա­կան­նե­րի հետ վա­րո­ւե­լա­ձե­ւի թուրք-ատր­պէյ­ճա­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, ոչ մի պա­րա­գա­յում թոյլ չտալ ­Նա­խի­ջե­ւա­նի հա­յու­թեան վե­րա­դար­ձը հայ­րե­նիք, պե­տա­կան մա­կար­դա­կով կտրա­կա­նա­պէս ար­գե­լեց երկ­րա­մա­սի գաղ­թա­կան հա­յու­թեա­նը վե­րա­դառ­նալ ա­կա­մայ լքած գիւ­ղերն ու քա­ղաք­նե­րը:
Ար­դեօ՞ք դար­ձեալ ցե­ղաս­պա­նու­թեան ար­տա­յայ­տու­թիւն չէին այն ի­րո­ղու­թիւն­նե­րը, որ Ատր­պէյ­ճա­նում 30ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին ստա­լի­նեան հա­լա­ծանք­նե­րի են­թար­կո­ւե­ցին այդ հան­րա­պե­տու­թեան ա­ռա­ւե­լա­պէս հա­յազ­գի բնա­կիչ­նե­րը, իսկ Բ. Աշ­խար­հա­մար­տի ողջ ըն­թաց­քում Ատր­պէյ­ճա­նից ռազ­մա­ճա­կատ էին ու­ղարկ­ւում գլխա­ւո­րա­պէս հայ տղա­մար­դիկ եւ կա­նայք, քան ատր­պէյ­ճան­ցի­նե­րը: Ընդ ո­րում, ինչ­պէս ­Պա­քո­ւից, նոյն­պէս եւ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի Ինք­նա­վար ­Մար­զից ու հիւ­սի­սա­յին Ար­ցա­խից, այդ հան­րա­պե­տու­թեան այլ հա­յա­շատ շրջան­նե­րից: Օգ­տո­ւե­լով պա­տե­րազ­մի ըն­ձե­ռած հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նից՝ Ատր­պէյ­ճա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը 1941-45թթ. զօ­րա­կո­չի ա­նո­ւան տակ ռազ­մա­ճա­կատ ու­ղար­կեց այդ տա­րա­ծաշր­ջա­նում վե­րաբ­նա­կո­ւած ատր­պէյ­ճան­ցի­նե­րից մի քա­նի ան­գամ ա­ւե­լի շատ բնիկ հա­յե­րի: Ինչ­պէս վկա­յում են վի­ճա­կագ­րա­կան տո­ւեալ­նե­րը, 1939թ. ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի Ինք­նա­վար ­Մար­զում (Լ.Ղ.Ի.Մ.) բնակ­ւում էր 150.800 մարդ, ո­րից հա­յեր` 132.800: Այ­սինքն` հա­յե­րը կազ­մում էին մար­զի բնակ­չու­թեան 88,1%ը, մնա­ցա­ծը ատր­պէյ­ճան­ցի­ներ եւ ռուս­ներ էին: ­Պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին գոր­ծող բա­նակ զօ­րա­կո­չո­ւեց մար­զի հայ բնակ­չու­թեան մէկ եր­րոր­դը` 45.000 մարդ, ին­չը կազ­մում էր բնակ­չու­թեան 1/3ը: Ն­րան­ցից 22 հա­զա­րը զո­հո­ւել է: ­Նոյն ի­րա­վի­ճակն էր նաեւ հիւ­սի­սա­յին Ար­ցա­խի հա­յա­շատ շրջան­նե­րում, ո­րոնք Լ.Ղ.Ի.Մ.ի կազ­մա­ւոր­ման ժա­մա­նակ հե­ռան­կա­րա­յին ծրագր­մամբ չէին նե­րա­ռո­ւել ինք­նա­վար մար­զի մէջ: ­Պա­տե­րազ­մի նա­խօ­րեա­կին այն­տեղ ապ­րող հայ բնակ­չու­թեան թի­ւը կազ­մել է ա­ւե­լի քան 140.000 մարդ: ­Ռազ­մա­ճա­կատ է զօ­րա­կո­չո­ւել 43.640 հայ, ո­րը կազ­մել է բնակ­չու­թեան 31,2%ը: Ն­րան­ցից ա­ւե­լի քան 18.000ը զո­հո­ւել է մար­տե­րում (41%)20: Այս­պի­սով, Լ.Ղ.Ի.Մ.ից եւ հիւ­սի­սա­յին Ար­ցա­խից ընդ­հա­նուր առ­մամբ ռազ­մա­ճա­կատ է զօ­րա­կո­չո­ւել շուրջ 90.000 հայ, ո­րոն­ցից մօտ 40.000ը զո­հո­ւել է մար­տե­րում, ին­չը կազ­մում է զօ­րա­կո­չո­ւած­նե­րի 44,4%ը: ­Հա­մե­մա­տու­թեան հա­մար նշեմ, որ պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին 19 ատր­պէյ­ճան­ցուց զօ­րա­կո­չո­ւել է ըն­դա­մէ­նը մէ­կը:
Ան­շուշտ, նոյն քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ար­տա­յայ­տու­թիւն էին նաեւ պա­տե­րազ­մի ա­ւար­տից յե­տոյ ինք­նա­վար մար­զից եւ միւս շրջան­նե­րից բազ­մա­թիւ հայ ար­հես­տա­ւոր տղա­մարդ­կանց եւ նրանց ըն­տա­նիք­նե­րի, ան­գամ պա­տա­նի­նե­րի եւ աղ­ջիկ­նե­րի տե­ղա­փո­խու­մը հան­րա­պե­տու­թեան նոր կա­ռու­ցո­ւող ար­դիւ­նա­բե­րա­կան կեդ­րոն­ներ` ­Սում­կա­յիթ, ­Մին­կե­չաուր, Ա­լի ­Պայ­րամ­լի: Իսկ նրանց փո­խա­րէն` հայ­կա­կան բնա­կա­վայ­րեր էին բեր­ւում ատր­պէյ­ճան­ցի վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րի ըն­տա­նիք­ներ` էա­պէս փո­խե­լով ժո­ղովր­դագ­րա­կան վի­ճակն այդ տա­րածք­նե­րում:
Ատր­պէյ­ճա­նի ցե­ղա­յին զտման այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, որ դար­ձեալ ու­ղեկ­ցո­ւե­ցին այդ հան­րա­պե­տու­թեան պե­տա­կա­նա­կիր ազ­գաբ­նակ­չու­թեան` հայ ժո­ղովր­դի զան­գո­ւա­ծա­յին կո­տո­րած­նե­րով ու բռնա­տե­ղա­հա­նում­նե­րով կամ, մէկ ար­տա­յայ­տու­թեամբ ա­սած` ցե­ղաս­պա­նու­թեամբ, իր վերջ­նա­կէ­տին հա­սաւ ան­ցեալ դա­րի 80ա­կան թո­ւա­կան­նե­րի վեր­ջե­րին: Ե­թէ կոր­պա­չո­վեան այս­պէս կո­չո­ւած բա­ցա­խօ­սու­թեան եւ հրա­պա­րա­կայ­նու­թեան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը Լ.Ղ.Ի.Մ.ի հայ բնակ­չու­թեան հա­մար եւս մէկ նպաս­տա­ւոր ա­ռիթ էր ատր­պէյ­ճա­նա­կան Խ.Ս.Հ. ի­րա­ւա­կան են­թա­կա­յու­թիւ­նից դուրս գա­լու եւ մայր հայ­րե­նի­քի` ­Հայ­կա­կան Խ.Ս.Հ.ի հետ վե­րա­միա­ւո­րո­ւե­լու մա­սին իր պա­հան­ջը հեր­թա­կան ան­գամ քա­ղա­քա­կան հրա­պա­րակ հա­նե­լու հա­մար, ա­պա նոյն այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւնն Ատր­պէյ­ճա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի հա­մար ա­ռա­ւել քան յար­մար ա­ռիթ էր, որ­պէս­զի վերջ­նա­կա­նա­պէս կեան­քի կո­չեն սերն­դէ սե­րունդ փո­խան­ցո­ւող ի­րենց ծրագ­րա­յին մտադ­րու­թիւ­նը` հայ բնակ­չու­թեան ի սպառ ար­տամ­ղու­մը հան­րա­պե­տու­թեան տա­րած­քից: Ընդ ո­րում` ա­ռանց մի­ջոց­նե­րի խտրա­կա­նու­թեան, ա­ռաջ­նոր­դո­ւե­լով նպա­տակն ար­դա­րաց­նում է մի­ջոց­նե­րը սկզբուն­քով:
Ինչ­պէս յայտ­նի է, նոյն այդ տխրահռ­չակ սկզբուն­քով ի­րա­կա­նա­ցո­ւե­ցին ­Սում­կա­յի­թի ա­ւե­լի քան 18 հա­զար հայ բնա­կիչ­նե­րի ջար­դե­րը 1988ի ­Փետ­րո­ւա­րի վեր­ջե­րին, այն բնա­կիչ­նե­րի, ում ջան­քե­րով կա­ռու­ցա­պա­տո­ւեց այդ քա­ղա­քը, գոր­ծար­կո­ւե­ցին եւ տաս­նա­մեակ­ներ ի վեր ար­տադ­րանք էին տա­լիս այդ­տեղ վեր յառ­նած ար­դիւ­նա­բե­րա­կան հսկայ ձեռ­նար­կու­թիւն­նե­րը: Եւ քա­նի որ այդ զան­գո­ւա­ծա­յին ոճ­րա­գոր­ծու­թիւնն ի­րա­կա­նաց­ւում էր միու­թե­նա­կան կեդ­րո­նի թող­տո­ւու­թեամբ եւ, հե­տե­ւա­պէս, ան­պա­տիժ էր մնում, ուս­տի նոյն տա­րում, ա­ռանձ­նա­պէս` ­Նո­յեմ­բե­րին, ի­րար յա­ջոր­դե­ցին Լ.Ղ.Ի.Մ.ից դուրս գտնո­ւող շրջան­նե­րի հայ բնակ­չու­թեան բռնա­տե­ղա­հա­նում­ներն ու սպա­նու­թիւն­նե­րը:
­Տա­րաբ­նոյթ բռնու­թիւն­նե­րով ու­ղեկ­ցո­ւող զտման այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան շրջա­նում սկիզբ ա­ռաւ շուրջ 30 տա­րի ա­ռաջ` դե­ռեւս 1987ի ­Նո­յեմ­բե­րից, երբ Ատր­պէյ­ճա­նի պե­տա­կան մե­քե­նան, օգ­տա­գոր­ծե­լով հան­րա­պե­տու­թեան ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րու­թեան ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը, հա­յե­րին սար­սա­փեց­նե­լու եւ ­Ղա­րա­բա­ղում ծա­գող ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժու­մը կան­խե­լու նպա­տա­կով՝ ջար­դեր կազ­մա­կեր­պեց հիւ­սի­սա­յին Ար­ցա­խի ­Շամ­խո­րի շրջա­նի ­Չար­դախ­լու խո­շոր հայ­կա­կան գիւ­ղում` յայտ­նի խորհր­դա­յին մա­րա­ջախտ­ներ ­Յով­հան­նէս ­Բաղ­րա­մեա­նի, ­Հա­մա­զասպ ­Բա­բա­ջա­նեա­նի, մի շարք այլ նշա­նա­ւոր զօ­րա­վար­նե­րի հայ­րե­նի­քում: ­Գիւ­ղի բռնա­տե­ղա­հա­նու­մը, ինչ­պէս յայտ­նի է, շա­րու­նա­կո­ւեց մի ամ­բողջ տա­րի, եւ վեր­ջին հա­յը 88ի ­Նո­յեմ­բե­րին լքեց շէն ու բար­գա­ւաճ ­Չար­դախ­լուն:
­Հիւ­սի­սա­յին, ինչ­պէս նաեւ դաշ­տա­յին Ար­ցա­խի այն տա­րածք­նե­րում, ո­րոնք ընդգր­կում էին նախ­կին ատր­պէյ­ճա­նա­կան Խ.Ս.Հ. ­Խան­լա­րի, ­Կա­սում-իս­մայ­լո­վի, ­Տաշ­քե­սա­նի (­Քար­հա­տի), ­Շամ­խո­րի, ­Գե­տա­բե­կի, ­Միր-­Պա­շի­րի շրջան­նե­րը եւ ­Գան­ձակ քա­ղա­քը, մին­չեւ 1988թ. հա­յերն ա­ռա­ջո­ւայ պէս բնակ­չու­թեան մե­ծա­մաս­նու­թիւնն էին կազ­մում: Չ­նա­յած Ատր­պէյ­ճա­նի ղե­կա­վա­րու­թեան նպա­տա­կա­մի­տո­ւած ու շա­րու­նա­կա­կան ճնշում­նե­րի պատ­ճա­ռով ա­ռա­ջա­ցած տա­րագ­րու­թեա­նը, այդ տա­րա­ծաշր­ջա­նում տա­կա­ւին ապ­րում էր 83 հա­զար հայ: Այդ տա­րածք­նե­րի բռնի զան­գո­ւա­ծա­յին հա­յա­թա­փումն ի­րա­կա­նա­ցո­ւել է 1988-91թթ.` ա­ւար­տո­ւե­լով ատր­պէյ­ճա­նեան-ղա­րա­բա­ղեան հա­կա­մար­տու­թեան ար­դէն բա­ցա­յայտ ռազ­մա­կան փու­լը սկսո­ւե­լուց յե­տոյ: ­Տա­րա­ծաշր­ջա­նի վեր­ջին հայ­կա­կան բնա­կա­վայ­րե­րը` ­Գե­տա­շէ­նը, ­Մար­տու­նա­շէ­նը, ­Կա­մօն եւ Ա­զա­տը, միւս գիւ­ղե­րը դա­տար­կո­ւել են 1991թ. Ապ­րիլ-­Մա­յիս ա­միս­նե­րին:
Ատր­պէյ­ճա­նի այդ եւ միւս այլ` ­Շա­մա­խու, Աղ­սո­ւի, Իս­մա­յիլ­լիի, ­Խաչ­մա­զի, ­Ղու­պա­յի, ­Շա­քիի, ­Վար­դա­շէ­նի, ­Կուտ­կա­շէ­նի, ­Թո­վու­զի, Ժ­տա­նո­վի շրջան­նե­րի բնիկ հայ­կա­կան գիւ­ղե­րի, ­Մին­կե­չաուր, Ա­լի ­Պայ­րամ­լի եւ այլ քա­ղաք­նե­րի հա­յա­թա­փու­մը, որն ատր­պէյ­ճա­նա­կան ամ­բոխն ի­րա­կա­նաց­նում էր պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րի քա­ջա­լեր­մամբ եւ ա­մե­նայն ա­ջակ­ցու­թեամբ, 88ին այդ հան­րա­պե­տու­թեան քա­ղա­քա­կան հրա­պա­րակ ե­կած` մու­սա­ւա­թա­կան ուղ­ղո­ւա­ծու­թեան Ատր­պէյ­ճա­նի ­Ժո­ղովր­դա­կան ­Ճա­կատ կու­սակ­ցու­թեան կազ­մա­կեր­պա­կան ջան­քե­րով, շա­րու­նա­կո­ւեց մին­չեւ 89ի վեր­ջե­րը:
­Փաս­տօ­րէն ողջ հան­րա­պե­տու­թիւ­նում, բա­ցի ­Պա­քո­ւից, հայ բնա­կիչ­ներ չէին մնա­ցել: ­Բայց ինչ­պէս ցոյց էր տա­լիս ա­րիւ­նա­լի ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի այդ սրըն­թաց զար­գա­ցու­մը, ան­կա­սե­լի մօ­տե­նում էր նաեւ տա­կա­ւին հա­յա­հոծ ­Պա­քո­ւի հեր­թը: Ա­ղէ­տը վե­րա­հաս էր, եւ այն նոր ու վճռա­կան թա­փով սկիզբ ա­ռաւ 1990ի ­Յու­նո­ւա­րի 13ին ու շա­րու­նա­կո­ւեց մին­չեւ նոյն ամ­սո­ւայ վեր­ջե­րը: ­Քա­ղա­քի ա­ւե­լի քան 250 հա­զար հայ բնակ­չու­թիւ­նից, տար­բեր տո­ւեալ­նե­րով, այդ ժա­մա­նակ մնա­ցել էր ըն­դա­մէ­նը 10-12 հա­զար մարդ` հիմ­նա­կա­նում ա­նօգ­նա­կան ծե­րեր, կա­նայք ու ե­րե­խա­ներ: ­Թէ գա­զա­զած ատր­պէյ­ճա­նա­կան ամ­բոխն ինչ խժդժու­թիւն­ներ կա­տա­րեց նրանց նկատ­մամբ` չման­րա­մաս­նեմ: Ն­շեմ միայն, որ ինչ­պէս ­Սում­կա­յի­թում էր, ­Գան­ձա­կում, միւս շրջան­նե­րում, ­Բա­քո­ւի հայ­կա­կան ջար­դե­րը նոյն­պէս կրում էին 1915-1923թթ. օս­մա­նեան ­Թուր­քիա­յում ի­րա­գոր­ծո­ւած ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ա­րիւ­նա­լի ձե­ռա­գի­րը:
Ի լրումն հարկ է ընդգ­ծել, որ այդ գա­զա­նու­թիւնն­նե­րը կա­տար­ւում էին միու­թե­նա­կան կեդ­րո­նի` ­Մոս­կո­ւա­յի աչ­քի ա­ռաջ եւ յան­ցա­ւոր թող­տո­ւու­թեամբ: Ան­գամ այն հան­գա­ման­քը, որ ­Յու­նո­ւա­րի 19ի լոյս 20ի գի­շե­րը, խորհր­դա­յին զօր­քե­րը մտան ­Պա­քու` փոր­ձե­լով զսպել ա­րիւ­նա­խում ատր­պէյ­ճա­նա­կան ամ­բո­խին, ա­մէ­նե­ւին չի մեղ­մում ­Մոս­կո­ւա­յի յան­ցակ­ցու­թիւնն այդ ոճ­րա­գոր­ծու­թեա­նը: ­Գաղտ­նիք չէ, որ միու­թե­նա­կան կեդ­րո­նին սոսկ պէտք էր փրկել ու պահ­պա­նել խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թիւնն Ատր­պէյ­ճա­նում, եւ դա նրան ժա­մա­նա­կա­ւո­րա­պէս յա­ջո­ղո­ւեց:
Ինչ վե­րա­բե­րում է քա­ղա­քի հայ բնակ­չու­թեան ճա­կա­տագ­րին, ա­պա այն բա­ռիս բուն ի­մաս­տով չէր հե­տաքրք­րում նրան, ինչ­պէս որ չէր հե­տաքրք­րում ե­ղեռ­նա­գոր­ծու­թեան նա­խորդ տա­րի­նե­րին` 88ին եւ 89ին: ­Չէր հե­տաքրք­րում ան­գամ այն հան­գա­ման­քը, որ ատր­պէյ­ճա­նա­կան ամ­բո­խի վայ­րա­գու­թիւն­նե­րի զոհ են դառ­նում նաեւ ռուս, հրեայ, վրա­ցի, ու­տի եւ այլ ազ­գու­թիւն­նե­րի բազ­մա­թիւ բնա­կիչ­ներ:
­Մոս­կո­ւա­յի նոյն այդ ան­մի­ջա­կան յան­ցակ­ցու­թեան հեր­թա­կան ցայ­տուն դրսե­ւո­րում դար­ձաւ «Օ­ղակ» ռազ­մա­գոր­ծո­ղու­թիւ­նը ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղում, որն ի­րա­կա­նա­ցո­ւեց 1991թ. Ապ­րիլ-Օ­գոս­տոս ա­միս­նե­րին` Խ.Ս.Հ.Մ. զի­նո­ւած ու­ժե­րի 4րդ ­բա­նա­կի` ­Կի­րո­վա­պա­տում (­Գան­ձա­կում) տե­ղա­կա­յո­ւած 23րդ ­մո­թոհ­րաձ­գա­յին տի­վի­զիա­յի եւ Ատր­պէյ­ճա­նի ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րու­թեան (Ն.Գ.Ն.) յա­տուկ նշա­նա­կու­թեան ջո­կատ­նե­րի հա­մա­տեղ ջան­քե­րով:
Այդ ա­ռու­մով ու­շագ­րաւ, այս­պէս ա­սած` ա­ռա­ջին ձեռ­քից ստա­ցո­ւած վկա­յու­թիւն է Ատր­պէյ­ճա­նի ա­ռա­ջին նա­խա­գահ Ա­յազ ­Մու­թա­լի­պո­վի պար­ծեն­կոտ յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը խորհր­դա­րա­նի 1991թ. Օ­գոս­տո­սի 30ի նիս­տում առ այն, թէ իր նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ եւ կազ­մա­կեր­պա­կան ջան­քե­րով՝ մոս­կո­վեան ա­մե­նա­բարձր մա­կար­դա­կով ձեռք բե­րո­ւած հա­մա­ձայ­նու­թեա՜մբ ի­րա­կա­նա­ցո­ւած «Օ­ղակ» գոր­ծո­ղու­թեան ար­դիւն­քում, ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղում դա­տար­կո­ւել են ընդ­հա­նուր առ­մամբ 23 հայ­կա­կան գիւ­ղեր:
­Հայ ժո­ղովր­դի նկատ­մամբ Ատր­պէյ­ճա­նի ցե­ղաս­պան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ող­բեր­գա­լի ար­տա­յայ­տու­թիւն դար­ձաւ Ար­ցա­խի ­Մար­տա­կեր­տի շրջա­նի ­Մա­րա­ղայ խո­շոր գիւ­ղի խա­ղաղ բնակ­չու­թեան կո­տո­րա­ծը 1992թ. Ապ­րի­լի 10ին, որ Ատր­պէյ­ճա­նի եր­րորդ հան­րա­պե­տու­թեան սպա­ռա­զէն եւ ան­հա­մե­մատ մե­ծա­քա­նակ զօր­քերն ի­րա­գոր­ծե­ցին նո­րահռ­չակ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հռչա­կու­մից յե­տոյ, ար­ցա­խա­հա­յու­թեան դէմ ձեռ­նար­կած լայ­նա­ծա­ւալ պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում: ­Մեծն Բ­րի­տա­նիա­յի ­Լոր­տե­րի պա­լա­տի փոխ-խօս­նակ, պա­րո­նու­հի ­Քե­րո­լայն ­Քօք­սի գնա­հատ­մամբ, ով այդ ոճ­րա­գոր­ծու­թիւ­նից օ­րեր անց ե­ղել է այն­տեղ, լու­սան­կա­րել ու ցոյց տո­ւել աշ­խար­հին, ­Մա­րա­ղա­յի ի­րա­դար­ձու­թիւ­նը նո­րա­գոյն ­Գող­գո­թա է` ցե­ղաս­պա­նա­կան, ֆա­շա­կան դրսե­ւո­րում: Այդ օ­րը, տե­ւա­կան հրե­տա­նա­յին ար­կա­կո­ծու­թիւ­նից յե­տոյ, ատր­պէյ­ճա­նա­կան զի­նու­ժի ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը ներ­խու­ժել են խա­ղաղ գիւղ եւ դա­ժան հա­շո­ւե­յար­դար տե­սել նրա ան­պաշտ­պան բնակ­չու­թեան նկատ­մամբ, ին­չը հե­տա­գա­յում հաս­տա­տո­ւել է տար­բեր ի­րա­ւա­պաշտ­պան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի, մաս­նա­ւո­րա­պէս, ­Հիումն ­Րայթց Ո­ւոչ (Human Rights Watch) եւ Էմ­նըս­թի Ին­թըր­նա­շը­նըլ (Amnesty International) կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի կող­մից: Ըստ տար­բեր տո­ւեալ­նե­րի՝ ­Մա­րա­ղա­յում սպան­նո­ւել է 53-100 մարդ եւ ա­ւե­լի քան 60ը գե­րի է վեր­ցո­ւել, ո­րոն­ցից 9 ե­րե­խայ եւ 29 կին:
Եր­կու շա­բաթ անց, երբ գիւղն ա­զա­տագ­րո­ւած էր Ար­ցա­խի ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան ու­ժե­րի հա­կագ­րո­հի ար­դիւն­քում, այն կրկին յար­ձակ­ման են­թար­կո­ւեց եւ այս ան­գամ ատր­պէյ­ճա­նա­կան բա­նա­կի նոր վայ­րա­գու­թիւն­նե­րի զոհ դար­ձան գիւ­ղի այն բնա­կիչ­նե­րը, ով­քեր վե­րա­դար­ձել էին հա­րա­զատ­նե­րին յու­ղար­կա­ւո­րե­լու նպա­տա­կով: ­Մա­րա­ղա­յի ա­րիւ­նա­հեղ դէպ­քե­րը, ան­կաս­կած, ռազ­մա­կան յան­ցա­գոր­ծու­թիւն են, քա­նի որ գիւ­ղի վրայ յար­ձա­կու­մը պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած չէր ռազ­մա­կան անհ­րա­ժեշ­տու­թեամբ, այլ նպա­տակ էր հե­տապն­դում ոչն­չաց­նել խա­ղաղ բնակ­չու­թիւ­նը:
­Շուրջ քա­ռորդ դար ա­ռաջ` 1992թ. ­Յու­նի­սի 13ին, ­Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­մից ա­ւե­լի քան մէկ ա­միս անց, երբ այ­լեւս ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թիւն չկար եւ ­Մոս­կո­ւա­յում ել­ցի­նեան ­Ռու­սաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­ներն էին, ռու­սա­կան զօր­քե­րը, ատր­պէյ­ճա­նա­կան ու­ժե­րի ա­ջակ­ցու­թեամբ, ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­ներ ձեռ­նար­կե­ցին ինք­նիշ­խան Լ.Ղ.Հ. ­Շա­հու­մեա­նի շրջա­նի բնա­կա­վայ­րե­րը հա­յա­թա­փե­լու հա­մար: ­Գոր­ծո­ղու­թիւնն ի­րա­կա­նաց­նում էր ­Կի­րո­վա­պա­տում (­Գան­ձա­կում) տե­ղա­կա­յո­ւած ռու­սա­կան բա­նա­կի 23րդ ­տի­վի­զիան (զօ­րա­միա­ւո­րը)` ա­ւե­լի քան 100 միա­ւոր զրա­հա­պատ­նե­րով, նե­րա­ռեալ՝ հրա­սայ­լեր, ուղ­ղա­թիռ­ներ, մար­տա­կան ինք­նա­թիռ­ներ: ­Մի քա­նի օր տե­ւած գոր­ծո­ղու­թեան հե­տե­ւան­քով` շրջա­նի շուրջ 17 հա­զար հայ խա­ղաղ բնա­կիչ­ներ բռնի տե­ղա­հա­նո­ւե­ցին, եւս 700ը սպան­նո­ւեց կամ ան­հետ կո­րաւ, ա­ւե­լի քան մէկ տաս­նեակ հայ­կա­կան բնա­կա­վայր­ներ ան­ցան Ատր­պէյ­ճա­նի վե­րահս­կո­ղու­թեան տակ: Ողջ մնա­ցած փախս­տա­կան­նե­րի վկա­յու­թեամբ, ատր­պէյ­ճա­նա­կան Ն.Գ.Ն. յա­տուկ նշա­նա­կու­թեան ջո­կատ­նե­րը, հայ­կա­կան բնա­կա­վայր­ներ ներ­խու­ժե­լով ռու­սա­կան զօր­քե­րի յե­տե­ւից` ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն գնդա­կա­հա­րում եւ կամ սո­ւի­նա­հա­րում էին բո­լոր այն ծե­րե­րին, կա­նանց ու ե­րե­խա­նե­րին, ով­քեր չէին հասց­րել լքել հայ­րե­նի օ­ճախ­նե­րը: Իսկ ատր­պէյ­ճա­նա­կան բազ­մա­հա­զար խա­ժա­մու­ժը, բար­բա­րոս նախ­նեաց օ­րի­նա­կով, կո­ղոպ­տում էր գրա­ւեալ գիւ­ղե­րում ան­տի­րա­կան մնա­ցած ա­մե­նայն ինչ­քը, չխոր­շե­լով ան­գամ դիա­կապ­տու­թիւ­նից:
Ինք­նիշ­խան Ար­ցա­խի դէմ սան­ձա­զեր­ծած պա­տե­րազ­մի ողջ ըն­թաց­քում ատր­պէյ­ճա­նա­կան զօր­քերն ա­ռա­ւե­լա­պէս հրե­տա­կո­ծու­թեան եւ օ­դա­յին ռմբա­կո­ծու­թեան էին են­թար­կում հայ­կա­կան բնա­կա­վայ­րե­րը` սկսած ծայ­րա­մա­սա­յին գիւ­ղե­րից մին­չեւ մայ­րա­քա­ղաք Ս­տե­փա­նա­կերտ` ա­ւե­րե­լով դրանք եւ նա­հա­տա­կու­թեան դա­տա­պար­տե­լով բազ­մա­թիւ բնա­կիչ­նե­րի: Ա­ռա­ջին հա­յեաց­քից` պա­տե­րազ­մը մղւում էր կար­ծես ոչ այն­քան Ար­ցա­խի ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան ու­ժե­րի դէմ` մար­տա­դաշ­տե­րում, որ­տեղ ատր­պէյ­ճա­նա­կան գե­րակ­շիռ զօր­քերն ար­ժան­ւոյնս պատժ­ւում էին` պար­տու­թիւն պար­տու­թեան ե­տե­ւից կրե­լով, որ­քան թի­կուն­քա­յին բնա­կա­վայր­նե­րի խա­ղաղ բնակ­չու­թեան դէմ` փոր­ձե­լով ահ ու սար­սա­փի մատ­նել ար­ցա­խա­հա­յու­թեա­նը եւ պար­տադ­րել լքե­լու հայ­րե­նի բնօր­րա­նը, ին­չը ­Պա­քո­ւին այդ­պէս էլ չյա­ջո­ղո­ւեց: Ա­մէ­նօ­րեայ հրե­տա­նա­յին ար­կա­կո­ծու­թիւ­նից եւ օ­դա­յին ռմբա­հա­րում­նե­րից պատս­պա­րո­ւե­լով բնա­կե­լի շէն­քե­րի եւ ա­ռանձ­նատ­նե­րի նկուղ­նե­րում՝ մար­դիկ դրանց կար­ճա­տեւ դա­դար­նե­րին դար­ձեալ, այս­պէս ա­սած, լոյս աշ­խարհ էին ել­նում` լու­ծե­լով ա­կա­մայ կի­սատ թո­ղած առտ­նին հոգ­սե­րը, բայց եր­բեք հա­յեացք չյա­ռե­լով երկ­րից դուրս տա­նող ճամ­բա­նե­րին: Այս ա­ռու­մով ու­շագ­րաւ է 1993թ. Ատր­պէյ­ճա­նի պե­տա­կան քար­տու­ղար ­Լա­լա ­Շով­քեթ ­Հա­ճիե­ւա­յի ա­մօ­թանքն իր ազ­գա­կից­նե­րին, ով­քեր Ար­ցա­խի պաշտ­պա­նու­թեան բա­նա­կի հա­րո­ւած­նե­րից ան­կա­նոն նա­հան­ջող ատր­պէյ­ճա­նա­կան զօր­քե­րից ա­ռաջ ընկ­նե­լով` խառ­նամ­բոխ, խու­ճա­պա­հար փախ­չում էին երկ­րի խոր­քե­րը, ա­պա եւ` երկ­րից դուրս: «Ա­մա­չէ՛ք հա­յե­րից,- ա­սել էր նա,- ով­քեր չնա­յած մեր թնդա­նօթ­նե­րը ­Շու­շիից օ­րա­կան հա­րիւր եւ ա­ւե­լի ան­գամ խփում էին Ս­տե­փա­նա­կեր­տին, բայց այդ­պէս էլ ձեզ նման վախ­կոտ չգտնո­ւե­ցին ու չփա­խան` պա­հո­ւե­լով շէն­քե­րի նկուղ­նե­րում»:
Ատր­պէյ­ճա­նա­կան ազ­գա­յին վայ­րա­գու­թեան վեր­ջին դրսե­ւո­րում­նե­րին ար­ցա­խա­հա­յու­թիւնն ա­կա­նա­տես ե­ղաւ ան­ցեալ տա­րո­ւայ Ապ­րի­լին, այս­պէս կո­չո­ւած՝ Ապ­րի­լեան քա­ռօ­րեայ պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ, երբ ատր­պէյ­ճա­նա­կան հա­րո­ւա­ծա­յին խում­բը, ո­րը բաղ­կա­ցած էր «Իս­լա­մա­կան ­Պե­տու­թիւն» կո­չե­ցեալ ա­հա­բեկ­չա­կան կազ­մա­կեր­պու­թեան հրո­սա­կախմ­բե­րից հա­ւա­քագ­րո­ւած եւ ­Թուր­քիա­յից ու­ղար­կո­ւած սպա­նե­րի կող­մից յա­տուկ մար­զո­ւած` ազ­գու­թեամբ թուրք եւ ատր­պէյ­ճան­ցի գրո­հա­յին­նե­րից, Ապ­րի­լի լոյս 2ի խա­ւարտ­չին գի­շե­րը ներ­թա­փան­ցե­լով ­Մար­տա­կեր­տի շրջա­նի ­Թա­լիշ սահ­մա­նա­մերձ գիւղ, մոր­թեց ծայ­րա­մա­սա­յին տա­նը մնա­ցած զա­ռա­մեալ ա­մու­սին­նե­րին, իսկ շփման գծի հա­րաւ-ա­րե­ւե­լեան հա­տո­ւա­ծում ատր­պէյ­ճան­ցի զի­նո­ւոր­նե­րը գա­զա­նա­բար գլխա­տե­ցին մին­չեւ վեր­ջին փամ­փուշ­տը հե­րո­սա­բար կռո­ւած, մար­տի ըն­թաց­քում ստա­ցած վէր­քե­րից ա­րիւ­նա­քամ վի­ճա­կում գե­րե­վա­րո­ւած դիր­քա­պահ հայ զի­նո­ւոր­նե­րին: Եւ ե­թէ ­Թա­լիշ ներ­խու­ժած բար­բա­րոս­նե­րը սա­տա­կո­ւե­ցին Ար­ցա­խեան ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի հա­կագ­րո­հի ար­դիւն­քում, ա­պա դիր­քա­պահ­նե­րին մոր­թած զի­նո­ւո­րա­կան գի­շա­տիչ­նե­րը հան­դի­սա­ւոր պայ­ման­նե­րում ար­ժա­նա­ցան նա­խա­գահ Իլ­համ Ա­լիե­ւի բարձր գնա­հա­տան­քին ու պար­գե­ւատ­րու­թեա­նը: Ա­ւե­լի՛ն. ան­պա­տիժ մնա­ցած այդ նող­կա­լի ո­ճի­րը եւ դա­հիճ­նե­րի նա­խա­գա­հա­կան մե­ծար­ման ա­րա­րո­ղու­թիւ­նը պատ­կե­րող տե­սա­ժա­պա­ւէն­նե­րը տե­ղադ­րո­ւե­ցին հա­մա­ցան­ցի ըն­կե­րա­յին կայ­քէ­ջե­րում` ի ցոյց քա­ղա­քա­կիրթ աշ­խար­հի:
­Թո­ւար­կո­ւած բո­լոր այդ ող­բեր­գա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը, որ­պէս ազ­գա­յին-պե­տա­կան ցե­ղաս­պան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ակն­յայտ ար­տա­յայ­տու­թիւն, ան­շուշտ սեւ խա­րան են մի կող­մից 1991ի վեր­ջե­րին փլու­զո­ւած ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թեան ղե­կա­վա­րու­թեան, միւս կող­մից` Ատր­պէյ­ճա­նի նա­խա­խորհր­դա­յին, խորհր­դա­յին եւ յետ-խորհր­դա­յին շրջան­նե­րի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րին, նաեւ՝ ին­չո՞ւ չէ, նրանց ձեռ­քին կոյր գոր­ծիք դար­ձած ատր­պէյ­ճա­նա­կան հան­րու­թեան ճա­կա­տին:
­Վեր հա­նե­լով այս ա­մէ­նը` յու­սանք ու հա­ւա­տանք, որ այն ի վեր­ջոյ կը ստա­նայ քա­ղա­քա­կիրթ մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թեան ար­դա­րա­ցի ի­րա­ւա­կան գնա­հա­տա­կա­նը: