Կիրակի՝ 2 Հոկտեմբեր 2016ին, Գարէա-Կեսարիանիի Թաղային Խորհուրդի նախաձեռնութեամբ, մեծ թիւով հայրենակիցներ այցելեցինք Լաւրիօ քաղաքը, ուր վայելեցինք նաւահանգիստին գեղեցկութիւնը եւ զանազան տեսարժան վայրեր։
Ատիկէի այս շրջանին մէջ, 1922ին յոյն գաղթականներուն հետ Լաւրիոյի եւ շրջակայ գիւղերուն մէջ հաստատուեցան 1200-1300 հայեր։
Այս հայերու մեծամասնութիւնը հաստատուեցաւ Լաւրիօ նաւահանգիստը, ինչպէս նաեւ Քամարիզա (այսօրուան անունը Այ. Քոնսթանտինոս) եւ Փլաքա գիւղերուն մէջ։ Երկու գիւղեր, որոնք ստեղծուած էին 1860ական թուականներէն հանքերուն շուրջ, ուր բոլոր այրերը կ՚աշխատէին։
Քամարիզայի գերեզմանատան մէջ կը պահուին 1923էն մինչեւ 1927 թուականներէն հինգ հայկական տապանաքարներ, որոնք վերջին շրջանին փաստաբան պրն. Եորղոս Փեփասի նախաձեռնութեամբ եւ հանքաերկրաբանական թանգարանի նախագահ պրն. Տիմիթրի Լուքասի եւ գիւղապետութեան օժանդակութեամբ՝ նորոգուեցան, մաքրուեցան եւ ամփոփուեցան հայկական տապանաքարներու շրջակայքը։
Նորոգութեան աշխատանքները դեռ եւս ընթացքի մէջ են։
Կէսօրէն ետք, Քամարիզայի գերեզմանատան մէջ կատարուեցաւ հոգեհանգստեան արարողութիւն՝ ներկայութեամբ յարանուանութեանց հոգեւոր հայրերուն եւ շրջանի յոյն հոգեւոր հովիւին։ Ներկայ էին նաեւ յունահայ գաղութի ներկայացուցիներ եւ բազմաթիւ ժողովուրդ։
Իսկապէս մեծ յուզում պատճառեց հայկական անուներու ընթերցումը տապանաքարներուն վրայ, ուր ամփոփուած են երեք երեխաներու մարմինները, որոնցմէ երկուքը կը պատկանին երկորեակ մանչուկներու։
Նաեւ՝ Իսրայիլ Մակոյեանի տապանաքարը, որ 29 տարեկանին աշխատանքային արկածի պատճառով հանքերուն մէջ նահատակուեցաւ։
Պրն. Փեփասի բացատրութեամբ, որ լսած էր իր հօրմէն, որ գիւղին տէր-հայրն էր պատերազմէն առաջ, «…օր մը եկեղեցական զանգը՝ անհաւատալի դէպքը տեղեկացուց բոլորին, քանի որ «երիտասարդ հայը» մահացած էր։ Այնքան ազնիւ ու բարի ու հրաշալի ձայնով, ան միշտ կ՚երգէր պանդուխտի կորուստը։ Բոլոր գիւղէն շատ սիրուած էր, եւ իսկապէս անոր կորուստը սարսափելի վիշտ պատճառեց բոլորին»։
Այս պատմութիւնը պրն. Փեփասի ներշնչեց, որ գրէ «Թօ Արմենաքի» պատմուածքը։
Նոյն օրը, առիթը ունեցանք այցելելու հանքաերկրաբանական թանգարանը, որու շրջակայքին մէջ հանդիսութիւն մը կատարուեցաւ՝ նուիրուած հայկական կարճատեւ գաղութի կեանքին։
Խօսք առին, իբրեւ կեդրոնական բանախօս, պրն. Փեփաս, պրն. Տիմիթրիս Լուքաս, Լաւրիոյի քաղաքապետը եւ գիւղապետը։
Յատուկ նշուեցաւ հայկական աշխատանքային, բարոյական եւ մշակութային ազդեցութիւնը Լաւրիոյի շրջանին մէջ։
Պրն. Փեփասը իր խօսքին մէջ նշեց, թէ հայերը միշտ անվախօրէն եւ հերոսաբար մասնակցեցան հանքերու աշխատանքներուն եւ յատկանշական է, որ մինչեւ այսօր հանքերու պատերուն վրայ կրնանք կարդալ այդ ժամանակ գրուած հայկական անուններ՝ հայերէն տառերով. «Յովհաննէս, Յարութիւն, Արթին, Մանուկ, Պետրոս, Սեդրակ եւ Արամ»։
Նաեւ՝ այս նախաձեռնութիւնը պիտի շարունակուի, որպէսզի այս տապանաքարները ձեւաւորուին եւ այսուհանդերձ նկատուին իբրեւ յուշակոթող նուիրուած հայ գաղթականութեան, շրջանէն ներս։
Խօսակցութեան ժամանակ նաեւ ցուցադրուեցան համապատասխան նկարներ։
Պրն. Լուքաս անդրադարձաւ Լաւրիոյի հանքերու դերակատարութեան յունական պատմութեան մէջ, սկսելով հին ժամանակներէն մինչեւ մեր օրերը, որ շրջանի բանուորներու ապստամբութեամբ կարողացան ապահովել արիւնի գինով, ութը ժամուայ աշխատանք բանուորներուն համար։
Նաեւ նշեց, որ այս հանդիսութիւնը ամենաշքեղ եւ բազմամարդն է, որ կազմակերպուած է թանգարանին մէջ։
Ձեռնարկէն ետք, առիթը ունեցանք այցելելու հանքաերկրաբանական թանգարանը, որ կը ներառնէ հանքի մը մուտքը իր բոլոր սարքաւորումներով։
Բազմաթիւ գոյներ հրաշալի ծիածանափայլութեամբ եւ բիւրեղներ փայլուն ինչպէս նաեւ աշխատանքային հնադարեան բայց տպաւորիչ գործիքներ։ Թափանցիկ շքեղութիւն, զանազան նմոյշներով եւ կերպարանքներով։
Օճառներու, ամպերու, ծաղիկներու նման, ապացուցանեցին թէ ենթահողին աշխարհը կը ներփակէ անմոռանալի անակնկալներ եւ իսկապէս կ’արժէ, որ բոլոր հայրենակիցները այցելեն այս պատմական վայրը, յարգելով մեր հանգուցեալները։
Վիշտը, ջանքը եւ ի վերջոյ փափաքը ապրելու եւ յառաջդիմելու։
Աստուած լուսաւորէ անոնց հոգին՝ ծառաստանին մէջ, ուր որ կը բնակին այլեւս, եւ ջերմ շնորհակալութիւն Գարէա-Կեսարիանիի Թաղականութեան, որ կազմակերպեց այս համեստ ուխտագնացութիւնը։
